«Сайдыы» тыа сирин сайдыытын эйгэтин (пространство) ситимэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэригэр» бырайыак «Тыа сирин саҥа мадыала (модель)» стратегическай көҕүлээһин чэрчитинэн, «Кэлэр кэм индустрията» (индустрия будущего) стратегическай көҕүлээһин өйөбүлүнэн, Автономнай кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр хамаандаларын көмөтүнэн олоххо киирэр.
«Сайдыы» тыа сирин сайдыытын эйгэтин ситимэ – тыа сирин территориятыгар олохтоох уопсастыба уонна хаачыстыбалаах коммуникация сайдыытын саҥа көрүҥэ, маны таһынан, былаас уорганнарын, олохтоох бэйэни салайыныыны, уопсастыбаны, урбааны, кэммиэрчэскэйэ суох сиэктэри уо.д.а. кытта көдьүүстээх хардарыта дьайсыы үнүстүрүмүөнэ (мэхэниисимэ).
Бу сүүнэ, туһалаах бырайыак туһунан «Кэлэр кэм индустрията» (АНО «Индустрия будущего») стратегическай көҕүлээһиннэри өйүүр Автономнай кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ дириэктэрэ Иван Васильевич Степановы кытта кэпсэттим.
– Бырайыак туох сыаллаах-соруктаах толкуйданнай? Судургутук быһаардахха, туох үлэтин ыытаҕытый?
– «Сайдыы» тыа сирин сайдыытын эйгэтин (пространство) ситимэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай тэриллиилэригэр» бырайыак дьон бэйэтин сайыннарар, олорор сирин, үлэлиир эйгэтин сайыннарар сыаллаах-соруктаах үлэлиир. Быһата, биһиги үлэбит дьон кэлэн мустан, бииргэ толкуйдаан ырытыһарыгар, үлэлэһэригэр усулуобуйа тэрийэр. Ол эбэтэр, тас дойдуларга community centre диэн өйдөбүл баар дии, биһиги оннук курдукпут. Бу аата, олохтоох дьон бииргэ мустаннар биир түмсүү, биир кэлим буолан бииргэ толкуйдаан, бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын, ресурстарын муһан үчүгэй, көдьүүстээх үлэни ыытыахтаахтар.
Ол курдук, манна биһиги араас эспиэрдэри, испэсэлиистэри кытта тиэмэлэри, хайысхалары ырыппыппыт. Хайдах сайдыахха сөбүй диэн ыйытыыга санаалары атастаспыппыт. Онно дьон тыа сирэ хайдах сайдыан сөбүн туһунан этиилээх кэлбитэ. 10-15 сылынан тыа сирэ хайдах уларыйыан сөбүн туһунан ырытыспыппыт уонна бииргэ толкуйдуоххайын диэн биир сүбэҕэ кэлэн, кыттыһан, үлэлэһэн киирэн барбыппыт. Холобура, Горнай Маҕарас бөһүөлэгэ олус үчүгэйдик үлэлии турар. Кинилэри өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо сонуннартан көрөн-истэн билбит буолуохтаахтар. Бу курдук үлэбит үтүө түмүгү аҕаларыттан үөрэбит. Онон, үлэ миэстэтэ, тыа хаһаайыстыбата буоллун, оҕо уһуйаана, оскуола, балыыһа, култуура да буоллун, араас боппуруостары быһаараллар, араас хайысхаҕа үлэ ыытыллар. Ол иһин, үлэ үчүгэй түмүгү аҕаларын туһугар биһиги усулуобуйа оҥоробут, оччоҕуна дьон активизацияланан өйө-санаата өрө көтөҕүллэр.
– Хаһааҥҥыттан олоххо киллэрдигит?
– 2019 сыллаахха «Тыа сирин саҥа мадыала (модель)» диэн стратегическай саҥа көҕүлээһин тахсыбыта. Ол иһинэн, «Точка кипения» курдук пространствоны тыа сиригэр оҥорон таһаарыахха наада диэн буолбута. Онуоха, бастакынан Хаҥалас улууһун Тиит Эбэ диэн бөһүөлэгин баһылыга, култуура киинин дириэктэрэ уонна актыыбынай көрүүлээх олохтоох дьоно-сэргэтэ «Сайдыы» эйгэни тэрийэргэ баҕалаах уонна бэлэм буоланнар, 2020 с. балаҕан ыйыгар бастакы пилотнай эйгэни (пространствоны) тэрийбиппит. Билигин даҕаны этэҥҥэ үлэлии турар. Үлэлээбиппит балтараа сыл буолла. Салгыы, 2021 с. муус устар ыйга Горнай улууһун Бэрдьигэстээх сэлиэнньэтигэр иккис итинник сайдыы эйгэтэ тэриллибитэ.
– Билигин бырайыак үлэтин-хамнаһын хайдах быһыылаахтык оҥоро сылдьарый?
– Билиҥҥи кэмҥэ биһиги сайдыы эйгэтин оҥорор баҕалаах тыа сирин сэлиэнньэлэрин, тэрилтэлэри, улуус уонна нэһилиэк олохтоох салалталарын кытта үлэлэһэбит. Номнуо алта бөһүөлэк арыллыан баҕарар. Ол курдук, Горнай улууһун Маҕарас нэһилиэгэр, Сунтаар улууһун Элгээйи нэһилиэгэр, Өлөөн улууһугар, Абый улууһун Белай Горатыгар, Уус Алдан Суоттутугар, Усуйаана улууһун Депутатскайыгар «Сайдыы» эйгэтин тэрийэн, үлэлэтиэн баҕарар дьон бааллар. Маныаха, бырайыагы сөпкө өйдөөн, дьон биһигини кытта сибээскэ таҕыстахтарына, биһиги хаһан, хайдах тэрийиэххэ сөбүн туһунан толкуйдуубут, ырыҥалыыбыт. Оччоҕо биһиги быһааран, кэпсээн, үөрэх ыытабыт уонна баҕалаах хамаанданы биир ый иһигэр үөрэтэбит. Тоҕо диэтэр, тута барытын тэрийэр уустуктардаах буолар.
– Бырайыак ситиһиилэрин туһунан кэпсии түһүөххүт дуо?
– Хаҥалас улууһун Тиит Эбэтигэр ылсыбыт үлэлэригэр сайдыы бара турар. Онно граҥҥа кыттаннар, Ил Дархан гранын сүүйэннэр, бэйэлэрин олохтоох дьонноругар көмө оҥороллор. Ол курдук, НКО хайдах тэрийэргэ, түөлбэни хайдах ТОС гына бигэргэтэн үлэлэтэргэ, хайдах проект оҥорон граҥҥа сайаапка биэрэн, киһи бэйэтин идеятын, бырайыагын, көҕүлээһинин олоххо киллэрэрин туһугар маастар-кылаастар, сырдатар тэрээһиннэр буолан аастылар, буола тураллар даҕаны. Маны таһынан, бу иннинэ, Тиит Эбэ «Сарыал» култуура киинэ гран сүүйбүтэ. Үлэлэрин ис хоһооно - бэйэлэрин үлэлэрин сыыппара таһымыгар таһаарыы. Оттон биһиги буоллаҕына, «Фонд крестьянских грантов» диэҥҥэ үлэбит эмиэ гран сүүйэн турардаах. Уопсайынан эттэххэ, гран нөҥүө бөһүөлэккэ икки мөлүйүөнтэн тахса үп киирдэҕэ дии. Салалта бүддьүөтүгэр олох харчы тиийбэт, онон, дьон бэйэтэ маннык түмсэн, үлэлэһэн, толкуйдаан, бырайыак оҥорон, гран сүүйэн, наһаа үчүгэйдик оччуоттаан, бөһүөлэк сайдарын туһугар үлэни ыыталлар. Даҕатан этэр буоллахха, Тиит Эбэ нэһилиэгэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаах араас күрэхтэргэ кыттан ситиһиилэрдэммитэ. Кинилэр Архитектура уонна куораты тутуу бырабылыанньатын куонкуруһугар кыттан «дизайн-код» оҥорон миэстэлэспиттэрэ. Ол аата, бөһүөлэк иһигэр хайдах уулуссалар, дьиэлэр тастара хайдах көрүҥнээх, комфортнай усулуобуйалаах буолуохтарын сөбүн туһунан «дизайн-код» оҥорбуттара. Ааспыт сылга «Уһук илиҥҥэ 1000 олбуор» диэн куонкуруска эмиэ кыттан, кыайыылаахтар быыстарыгар киирбиттэрэ, ол бырайыактара бу сайын олоххо киириэхтээх...
– Инникитин бырайыаккытын сайыннарыыга туох былаан баарый?
– Бырайыакпыт чэрчитинэн тэриллибит эйгэлэри биир кэлим, биир ситимҥэ үлэлэтиэхтээхпит. Онно араас бөһүөлэккэ баар итинник эйгэлэр бииргэ, биир экосистиэмэ, биир организм курдук үлэлиэхтээхтэр, бэйэ-бэйэлэригэр туһалаах буолуохтаахтар. Тэрээһин оҥорор туһугар эспиэрдэри ыҥырар буоллахтарына, барыларыгар анаан «онлайн» сырдатыы тэрээһинэ ыытыллыахтаах. Оннук гыннахха, дьон бэйэ-бэйэтигэр информация тиэрдэр, туһалаах боппуруостары бииргэ быһаарар буолар. Бу туһугар үлэлэһиэхпит, «упор» оҥоруохпут. Билигин бу сылга 6 эйгэни тэрийиэхтээхпит. Салгыы, сайдыы үлэтэ дьоҥҥо өссө эбии туох туһаны аҕалыахтааҕа көстөн иһиэҕэ. Биһиги, бастатан туран, бырайыак үлэтигэр, гран суруйарга көмө, тирэх буолабыт. Инникитин дьон бырайыагы үчүгэйдик оҥорор, үлэлэтэ сатыыр буоллаҕына, туризм уонна урбаан өттүнэн бырайыактар баар буолуохтара дии саныыбын. Биир тыа сирэ сайдарыгар, аныгылыы көрүү киирэригэр, производство баар буоларыгар дьон бырайыагы сөпкө толкуйдаан суруйуохтаах. Онон, бырайыак үлэтин өттүгэр күүстээх үлэни ыытыахтаахпыт.
– Билиҥҥи туругунан бырайыагы сайыннарыыга төһө киһи үлэлии-хамныы сылдьарый?
– Биһиги тэлилтэбитигэр хамаандабыт араас хайысханан үлэлиир. Бу «Сайдыы» эйгэтигэр биһиги алтыа буолан күүскэ үлэлии сылдьабыт, бары тус-туһунан функциялардаахпыт, быһаарыммыт хайысхабытынан үлэлиибит. Ол курдук, координатор, бырайыак менеджерэ, түмсүүлэри кытта үлэлиир менеджер, методист, медианы дьаһайар менеджер диэн дуоһунастар бааллар. Бары биир сыалы-соругу ситиһэр туһуттан, бары бииргэ толкуйдаан, боппуруоһу быһааран, хамаандабытынан табыгастаахтык үлэлии сылдьабыт. Хамаандалары тэрийэр дьону кытта куруутун сибээстэһэбит, кинилэр ыйытыыларыгар хоруйдуубут, бассаап ситимнэригэр бөлөхтөрдөөхпүт.
– Үлэҕит туох эмит дохуот аҕалар дуо?
– Эрдэ эппитим курдук, биһиги граннарга кыттабыт. Финансирование биһиэхэ суох. Үп кэлэр источнига баар буолуохтаах буоллаҕа дии, онуоха Ил Дархан граннара туһалаах-көмөлөөх буолуохтара дии саныыбын. Ол ону ситиһэр туһуттан профессиональнайдык, хаачыстыбаннайдык бэйэбит үлэбитин оҥоробут. Онон, дьоһун соруктаахпыт, ыраах көрүүлээхпит, ол иһин граҥҥа сайаапка ыыттыбыт. Инньэ гынан, алта бөһүөлэккэ сайдыы эйгэтэ баар буолан, тыа сирэ, олохтоох дьон уопсастыбата сайдарыгар, дьон олоҕо тупсарыгар, тыа сиригэр хаачыстыбаннай, сайдыылаах олох-дьаһах үөдүйэрин туһугар биһиги хамаандабыт үлэтин өйүөхтэрэ дии саныыбыт. Ханнык баҕарар испэсэлиис бырайыагы гранынан олоххо киллэрэр буоллаҕына, үлэтэ төлөнөр буолуохтаах. Ол иһин, аныгылыы көрүүлээх-толкуйдаах тэрилтэ быһыытынан аныгы бырайыагы киллэрдибит уонна араас кыаҕы туттабыт.
– Дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка туһуламмыт үтүө бырайыаккыт өссө даҕаны чэчирии, сайда турдун. Аҕыйах ыйытыкпар хоруйуҥ иһин махтал.
Кэпсэттэ Ираида Коркина-Чугдаара
