Үөһээ Бүлүү улууһун мунньаҕын дьокутааттара бары биир киһи курдук боломуочуйаларын устуннулар. Мин итини “үөскээбит бэлитиичэскэй быһыыга-майгыга сөптөөх харда” диибин. Юридическай өттүнэн ити быһаарыныы туох сыыһалаах буолуон-буолумуон билбэппин эрээри, бука, боппуруоһу бары өттүнэн хайынан көрдөхтөрө буолуо диэн эрэнэбин.
Билигин биллэринэн, атын улуустар ити боппуруоска туох да улахан хамсаныыны оҥоро иликтэр. Сорохтор өссө, киһи сөҕүөх, Клишас-Крашенинников сокуонун биһирээбит сурахтара иһиллэр. Үөһээ бүлүүлэр бу сокуон барыла улахан кутталлааҕын ким-хайа иннинэ өйдөөн, мунньахтаан, Саха сирин олохтоохторун уһугуннара сатаабыттара – хайҕаллаах суол. Кинилэр идиэйэлэрэ судургу: биэс сылга тыын ылыахха, кэтээн көрүөххэ, баҕар, онуоха диэри “өсүөл охтуо эбэтэр падишах атаҕын тэҥниэ”.
Атын улуустар эмиэ толкуйданыахтарын наада. Олорон биэрэр сатаммат. Оттон Ил Түмэн дьокутааттарыгар уонна өрөспүүбүүлүкэ ситэриилээх былааһын чөмчөкөлөрүгэр этиэм этэ: нэһилиэктэр иккилии-үстүү буолан муниципальнай уокурук буола сатыыр туруорсууларын бохсо сатаамаҥ. Ол оннугар улууска судаарыстыбаннай былаас "территориальнай дьаһалтатын" хайдах тэрийэр толкуйун тобула сатааҥ. Судаарыстыбаннай былаас оннук уоргана улууска баар буолла да, улуус иһинэн үөскээбит муниципальнай уокуруктары (мун-уокурук) кытта ыкса үлэлээн бардаҕа ол дии. Кылаабынайа, улуус территориальнай-административнай единица быһыытынан сүппэт.
Өрөспүүбүлүкэ бүгүҥҥү ситэриилээх уонна бэрэстэбиитэллээх былааһа маннык алҕаһы оҥоруон сөп (алҕаһаан эрэр да курдук). Кинилэр “билигин улууһунан муниципальнай уокурук буолан олоробут уонна өрүү оннук туруо” дии саныыллар. Ону баара, саҥа сокуон бырайыагынан муниципальнай уокурук иһинэн баар поселениелар эмиэ бэйэлэрэ муниципальнай уокурук буолан арахсар бырааптаахтар. Онон нэһилиэк төһө да бэйэтэ дьокутаата суох хаалбытын, баһылыга үөһэттэн ананар буолбутун иһин, өрүү саба баттанан олоруо суоҕа. Эстэн-быстан, сүтэн-оһон хаалбатаҕына, бэйэтэ туспа муниципальнай уокурук буолар бырааптааҕын өйдүүр кэмэ кэлиэ дии. Онон, бүгүн муниципальнай уокурукка кубулуйар улуус бытарыйар күнэ син биир үүнүө. Оннук буолар түгэнигэр, бу улууска судаарыстыбаннай "территориальнай администрацияны" тэрийэр кыаҕыҥ хайыы-үйэ суох буолар – штатыҥ былыр симэлийбитэ.
Өссө биир түгэни этэн кэбиһэр наада. Күн бүгүн РФ Бэрэсидьиэнин дьаһалтата улуустар муниципальнай уокурук буолалларыгар интэриэстээх курдук. “Тоҕо инньэ диигин?” диэтэххитинэ, ону сокуон суруллубут киэбэ көрдөрөр. Тыал хантан хайа диэки үрэрин кэтиир-маныыр чунуобунньук ону баҕас бэркэ өйдүүр уонна ону толоро сатыыр. Ол гынан баран, РФ Бэрэсидьиэни дьаһалтата аны биэс сыл буолан баран: "Тоҕо муниципальнай уокурук буола сатыыр нэһилиэктэргитин хам тутан олороҕут? Тоҕо дьон быраабын кэһэҕит?" диэн үөһэттэн үөгүлүөн сөп. Дьэ оччоҕо түҥ-таҥ түһэн, улуустары ыһа-ыһа, муниципальнай уокуруктары тэрийии саҕаланыа. Бүгүҥҥү бэрэсидьиэн дьаһалтата онно интэриэстээх.
Тоҕо итинник саныыбыный? Эрдэ суруйан турабын, бу субуруччу ылылла турар сокуоннар (Конституцияны уларытыы, субъект публичнай былааһын туһунан федеральнай сокуон, субу МСУ туһунан сокуон барыла) сүрүн сыаллара-соруктара – нэһилиэнньэни сиртэн, сир баайыттан тэйитии. Маҥнай улуустарынан муниципальнай уокуруктары оҥорон баран, кэлин улуус-муниципальнай уокуруктары поселение-муниципальнай уокуруктарга бытарыттахха:
– Саха сирэ бүтүннүүтэ бэрт дуона суох кыра сири тутан хаалбыт муниципальнай уокуруктарга бытарыс гынар;
– Улуустар суох буолаллар;
– Сэлиэнньэлэр икки ардыларыгар баар “межселеннай” сирдэргэ олохтоох нэһилиэнньэ туох да бырааба, туох да сыһыана суох буолан хаалар.
Билигин Арассыыйаны сабардаан, айаатаан олорор олигархическай капитализмҥа ол эрэ наада.
P.S. Улууска судаарыстыбаннай “территориальнай дьаһалтаны” олохтоон баран, нэһилиэктэринэн муниципальнай уокуруктары тэрийии схематын АЛРОСАттан дивиденнээх улуустарга сөп түбэһэр гына хайдах оҥоруохха сөбүн билиҥҥитэ этэр кыаҕым суох. Холобур, Үөһээ Бүлүү судаарыстыбаннай территориальнай дьаһалта тэриннэҕинэ да, бэрэстэбиитэллээх уорганын талар бырааба суох. Оттон улуус аахсыйатын улуус мунньаҕа эрэ дьаһайар. Үөһээ бүлүүлэр ылбыт тайм-ауттарын устатыгар толкуйдуохха наада. Атын улуустарга да ити табыллар курдук көрөбүн.
Уйбаан Шамаев,уопсастыбанньык.
