Сандал саас күлүм күнүн оонньотоотун кытта, оҕуруотчуттар түбүктэрэ саҕаланар. Билигин арассаада олордорго саамай табыгастаах кэм, онно түбэһиннэрэн хаһаайкалар аны сайын өлгөм үүнүүнү ылаары силис тартараллар. Күннээҕи түбүккэ, үлэҕэ-хамнаска сылдьан, оҕуруот аһын сиэмэтиттэн саҕалаан күөх ото тэбэн тахсыар диэри бүөбэйдээтэххэ, көрдөххө-иһиттэххэ эрэ сатанар. Ус сайыны быһа бэйэ кирээдэтиттэн сибиэһэй битэмииннээх оҕуруот аһын өлгөмнүк сомсоору, туустаан-тумалаан, кэнсиэрбэлээн кыһыҥҥы хаһааһы хааччынаары хаһаайкалар туттан-хаптан эрдэхтэрэ. Киһи бэйэтин илиитинэн бодьуустаһан үүннэрбитэ санааҕа даҕаны астык, ордук иҥэмтэлээх, туһалаах, минньигэс буолара саарбаҕа суох. Куорат ыала оннооҕор болкуонугар помудуор, оҕурсу олордор, оттон тыа сиригэр баҕас, уута-хаара кыайтарар буоллаҕына, тэпилииссэҕэ, кирээккэҕэ, хоруудаҕа оҕуруот аһын эгэлгэтэ кэчигириир, тэлгэһэ сиэдэрэй сибэккинэн симэнэр. Мин оҕуруот аһын олордор ыал сааскы түбүгүн билээри Майаҕа олорор элбэх оҕолоох Ефимовтар дьиэ кэргэн ийэлэрин кытта кэпсэттим.
– Алена, хаһааҥҥыттан оҕуруот аһын олордуутунан дьарыктанаҕын? Тугу үүннэрэҕин?
– Биһиги, чэ, оччо үлүгэр бааһына оҕуруоту ыспатарбыт, киэҥ хаһаайыстыбаны тэриммэтэрбит да, ыал сиэринэн оҕуруот аһын-үөлүн олордобут. Дьиэ кэргэнинэн бодьуустаһарбытын, оҕуруот аһын олордорбутун олус сөбүлүүбүт. Көрөн-истэн, харайан таһаарбыт аспыт, чахчы, сыттыын-сымардыын, амтанныын кытта ураты буолар ээ. Бастакы сиппит помудуорбутун амсайар саҕа үөрүүлээх, күүтүүлээх түгэн суох. Биһиги 2006 сыллаахха ыал буолан баран, 2009-ка дьиэ туттан киирбиппит. Ол иннинэ оҕуруот аһынан ийэм хааччыйар этэ, кини бэйэтин кыаҕар улахан оҕуруоттаах. Хата, уубут-хаарбыт турбанан кэлэр буолан, үүнээйини олордууга олус абыраллаах. “Бээ эрэ, бу икки оҕолоох бүтүн ыал ийэтэ буолан бараммын, хаһааҥҥа диэри дьоммуттан астана-таҥастана олоруохпунуй, мин да ылсан көрүүм” диэммин саҕалаабытым. 2011 сыллаахха бастакы үүнээйим диэн 5 ук оҕурсу этэ. Ол уктарбыттан сайыны быһа оҕурсу бөҕөнү сиэбиппит. Онтон ыла саҕаламмыта. Сүбэлээччи-амалааччы, ыйан-кэрдэн биэрээччи, арассаада бэрсээччи – ийэм. Уонна бэйэм даҕаны кыра эрдэхпиттэн уу кутуһан, сыыс от ыраастаһан, оҕуруоту хайдах бодьуустаһары көрөн-билэн улааттаҕым. Онон, иккис сылбар оҕурсуларбар эбии 10-ча помудуор, аҕыйах сүбүөкүлэ олордубутум. Бу кэнники 4 оҕолоох улахан дьиэ кэргэн буоламмыт, эбии аһылык оҥостоору, саамай дьон олордор, сиир оҕуруот аһын хото ыһабыт. Сайын ахсын 60 ук помудуор, 40 ук биэрэс, 20 ук оҕурсу, 100-чэ сүбүөкүлэ, моркуоп олордобут. Былырыын хаппыыстаны боруобалаабыппыт да, табыллыбатаҕа. Сибэккилэртэн махровай петунияны эрэ сөбүлүүбүн. 20-тэн тахса да буоллаҕына, дьиэ таһын олус киэргэтэр.
– Билигин тугу-тугу олортуҥ?
– Арыый кыратык хойутаатым быһыылаах да буоллар, олунньуттан 200-чэ биэрэс үүннэрэн туруорабын. Төһөтө тахсара биллибэт. Кэргэним түннүктэрбэр үстүү эрээт долбуур оҥорон биэрбитэ, саас аайы аналлаах миэстэлэригэр таһаарабыт. Билигин долбуурум барыта толору биэрэс. Бу муус устар ортотуттан помудуордарбар ылсыам. Өссө ый бүтэһигин диэки буолара дуу. Тэпилииссэбитин иллэрээ сыл кирпииччэ буламмыт, кэргэмминиин оһохтообуппут. Инньэ гынан арассааданы эрдэ олордон, таһааран иһэбит. Үүнүүтэ олус үчүгэй буолар.
– Дьон “бүгүн оҕуруот аһын олордорго табыгастаах күн” диэн анал халандаары, күн-дьыл билгэтин тутуһаллар быһыылаах, иһиттэххэ. Эн оннук суоттанаҕын-учуоттанаҕын дуо?
– Суох, туох да халандаарын тутуспаппын, бэйэм сэрэйэн көрөн “олорор кэмэ кэллэ” диэтэхпинэ, буорга быһа баттаан иһэбин. Улаханнык уоҕурдубаппын. Арассааданы олус эрдэ олордубаппын. Олохтоох сиригэр буорга түһүөр диэри дьиэҕэ наһаа өр турдаҕына, иэҕэйэн-куоҕайан, сырдыга тиийбэт буолан, сиип-синньигэс буолар. Онон, олордуу кэмин эмиэ табыахха наада. Оттуллар тэпилииссэлээх буоламмыт, көрдөрбүтүнэн туран, хамсыы-хамсыы сириэдийэн тахсар, элбэх сырдыкка ордук тупсар, сонуур, модьуруур. Холобур, ыал дьоммор арассаада бэрсибитим. Хараҥа соҕус сиргэ туруорбуттар этэ. Арай тэпилииссэҕэ тахсар кэмигэр ыалбын өҥөйөн көрбүтүм, арассаадалара куоҕаһан, аат эрэ харата тураллара. Оттон бэйэм киэннэрэ атахтара суп-суон буолбуттар этэ. Дьиҥэ, тэбис-тэҥҥэ олортоҕум дии. Онон, оҕуруот аһыгар сырдык улахан дьайыылаах.
– Сиэмэҕин маҕаһыынтан ылаҕын дуо?
– Помудуору “Московскай” диэн кылгас атахтааҕы ылабын. Аһа элбэх буолар. Оҕурсу араастаах. Сорох сиэмэ аһа суох буолан хаалар (пустоцвет). Сырыы ахсын саайтары үөрэтиэхпин баҕарабын. Оҕурсуну, сүбүөкүлэни ыам ыйын бүтүүтэ олордуом. Биэрэскэ, албаһыран, сиир биэрэһим сиэмэтин ылабын. Маҕаһыын киэнин курдук уп-улахан буолар. Биэрэстэрбин өссө атыыга диэн үүннэрэбин ээ. Хамсык хааччаҕар олорон, икки сыл арассаада атыылаатым. Бастаан таах боруобаҕа курдук этэ. Онтум дьон олус наадыйар эбит. Киһи эрэ барыта олунньу ыйтан олордон барбат буоллаҕа дии. Көрүүлээх уонна элбэх сырдык наада. Интэриэстээх киһи баарынан сылыктанан, былырыын биэрэс, оҕурсу, помудуор (элбэҕи) олордон атыылаабытым, онно эбии хаппыысталаах этим. Дьон оннооҕор сүбүөкүлэ арассаадатыгар кытта наадыйар эбит ээ. Барыы-кэлии суох буолан, бэлисипиэтинэн тиэрдэн биэрэр этим. Атыыласпыт дьонум хаартыска бөҕө ыыппыттара, үүнээйилэрим атахтара суон, аһа өлгөм буолбут этилэр. Онон, махтал бөҕөтүн туппутум.
– Оччо элбэх арассааданы ханна олордоҕун?
– Кыһыны быһа үүт, суок хаатын мунньабыт. Кыргыттарбар сууйтарар этим буоллаҕа, арай биир сыл олордуум барыта түүнүгүрэн тахсыбыта. Онон, “үүт иһитин туттабын” диир буоллахха, кытыытын араара-араара, хас биирдии үүтүн-хайаҕаһын, муннугун барытын үчүгэйдик мыылалаан сууйуохха наада. Мин үүтү иһэн бүттүбүт да, тутатына кырыйан бэлэмниибин, кыргыттар ыбылы сууйаллар, ону куулга уган иһэбит. Дьонтон эмиэ көрдөөччүбүн, үүт эрэ хаатын буолбатах, истикилээҥкэни эмиэ, онуоха “бөх хомуйарбытын сөбүлээбэппит” дииллэр. Иһитим син биир тиийбэт, оччо элбэх үүтү испэт буоллахпыт дии. Ыксал буоллаҕына, биирдэ туттуллар иһити атыылаһабын.
– Урут аҕам салапааны тигэн, арассааданы онно олордор этэ ээ.
– Мин анна аһаҕас буоларын сөбүлээбэппин. Биһиги үстүү долбуурдаах буоламмыт, арассаадалар үрүт-үрдүлэригэр тураллар, уу да, буор да саккыраабат. Иһиттэрбин үчүгэй соҕус көрүҥнээхтэрин эмиэ сууйан-сотон аныгыскы олордуубар туттабын.
– Оҕуруот аһын олордууга тэлгэһэҕитигэр туох тутуулардааххытый?
– Икки хос армированнай пүлүөҥкэнэн бүрүөһүннээх тэпилииссэлээхпит, онно оҕурсуну, биэрэһи тэҥинэн, оттон помудуордарбытын таһырдьа үрдүк соҕус хоруудаларга олордобут. Ону тэҥэ моркуоп, сүбүөкүлэ хоруудалара бааллар. Моркуобу ыһан кэбиспэппин, биирдии сиэмэнэн олордобун. Миэстэлээх буоллаҕына, аһа улахан буолар; кыараҕастык ыксары олортоххо: аһа кыра. Хоруудаларбытын сыл аайы сиидэлиибит, ыраастыыбыт, силиһин, бөҕүн-саҕын таһаарабыт, көбүтэн, буорун саҥардан биэрэбит. Сибэккилэр иһиттэрэ туһунан, ону эбии киэргэтэбит. Улахан хаамыскаларга хомурдуостары уруһуйдаабыппыт, илиибитинэн ону-маны оҥорон, ситэрэн-хоторон биэрэ сатыыбыт. Оҕолор онно барытыгар олус көхтөөхтөр.
– Уонна оттон уу-хаар кутуутугар, сыыс үргээһинигэр, оҕуруот аһын хомуйуутугар саамай көмөлөөх дьон буоллахтара дии?
– Оннук бөҕө буоллаҕа дии! Бары тэҥҥэ сабыта түһэн, кыайабыт-хотобут. Оҕолорум – саамай илии-атах дьонум. Кыра эрдэхтэриттэн оҕуруокка үөрэппит буоламмыт, оҥоруохтаах үлэлэрин барытын этиттэриитэ суох толорон, бүтэрэн-оһорон иһэллэр.
– Уугутун хантан ылаҕыт? Тыа сиригэр уу-хаар боппуруоһа кыайтарбат соҕус буолааччы.
– Уу турбата тардыллан, абырал бөҕө. Биһиги “Мелиоратор” түөлбэбит, арааһа, Майаҕа биир бастакынан уу турбатын тарпыт, ууга ситимнээбит буолуохтаах. Дүөдэттэн кэлэр, аны уута сып-сылаас буолар. Сорох ыаллар водокачка уутун буочукаҕа хаһаанан, сылытан баран биирдэ куталлар. Үчүгэйэ диэн, уубут хааччаҕа суох, күнү супту кэлэр, сарсыарда 8 чаастан 23 чааска диэри. Холобур, ийэм аахха ханнык эрэ кэмҥэ, чааска уулара холбонор, онно түбэһиннэрэн, ыксал-бохсол буолааччы. Сылаанганан кутабыт. Саамай көрүүлээх моркуоп буолуо. Үчүгэйдик астаныан баҕарар буоллаххына, кыаҕын ылыар диэри күн аайы сыыһын ыраастыаххын наада. Саамай тахсар кэмигэр сыыска ыллардыҥ эрэ – бүтэр. Аны ол кэмҥэ бырдах күүскэ түһэр, онон, дьэ, бырдах быыһынан моркуоп сыыһын ыраастыыбыт. Быыһа көстөрүн тухары ылҕаан иһиэххэ наада, онтон, дьэ, ото улаатан, сэрбэччи бардар эрэ, улаханнык кыһаллымыахха да сөп. Оҕурсуга күн аайы уу кутар буоллахха, помудуорга биирдэ үчүгэйдик халыччы уу кутан баран, 2-3 күн туруорабын.
– Үүнээйилэргин кытта төһө кэпсэтэҕиний?
– Син биир кэпсэтэҕин ээ. Син эмиэ тыынар, силигилиир, хайдах сыһыаннаһаҕын да оннук хоруйдуур курдуктар. Саамай элбэхтик ийэм кэпсэтэр быһыылаах. Мин биирдэ “ньээ, биэрэстэрим тахсыбыттар дии” диэн манньыйбыппар, орто кыыһым: “Ийээ, биэрэстэри кытта киһини курдук кэпсэтэн бүт эрэ”, – диэбиттээх (күлэр).
– Оҕуруоккут аһын аччатар дуу, улаатыннарар дуу баҕалааххыт дуу?
– Аҕыйатыахпын баҕарбаппын. Аҕабыт улахан тэпилииссэ туттан, өлгөм оҕуруоттаныан баҕарар. Ыра санаата. Үлэлээх буолан баран, дьиэбитигэр элбэх илии баар, ууга-хаарга хааччах суох, онон, инникитин олордуубутун хаҥатар былааннаахпыт.
– Аны бу аскын кэнсиэрбэлээн, туустаан-тумалаан иһэриҥ буолуо?
– Тууһааһыҥҥа ылса иликпин. Арай, дьэ, кэнсиэрбэлиири, тоҥорору-хатарары сатыыбыт. Кыһыҥҥы аспын оҥосторбор улаханнык дуоһуйабын. Истикилээҥкэлэрбин сууйарбыттан-соторбуттан, хос-хос оргутарбыттан, паардыырбыттан олус астынабын. Букатын иэйэн-куойан, санаабын ууран туран туттарбын-хаптарбын туохтааҕар да ордоробун. 100-тэн тахса бааҥканы хаһаанабыт. Онтубутун уһун кыһыны быһа таһаара-таһаара астына сиибит. Моркуобу, биэрэһи кырбаан тоҥорон баран, аска кутабыт. Уурар, харайар сирдээҕим буоллар, өссө элбэҕи оҥоруо, бэлэмниэ эбиппин.
– Алена, үүнээйилэриҥ этэҥҥэ өлгөм үүнүүнү биэрдиннэр, аһыҥ-үөлүҥ минньигэс, иҥэмтэлээх буоллун!
Айаана Ларионова
