“Булт диэн баран муннукка ытаабыт” диэн этии, мин санаабар, ордук эр дьоҥҥо сыһыаннаах. Кырдьык, былыр-былыргыттан дьиэ кэргэн булааччыта-талааччыта – эр киһи, дьиэ кэргэн аҕа баһылыга. Ол гынан баран, былыр да, быйыл да, ордук хоту, булчут дьахталлар баалларын бары даҕаны истэ-билэ сылдьабыт. Холобур, мин билэрбинэн, ырыаҕа ылланар, Абый-Муома быыстарынан хорсуннук сылдьар Долгунча кыыс... Аны, ыраата барбакка эттэххэ, мин дойдубар Уус Алдан Чэриктэйигэр олорон ааспыт, уос номоҕор киирбит Хочо Маайата баар... Кини, бэл, түбэһиэх эр киһи да санаммат булдугар – “кырдьаҕаска” сылдьыбыт далбар хотун.
Мин хоту Эдьигээн улууһугар үлэлии сырыттахпына, сиргэ-уокка, булка-алка сылдьар икки хоһуун дьахтар баара. Бааллара диэн буолуо дуо, кинилэр билигин да бааллар, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан олороллор.
Эдьигээн булчут дьахталлара
Үөһэ ахтан ааспыт дьахталларым иккиэн Эдьигээн төрүт олохтоохторо. Эдэр саастарыгар, сэрии иннинэ, Дьокуускайга кэлэн эмчит идэтин баһылаабыттара, ол кэннэ төрөөбүт улуустарыгар үйэ аҥаара кэриҥэ кэм устата доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр үлэлээбиттэрэ.
Бастакы хоһуун дьахтар, Мария Дмитриевна Софронова, кэлин сэбиэскэй-бартыыйынай оскуолаҕа үөрэнэн, өр кэмҥэ улууска салайар үлэҕэ сылдьыбыта. Мин Эдьигээҥҥэ үлэлиир сылларбар кини “улахан уола” буолан, Мария Дмитриевнаҕа дьиэлэнэн олорбутум.
Мария Дмитриевна Софронова эмчит идэлээх буолан, соҕуруу Красноярскай, Новосибирскай куораттарынан кытта үлэлээбитэ. Алта уонус сылларга Кэбээйи Чагдатыгар сэбиэт бэрэссэдээтэллээбитэ. Ол бэрэссэдээтэллии сылдьан, илимнээн бүтүн дэриэбинэ дьонун аһатарын туһунан билиҥҥэ диэри кэпсииллэр.
Ол курдук, кини илимин көрөрүгэр учуутал идэлээх эрин илдьэ сылдьар эбит. Сайыҥҥы өттүгэр ыам кумаара түһэн турдаҕына, биэрэккэ туран хаалбыт учуутал киһи “хайа, бу хаһан тахсаҕын, бырдах тутан сииригэр тиийдэ” диэн ойоҕор хаһыытыыра үһү. Оттон ол ыам бырдаҕа соҕотоҕун илимин көрө олорор дьахтары сиэбэтэ буолуо дуо? Сиэминэ!
Ити кэннэ Мария Дмитриевна илимин балыгыттан биирдэ амсайары ылан баран, эмис, лэһигирэс соболору тыытыгар хаалларар үгэстээх эбит. Ону дэриэбинэ дьоно буолуохтааҕын курдук, былдьаһыгынан үллэстэллэрэ эбитэ үһү.
Онон, ити холобуру бүтүн нэһилиэги салайан олорор дьахтар норуотун бэйэтэ бултаан аһаппыт сэдэх быһыыта дии саныыбын.
Оттон Мария Дмитриевна чугас дьүөгэтэ Охлопкова Наталия Ивановна сааһын тухары, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри, суһал көмө сулууспатыгар үлэлээбитэ. Эмиэ дэгиттэр булчут, Эдьигээн “чөмпүйүөн” балыксыта. Кини тоҕо “чөмпүйүөн” диэн ааттаммыта эмиэ туһунан кэпсээн.
Баҕар, сорох дьон истэн билэргит буолуо. Өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидиэнэ Михаил Николаев көҕүлээһининэн, 2000 сыллартан саҕалаан Эдьигээн улууһугар күһүн аайы балык күрэҕэ ыытыллар буолбута. Манна өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыттан, бэл, Арассыыйа эрэгийиэннэриттэн кытта, хамаандалар кэлэн күрэхтэһэр буола сылдьыбыттара. Дьэ, бу күрэххэ Наталия Ивановна, сэттэ уонча саастаах дьахтар, сиэннэрин кытары хамаанданан бастаан, бириистээх миэстэлэргэ тиксибитэ. Кини билигин даҕаны балыкка сылдьарын тохтоппот.
Итини ахтан туран, аҥаардас биһиги, эр дьон, “муннукка ытыырбыт” сыыһа быһыылаах диэхпин баҕарабын. Баҕар, ким эрэ “ээ, ол былыргы үйэтээҕи дьахталлар” диэ. Суох, доҕоттор, аныгы да кэмҥэ булт абылаҥар куустарбыт кэрэ аҥаардара бааллар эбит ээ. Бүгүн ол туһунан кэпсиибин.
Аһыма кэрэ куота
Бу бүгүн кэпсиир эдэркээн кыыспыт – Светлана Николаевна Леонтьева. Кини Горнай улууһун Кировскай нэһилиэгин Аһыма бөһүөлэгин төрүт олохтооҕо. Тыаҕа улааппыт кыыс оскуоланы бүтэрэн баран, үрдүк үөрэх кыһатыгар физкультура учууталын идэтин баһылаабыта, идэтинэн үлэлээбитэ.
Билигин кини нэһилиэк дьаһалтатыгар успуорт устурууктарынан үлэлиир. Улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар култуура уонна успуорт хамсааһыннары көҕүлээччи, тэрийээччи уонна бэйэтэ көхтөөх кыттааччы.
Светлана Леонтьева кыра эрдэҕиттэн “булт диэн баран муннукка ытаабыт” кыыс диэтэхпинэ, улаханнык алҕаһаабатым буолуо. Дьон-сэргэ кинини “кыыс аҕатын батан булчут буоллаҕа буолуо” дииллэр. Кырдьык, Светлана аҕата Леонтьев Николай Николаевич улахан булчут киһи этэ. Мин биллэҕим буолан, Николайдыын, Куолуктуун, хам-түм да буоллар сааскы куска сылдьар буоларым. Хомойуох иһин, биллэҕим Куолук эдэр сааһыгар ыалдьан күн сириттэн букатыннаахтык барбыта. Онон, “кыыһын булка кини такайбыта буолуо” диир – оруна суох.
Светлана ийэтэ Светлана Иннокентьевна эмиэ удьуор булчут дьон оҕото. Огдообо хаалан баран, сайынын Харыйа пиэрмэтигэр кэтэх сүөһүтүн тутан олорбута. Оҕолоро оскуолаҕа киириэхтэригэр диэри ийэлэригэр көмөлөһөн, онно сайылыыллара. Светлана Иннокентьевна ыамын быыһыгар үрэххэ мундуга туулуура, күһүнүн куобахха туһахтыыра. Онтон оҕолор улаатан истэхтэрин аайы, тууну уонна туһахтары бэйэлэрэ кэрийэн көрөр буолбуттара. Кырачаан Света куобах туһаҕын көрө сылдьан, ойуур иһигэр “кыһыл оҕо” ытыырын истэн, сүрэҕэ хайда сыспыттаах. Билбитэ, онто туһахха иҥнибит куобах буолан соһуппут.
Сибитиэкэ
Света тапталлаах аата – Сибитиэкэ.
Биирдэ Сибитиэкэ сэттискэ киирэр күһүнүгэр ынах хомуйа сылдьан, Тоһоҕолоох сиһигэр эргэ быраҕыллыбыт куобах тэптиргэтэ баарыгар түбэспит уонна “дьээбэҕэ” диэн, ону иитэн ааспыт.
Ол түүн кыыс “тэрилим хайдах хонно буолла” диэн долгуйан, аанньа утуйбатах. Сарсыарда ким хайа иннинэ эрдэ туран, ытын батыһыннаран, Тоһоҕолоох сиһигэр тэбиммит. Төһө да тэйиччи сир буоллар, атаҕын кубулуппакка тиийбит.
Арай, доҕоор, били тэптиргэтигэр тиийбитэ, аар тайҕа маанылаах оҕото кыһыл саһыл иһиттэн ылларан мөхсө турар үһү. Кыыс бастаан соһуйан хайдах буолуон билиминэ, хаппыт мутугу ылан булдун оройун чокуйаары гыммыта, сатамматах. Кыыла тииһин килэтэн, бэйэтигэр түһүөх курдук суоһурҕаммыт. Дьэ кыыс ол курдук муна турдаҕына, ыта сүүрэн кэлбит да, саһылы тутан кэбиспит. Ити курдук, кыыска аар тайҕа кырдьаҕаһа Баай Байанай оҕонньор бастакы булдун бэлэхтээбит.
Аны туран, Сибитиэкэ биирдэ аҕатыттан хаалбыт биир уостаах 16-лаах сааны кыбынан, аан бастакытын чугас эргин саалана тахсыбыт. Ол курдук, ытын батыһыннаран ойуур устун сэмээр хааман истэҕинэ, иннигэр ыта үрэн моргуйбут. Кыыс үөмэн, улахан мастарынан күлүктэнэн тиийэн көрбүтэ, куртуйах бөҕө олорор үһү. Санаатыгар, чааһы быһа кыҥаан баран, ытан саайбыт. Ол эрээри таппатах. Куртуйахтара бары көтөн барбыттар. Сибитиэкэ онтон аһара хомойон, отон угар умса түһэн сытан оҕолуу маккыраччы ытаабыт.
Биирдэ өйдөммүтэ, ыта кэлэн “туох буоллуҥ” диэбиттии, сытырҕалыы турар үһү. Онтон кыыс туран саатын ылбытыгар, ыта ойон хаалбыт. Өтөр үрэрэ иһиллибит. Бу сырыыга кыыс сыыспатах – биир куртуйаҕы тэһэ ытан ылбыт. Ол кэннэ кыыстаах ыт үөрүү бөҕө буолан, дьиэлэригэр ыстаммыттар.
Куртуйах дуу, куобах дуу?
Сибитиэкэ өссө биир, дьикти диэххэ сөп, түбэлтэҕэ түбэһэн турар. Биир күһүн сайылыктарыгар Харыйаҕа олорон, сарсыарда ынахтарын ыан баран, били биир уостаах саатын сүгэн, Байкал диэн ытын батыһыннаран, тыатыгар тахсыбыт.
Балай да өр хааман баран, оттонор ходуһа саҕатыгар маска куртуйахтар олороллоругар түбэспит. Кыыс өр толкуйдаан, төбөтүгэр оҥорон баран, төттөрү тахсан, тыанан үөмэн киирэргэ санаммыт. Ол курдук, Сибитиэкэ кыра, ньирээйи талахтарга сөрүөстэн, быарынан сынан, инньэ чааһы быһа үөмпүт. Саатар, күһүҥҥү сарсыарда сиик бөҕө түһэн, хара быарынан сынан иһэр кыыс таҥаһа бүтүннүү ибили илийэн хаалбыт. Оттон ыта тулуйа-кэтэһэ сатаан баран, “чэ, өссө да сытан эр” диэбиттии, ойуур иһигэр куйбас гынан хаалбыт.
Төһө да таҥаһа илийдэр, чааһы быһа сыылыннар, кыыс куртуйахтарыгар чугаһаатар-чугаһаан испит. Арай ол үөмэн иһэн иһиттэҕинэ, кэннигэр, ойуур иһигэр, ыта үрэн моргуйбут. Ону кытта аһаҕас толооҥҥо ойуур иһиттэн олус улахан бэйэ куобаҕа сүүрэн киирбит.
Биһи кыыспыт куртуйахтарын умнан, куобаҕы ытаары гыммыта, кыыла төттөрү тыаҕа түһэн хаалбыт. Онтон Сибитиэкэ ойон туран, ойуур диэки сүүрэн иһэн көрбүтэ: кыыла талах саҕатыгар бу олорор үһү. Бука, саспыт курдук сананнаҕа буолуо. Кыыс биирдэ ытан кэбиспит. Ыта сүүрэн кэлэн, дьэ үөрүү-көтүү, аймалҕан бөҕө буолбуттар.
Биһиги балтыбыт
Сибитиэкэ сааһын ситэн, үөрэҕин бүтэрэн баран, Бүлүү уола Владимир Федоровтыын олохторун холбоон, Аһыма бөһүөлэгэр икки этээстээх бэртээхэй дьиэни туттубуттара. Иллэҥ кэм көһүннэр эрэ, эриниин иккиэн бултууллар, сайынын аайы күтүөт дойдутугар Бүлүүгэ баран өрүскэ сөтүөлээн, күөгүлээн, сынньанан кэлэллэр.
Мин бэйэм эмиэ Аһыма күтүөтэ киһи, кыһынын Кировскайга тиийэн куобахха туһахтыыр буолбутум ыраатта. Онно сырыттахпына, Сибитиэкэ батыһа сылдьан “туһахха илдьэ бар” диэн хаайааччы. Онуоха мин кырдьаҕас булчут аатыран, “дьахтар булт тэрилигэр чугаһыа суохтаах” диэн, мэлдьи саба саҥарар буоларым. Дьэ, оннук баҕалаах – биһиги балтыбыт, булт диэн баран муннукка ытаабыт Светлана Леонтьева.
Улахан булка
Матырыйаалбын суруйан баран, “Кыымҥа” ыытаары олордохпуна, аны, кыыспыт куртуйаҕы-куобаҕы бултаһарын астыммакка, улахан булка соруммут сураҕа иһиллэн соһутта. Ол курдук, иллэрээ күн Сибитиэкэ бииргэ төрөөбүт быраата Николайы кытта аар тайҕа ардай ааттааҕын – сур бөрөнү – хапкааннарыгар үктэппит сурахтара кэллэ.
Кыыс бэйэтэ кэпсииринэн, хапкааҥҥа иҥнэн мөхсө олорор тыыннаах бөрөнү көрөн баран, үөрүүтүттэн буолан сүрэҕэ тохтуу сыспыт. Ол туһунан Сибитиэкэ күлэ-үөрэ кэпсиир.
Оттон быраата Николай Леонтьев идэтийбит бөрөһүт буолбута хаһыс да сыла. Сыл аайы хастыы да бөрөнү бултаан туттарар. Холобур, быйыл тохсус бөрөтүн уодьуганнаата. Николайы адьырҕа кыыл соноругар убайа Савва Данилов уһуйбута-такайбыта. Савва Иннокентьевич билигин нэһилиэк баһылыга.
Николай бөрөлүүрүн таһынан күндү түүлээххэ эмиэ хапкаанныыр. Кыһын аайы элбэх кииһи, саһылы бултаан туттарар.
Байанайдаах булчут балтыбыт Светланаҕа, бырааппыт Николайга өссө да ситиһиини, табыллыыны баҕарабыт.
