Саха омук быһыытынан өбүгэлэрбититтэн кэлбит устуоруйабытын, үгэстэрбитин, сиэрбитин-туоммутун “хааһахха уга сылдьан сүбэлэтэр” ытык кырдьаҕастарбытыттан сурукка тиһэр үтүө үгэспит салҕанар. Бүгүн Саха сиринээҕи “Ытык сирдэр” ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ В.Ф. ЯКОВЛЕВ-Түһүлгэни кытта норуоппут устуоруйатын тула кэпсэтэбит.
* * *
Соторутааҕыта Сахабыт сирин устуоруйатын кэрэһилиир 3 туомнаах кинигэ таҕыста. Маны сэргэ, устуоруктар, кыраайы үөрэтээччилэр түмсэн, дойдубут кырдьыктаах устуоруйатын чопчулаһан кэпсэттибит, сүбэлэстибит. Устуорук идэлээх киһи буоларым быһыытынан, дойдум устуоруйатын оскуолаҕа үөрэтэр кинигэҕэ, олохпут будулҕаныгар муммут өрүттэригэр санаабын этиэм этэ.
* * *
Сүрүн сорукпут, саха омук түөрэҕэ түспүт Ытык сирин төрдүн (этногенеһын) суоллаһыы. Ону сорох чинчийээчилэр “...драматическая история зарождения народа Саха” диэн олус мунаах, мөккүөрдээх суол курдук көрөллөр. Ити – мин сэрии саҕанааҕы оҕо сааспыттан билиҥҥэ диэри билэ сатаабыт суолум. Оччолорго оскуолаҕа устуоруйа уруогар учууталбыт саха дьоно соҕурууттан көһөн кэлбит Омоҕойтон, Эллэйтэн сыдьааннаахпытын өйдөтөн үөрэтэрэ.
Ол да буоллар, күн-дьыл аастаҕын аайы, сахабыт төрүт устуоруйатыгар археологтар, антропологтар уонна этнографтар саҥаттан саҥа арыйыылара тахса тураллар. Холобур, оскуолаҕа үөрэтэллэринэн, аан дойду устуоруйатыгар киһи аймах үөскээбит сиринэн Африка ааҕыллар. Онно Олдувай хаспаҕар көстүбүт киһи чөмчөкөтө 2,5 мөлүйүөн саастаах диэн буолар. Ону баара, ааспыт үйэ 80-с сылларыгар Ю.А. Мочанов уонна С.А. Федосеева салайааччылаах Саха сирин археологтара Өлүөнэ кытылыгар, Дириҥ Үрэх хаспаҕар, 3,5 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр дьон олорбут сирин булбуттара. Ол аата, Саха сирэ – аан дойдуга киһи аймах үөскээбит киинэ дуо?
Ол саҕана, мин Дьокуускайдааҕы Ярославскай аатынан кыраайы үөрэтэр түмэл археологияҕа уонна этнографияҕа салаатын салайар этим. Онон, үлэм чэрчитинэн, хаста да Дириҥ Үрэххэ тиийэн, Юрий Мочановы көрсөн, кэпсээнин истэн, 3,5 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр дьон олорбут сирин хаартыскаҕа түһэрэн кэлбитим. Ол эрээри, 2002 с. билим кэмпириэнсийэтигэр РНА академига А.П. Деревянко Дириҥ Үрэхтээҕи археология хаһыытын “дакаастабыла тиийбэт” диэн матыыптаан, быһыллыбыт даататын батан кэбиспитэ. Кэлин, 2017 сылтан саҕалаан, Дириҥ Үрэҕи саҥа технологиянан – “ASZ датирования” ньыматынан – чинчийии салҕанан барар, бүтэһик туочука өссө да туруорулла илик.
Маны таһынан, С.А. Федосеева этиитинэн, Дириҥ Үрэххэ бастаан хаһалларыгар былыргы дьон 3800 сыллааҕы көмүүлэрэ көстүбүт. Ол саҕана Светлана Александровна көстүбүт чөмчөкөлөр билиҥҥи сахалыыга аһара майгынныылларын сөҕөн-махтайан кэпсээбитэ. Онно кэлин антрополог Томтосова эмиэ сөбүлэһэр этэ.
* * *
Дьэ, ити курдук салгыы саха төрдүн чинчийиигэ, 80-с сылларга, Аммаҕа “Кулун Атахтааҕы” диэн сахалар сүөһү ииттэн XV-XVI үйэлэргэ олорон ааспыт “кыра дьиэлэрин” култууратын арыйаллар (академик А.И. Гоголев). Ол саҕана СГУ түмэлэ тэриллэн, экспозициялары саҥа булумньуларынан ситэрии буолар. Онно үлэлэһэ сылдьаммын, “Кулун Атах” булумньутун учууталбын Анатолий Игнатьевиһы кытта элбэхтик бэрийсэн турабыт. Салгыы 1986 с. Өлүөхүмэ Токотугар “Улахан Сэгэлээннээх култуурата” – 1500 сыл анараа өттүгэр сахалар сүөһү иитэн олорбут сирдэрэ – көстөр (чинчийээччи, билигин академик А.Н. Алексеев).
* * *
Ааспыт үйэттэн саҕалаан, Б.Ойуунускай тэрийбит гуманитарнай институтун археологтара киэҥ сиринэн үлэлээн, Дюктай, Сумнагин, Ымыйахтаах, о.д.а. археология култуураларын арыйаллар. Онно көстүбүт булумньулар ортолоругар саха төрүттэрэ таас үйэ саҕана туттубут маллара (туой көһүйэлэр, булт, итэҕэл маллара, ыты, табаны дьиэтитии кэминээҕи тобохтор) түбэһитэлииллэр. Ити барыта 12-15 тыһ. сыл анараа өттүгэр саха төрүттэрэ олорон ааспыт олохторун омооно.
Уларыта тутуу сылларыгар ити тиһиктээх үлэ барыта “улугуран”, тохтоон, археологтар этэллэринэн, Сахабыт сирин аҥаара, ордук хоту өттө, чинчиллибэккэ хаалбыт. Билигин федеральнай бас билиигэ киирбит Гуманитарнай чинчийии институтун өссө да элбэх үлэ күүтэр.
* * *
Ааспыт үйэлэр уорҕаларыгар, устуоруйаҕа сурук-бичик киирбит кэмигэр, лингвистэр уонна фольклористар саха төрдүн түөрсэн элбэҕи суруйдулар. Ордук фольклористар тас миграцияны олус үлүһүйэн хасыһан, саханы кэлии омук (южное происхождение) дииргэ төрүөт охсон, билигин аан дойдуну баһылаабыт “Евроцентризм” бэлиитикэтигэр сөп түбэһиннэрдилэр, манна төрүт олохтоох саханы төрөөбүт дойдутугар “иноземец” эбэтэр “инородец” диэн дьаралыктаатылар. Чэ, туох буолуой, “мөккүөртэн кырдьык төрүүр” дииллэр.
Бу маннык ырытыыларга палеонтологтар саха сылгыта сэлии саҕанааҕы кэмтэн (времен мамонтовой фауны) сыдьааннааҕын туһунан дьоһуннаах чинчийиилэри (Габышев, Лазарев, о.д.а.) болҕомтоҕо ылбакка хаалар табыгаһа суох буолуо. Быһата, киһи хантан хааннааҕын, төрүттээҕин туох да мөккүөрэ суох ырылыччы быһаарар аныгы генетиктэргэ эрэлбит улахан.
Холобур, 2007 с. “Газета.ру” сонуннарыгар АХШ Мичиганнааҕы универститетын генетик учуонайа Ной Розенберг уонна Лондонтан Андрес Руис-Линарес маннык суруйбуттара: “Генетическое исследование поставило точку в вопросе происхождения коренных американцев. Они пришли на оба континета с Чукотки, а их ближайшими родственниками оказались якуты и ненцы. Произошло это скорее всего 12 тысяч лет назад, когда на месте нынешнего Берингова пролива был перешеек земли”.
Бу сонуну Саха сирин хаһыаттара эмиэ сырдатан тураллар. Ону С.А. Федосеева, били, Дириҥ Үрэххэ 3800 сыллааҕы көмүүнү “сахаларга майгынныыллар” диэччи учуонай, ол кэмҥэ олоҕурбут өйдөбүлгэ баһыйтаран, генетиктэр саҥа арыйыыларын өйөөбөтөҕө.
Ол да буоллар, 2008 с. аан дойдуга киэҥник биллэр Стэнфордтааҕы киһи геномун үөрэтэр Киин (АХШ) бэрэпиэссэрэ Девин Абшер маннык суруйбута: “Практически во всех исследованиях с использованием различных технологий и подходов одним из поразительных открытий стало генетическое сходство между якутским народом, которые живут в холодных и сухих просторах Сибири и несколькими коренными народами из Мексики, Центральной Америки, Колумбии. К ним относятся майя центральной Америки и суруи и каритиана в Бразилии”.
Бу суруйуулар улахан кыымы саҕаннар, саха этногенеһын чинчийиини ылсан суоллаһарга сорук туруоруммутум.
* * *
Ол курдук, 2009 сылтан саҕалаан, уопсастыбаннай үлэм чэрчитинэн, Киин Эмиэрикэҕэ, Калифорнияҕа, Мексикаҕа уонна Аляскаҕа бара сылдьан, онно олохтоох эскимостары, алеуттары, помолары, хопилары, о.д.а. олохтоох индеецтэри кытта алтыһан, олохторун билсэн, түмэллэригэр сылдьан матырыйаал хомуйбутум. Ордук навахолар сирдэригэр (АХШ, Нью Мексико) сылдьан, ытык сирдэригэр сүгүрүйэн, сиэрдэрин-туомнарын билсэн, төрүт олохтоох кырдьаҕастар түмсүүлэригэр ыалдьыттаан элбэҕи биллим, көрдүм.
Онно сырыттахпына, биир көрсүһүү кэмигэр Навахо норуотун аҕа баһылыга тыл этэригэр кини төрөөбүт норуота (навахо индеецтэр) Хотугу Муустаах байҕал таһыгар баар ытык сиртэн хаан-сыдьаан тардалларын, Хотугу Сулуска сүгүрүйэллэрин аҕынна. Мин ол оҕонньор аттыгар олорон, этим аһыллан, эмискэ дойдубар баар Ньукучча диэн кырдьаҕас этэ-тыына турарын курдук ылынным. Ити илэ көрүүлэрим, билбит сонуннарым холбоһон, урут саарбахтаабыт санаабын сайҕаан, үөһээ ахтыллыбыт генетиктэр чинчийиилэрин аһара чугастык ылынным.
Калифорнияҕа (АХШ) сылдьан, 2007 сыллааҕы ыстатыйа ааптара Розенбергы лабаратыарыйатыгар көрсөн кэпсэппитим. Онно кини саха генэ 12 тыһ. сылларга Эмиэрикэ кэнтиниэнигэр биир саха киһититтэн тарҕаммыт буолуон сөбүн сылыктыырын уонна бу сэдэх арыйыы аан дойду лабаратыарыйаларыгар салгыы үөрэтиллэ сылдьарын кэпсээбитэ. Онон бу чинчийии – кэскиллээх.
* * *
Олохтоох университеппыт микробиологияҕа лабаратыарыйата, билим бүгүҥҥү чинчиийилэригэр олоҕуран, сахалар хоту сиргэ 1500 сыл анараа өттүгэр үөскээбиттэрин бэлиэтиир.
Дойдубут генетиктэрэ сахалар хааннарыгар төрүт былыргыттан дьобуруопалыы ген баарын этэллэр. Ону ааһан, саха генэ-хаана Скандинавияттан Муустаах муораҕа тиийэ, ону ааһан киин истиэптэринэн тайаабыт киэҥ эйгэлээҕин дакаастыыллар. Ону ситэрэн, климатологтар саха суола-ииһэ бу хоту сиргэ 20 тыһыынчаттан тахса сыллааҕыта биллэн барбытын бэлиэтииллэр.
* * *
Дьэ, онон улахан учуонайдар саха омук үөскээбит төрдүн 1500 сылга тиэрдибиттэриттэригэр тирэҕирэн, ону күрүөһүлээн түмүк оҥордоххо... Сахалыы олохпут отуорун саҕаланыыта инньэ сэлии (мамонт) кэмиттэн тирэҕирэр буолуон сөп. Салгыы сабаҕалаатахха, 12 тыһ. сыл анараа өттүгэр биһиги хааммыт (геммит) бэрэстэбиитэлэ бултаһар сэлиитин сырсан Эмиэрикэ кэнтиниэнигэр тахсан барар. Оттон сорохтор Беринг силбэһиитинэн Эмиэрикэттэн киирбит тэбиэннэри, сылгылары (палеонтологтар быһааралларынан) батыһан соҕуруу истиэптэргэ тарҕаһан сака, хунн омуктары төрүттүүллэр.
Кэлин ол соҕуруу истиэптэргэ буолбут былаҕайдаах быһылааннартан холдьоҕуллан, сорох дьон хоту төрүт дойдуларыгар ойдон кэлиэхтэрин сөп. Хоту ити курдук биһиги хааммыт булкуллан (мутациялаан), хас да тыһыынча сылларга бэрт киэҥ арҕааҥҥы финнэр, илиҥҥи эскимостар сирдэринэн көһө сылдьан, дэлби булкуһан, тас миграцияттан элбэҕи сүһэн, 1500 сылтан бэттэх сүөһүнү иитии култууратыгар ылсан “саамай хотугу сүөһү иитээччи омук” аатын сүгэн олоробут быһыылаах.
* * *
Биллэн турар, үгүс тыһыынча сылларынан тайыыр устуоруйабыт таайыллыбатах таабырына элбэх. Ол барыта дьоһуннаах үөрэтиини эрэйэр. Айылҕа сокуона уустук, туох барыта кырдьан, эргэрэн, эстэн иһэн саҥа көрүҥү ылынан, дьүһүн кубулуйан эмиэ эдэригэр түһэн салгыы сайдан барар.
Ол курдук, саха төрүттэрэ былыр былыргыттан утум-ситим тардан, эстэ сыһа-сыһа өрүттэн, сап саҕаттан салҕанан, саҥалыы олох аартыгынан сахалыы сыдьаан хаан сүнньүн сүтэрбэккэ билиҥҥи XXI үйэҕэ үктэннэхпит.
* * *
Ол да үрдүнэн, бүгүҥҥү саха норуота Саха сиригэр төрүт олохтоох норуот буоларбытын суутунан да дакаастаабыппыт иһин, онтубут ис дьиҥэ биһиги олохпутугар үлэлээбэккэ турар. Ол өйдөнөр. Туох барыта бэлиитикэҕэ тиийэн иҥнэр.
Түмүктээн эттэххэ, сахалар бу ытык дойдубутугар – Саха сиригэр – төрүт омук буоларбыт билигин мөккүһүллүбэт. Бэйэбит дьиҥнээх төрүттэрбитин булуу, үөрэтии, ханнык үйэттэн силис тардарбытын дакаастаан кырдьыкпытын булунуу – бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах. Оччоҕо эрэ кэлэр көлүөнэбит сирдээҕи устуоруйатын кырдьыгын билэн, “мин – сахабын” дэнэн, ытык сиригэр сүгүрүйэр, Аар айылҕатын харыстыыр, ийэ тылын-култууратын, итэҕэлин салгыы сайыннарар суолга турунуо, атын омуктары кытта тэҥҥэ айаннаан эйэлээх-соргулаах олоҕу уһансыа.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
