Арассыыйаҕа ОБС сокуона 1995 с. ылыллыбыта уонна эрэгийиэннэргэ киирэн барбыта. Арай СӨ Бастакы Бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев, судаарыстыбаннай көрүүлээх буолан, Арассыыйаҕа ОБС хайдах киирэрин балай эмэ кэтээн олорон баран, 2000 сылтан дьэ хамсанан барбыта.
Бастаан ОБС-ы улуус таһымыгар киллэрии буолбутугар, “ИЛ” Гражданскай сомоҕолоһуу баартыйата “ОБС норуокка, дьоҥҥо чугас буолуохтаах. СӨ, РФ Төрүт сокуоннарынан бигэргэммит өрөспүүбүлүкэ (судаарыстыба) диэн статустаах буоларын быһыытынан, икки таһымнаах, ол иһигэр оройуон (улуус) таһымыгар, судаарыстыбаннай уорганнаах буолуохтаах” диэн өйдөбүлүнэн салайтаран, ОБС улууһунан киириитин утарбыта.
ОБСы олоххо киллэрэ сылдьар СӨ Бэрэсидьиэнин дьаһалтатын салайар А.К. Акимовы, СӨ Бэрэсидьиэнин дьаһалтатыгар территориялары уонна ОБС уорганнарын кытта үлэлиир Департамент салайааччыта С.В. Кырбасовы кытта кэпсэтэ, өйдөтө сатаабыппыт – кыаллыбатаҕа. Онтон биһиги “Ил” баартыйабыт нэһилиэк таһымыгар ОБС-ы киллэрэр, оттон улууска судаарыстыбаннай былааһы хаалларар ис хоһоонноох сокуон барылын Ил Түмэҥҥэ киллэрбитэ эмиэ ааспатаҕа.
Ол эрээри бэрт сотору ОБС улуус таһымыттан ураты, нэһилиэк (поселение) таһымыгар эмиэ тэриллэр бырааптаммытыгар, үөһэ ааттаммыт дьоҥҥо киирэн уруккуну санатан баран, “ошибочка вышла” диэн олус судургу хоруйу ылбытым (“ошибка” да буолбатах, «ошибочка»).
Сотору, 2000 сыллар бүтүүлэрэ, ОБС ситимин араас ньыманан судаарыстыба былааһын анныгар соhyy саҕаламмыта. Судаарыстыба боломуочуйатын биэрэн туран кытаанах хонтуруолу олохтооһун, истигэн баһылыктары талларыы, үбүнэн уонна пиарынан өйөбүл, о.д.а ньымалар ол сыалга туһаныллыбыттара.
“СӨ икки таһымнаах судаарыстыбаннай былаастаах буолуохтаах” диэн өйдөбүлбүт бүгүн эмиэ сытыытык турда. Бу дьыл РФ Госдуматыгар номнуо бастакы ааҕыыны ааспыт, ОБС сокуонун барылыгар биир таһымнаах кэнсиэпсийэ тутуһуллан, биирдиилээн нэһилиэктэр (поселениелар) ОБС-ра сотуллар буолла.
СӨ үрдүкү былааһа судургу суолу тутуһан, нэһилиэктэр ОБС-тарын сотон, улуус эрэ таһымыгар хаалларар санаалаах. Оннук быһаарыы кэлин ханан диэлийэн тахсыан таҥара да таайара саарбах. Эмиэ «ошибочка вышла» диэн түмүккэ кэлээйэбит?
Маны таһынан, СӨ Төрүт сокуонун 43-с ыстатыйатынан, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр национальнай административнай-территориальнай тэрээһиннэр олохтоммуттара. Ол быһыытынан, кинилэр ОБС тэрийбиттэрин (сугулааннарын) улууска сыһыарыы бу олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктар бырааптарын күөмчүлээһин буоларын эмиэ өйдүөх тустаахпыт.
ОБС саҥа сокуонун бырайыага куораттар, нэһилиэктэр холбоһон куораттар уонна муниципальнай уокуруктар тэрийэллэрин хааччахтаабат. Онон, былаас бэртикээлэ маҥнай утаа нэһилиэктэри саба баттаан олоруо гынан баран, кэлин ону кыайан хааччахтаабат турукка киириэ. Оччоҕо саха норуота былыр-былыргыттан нэһилиэгинэн, улууһунан салаллан олорбут оҥкула ыһыллар турукка киирэр. Анал үөрэхтээхтэр суруйалларынан, сахалар аҕа, ийэ ууһунан, бииһинэн туһааннаах олорор сирдэринэн сыстан (онно олоҕуран) дьаһайар-салайар уорганнарын тэриммиттэрин оннооҕор Арассыыйа импиэрийэтэ, сэбиэскэй былаас таба туһанан, олохтоох былаастары тэрийбит буоллахтарына, бу сырыыга ону эһэр сорук турбут.
Сокуон барылын 4 ыст. 9-с пуунугар «муниципальное образование не является административно-территориальной единицей» диэн сурулла сылдьарын санатабын. Онон, сиртэн тэйитиллибит нэһилиэк, улуус ОБС ситимиттэн олоччу сотулуннаҕына, сирбитин-уоппутун көмүскүүр кыахпыт лаппа мөлтүүр чинчилээх!
Административнай-территориальнай единицаны (тутулу) тэрийии СӨ боломуочуйатыгар Конституциянан бигэргэнэн турар. Ол эрээри, РФ билиҥҥи сокуонунан, киин былаас РФ ханнык баҕарар субъегар “федеральнай территориялары” тэрийэр кыахтаах. Оччоҕо сир баайдаах бырамыысыланнай оройуоннарга, ОБС сиригэр киирбэт, дьоно суох аатырар “межмуниципальнай” сиргэ сыһыарыллыбыт сирбит-уоппут кырыллан, федеральнай ыстаатыстанан, олохтоох нэһилиэнньэ кыттыһар бырааба суох сирэ буолар чинчилээх. Оччоҕо арбаҕастаах да абыраабат.
Хайдах көмүскэниэххэ? Мин көрөрбүнэн, улус таһымыгар олохтоох (территориальнай) судаарыстыбаннай былааһы суһаллык сөргүтүөххэ наада, Ил Түмэн онно анал сокуон ылыныахтаах. РФ, СӨ Конституциялара, сокуоннара оннук уорганнары тэрийиини хааччахтаабат. Бу уорган сүгүөхтээх боломуочуйата элбэх: үөрэх, доруобуйа харыстабыла, олох-дьаһах (ДьУоХХ, энэргиэтикэ, гаастааһын, киһи бырааба, бэрээдэк, о.д.а), улуус биир кэлим сайдыыта, улууска баар муниципальнай уокуруктар үлэлэрин сүрүннээһин. Ол эрээри бу уорган сүрүн үлэтэ улуус сирин-уотун көрүү-харайыы, салайыы буолуохтаах! Судаарыстыбаннаспытын, сирбитин-уоппутун (35 административнай-территориальнай тэриллиибитин) көмүскүүр биир соҕотох ньымабыт ити буолуо этэ.
Ньукулай Кириллин,
Сэҥээриилэр