Ыам ыйын 22 күнэ. Сахаларга сайын кэлиитэ, сайылыкка көһүү... Сарсыарда эрдэттэн Дьокуускай куораттан Нам Таастааҕар саҥа сайылык арыллыытыгар ыҥырыллан, айан суолун тутуһабыт.
Саха ынаҕа бэйэтин эйгэтигэр сылдьыахтаах
Бастаан Таастаах нэһилиэгиттэн балтараа биэрэстэ сытар Эбэ Илин Атаҕа диэн сиргэ саҥа аһыллаары турар Саха сүөһүтүн генопуондатын ууһатан элбэтэр научнай киинигэр сырыттыбыт. Биир өттүгэр – лабаратыарыйа (манна ТХНЧИ, агроплем учуонайдара үлэлиэхтэрэ), аҥаарыгар – үлэһиттэр олороллоругар анаан тутуллубут. Маны барытын «Саха сүөһүтэ» хааһынаттан үбүлэнэр генопуонда тэрилтэ (сал. А.Е.Артемьев) тутар, үлэлэтэр эбит. Манна даҕатан эттэххэ, бу тэрилтэ филиаллара Горнай, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Амма, Мииринэй, Мэҥэ Хаҥалас, Нам уонна Эбээн Бытантай улуустарыгар бааллар. Эбиитин 7 улуустарга тирэх бааһынай хаһаайыстыбалаахтар. Маннык курдук, толору хааччыллыылаах хотоннор Мииринэй Сүлдьүкээригэр, Мэҥэ Хаҥалас Баатаратыгар, Эбээн Бытантайга, онтон Ньурба Аканатыгар хотону кытта сайылык, Горнай Маҕараһыгар сайылык тутуллубуттар. Онон саха ынаҕын тэнитиигэ сүҥкэн үлэ ыытылларын, эстэр суолга киирэ сыспыт саха ынаҕа мантан инньэ судаарыстыба ураты болҕомтотугар ылыллыбыт эбитин бэлиэтиигин.
Саҥа тутуллубут титииккэ киирэбит. Муосталара былыргылыы бөкүнүк мастарынан оҥоһуллубут, хотон ис оҥоһуута эмиэ уруккулуу сиэринэн. Кэлбит ыалдьыттар титиик иһин сыныйан көрөллөр, санааларын этинэллэр. «Тоҕо былыргылыы олоруохтаахпытый, аныгылыы технологиянан оҥорор табыллыбат дуо?» диэн ыйытык бэриллибитигэр, «Маннык муоста илийбэт, ынах сытарыгар сытар сирэ кураанах буолар» диэтилэр. Оттон саха ынаҕын быһаччы көрөр-истэр дьон «Төрүт үгэс тутуһуллуохтаах диэн» туруорсаллар эбит. Саха ынаҕар уопуттаах эспиэр Мария Никанорова: «Саха сүөһүтэ үгүс үйэлэр устата үөскээбит бэйэтин усулуобуйатыгар сөп түбэһэр усулуобуйаҕа туруохтаах. Кини атыннык көрүллэр-истиллэр буолла даҕаны, этэ-сиинэ, этин амтана, оннооҕор майгыта кытта уларыйар. Онон, саха ынаҕа бэйэтин эйгэтигэр сылдьыахтаах. Биһиги билим төрүтүгэр олоҕуран уопут ыытар буоллахпытына, төрүт былыргы олоҕун салгыахтаахпыт», – диэбитин биир бэйэм сэҥээрэ, сэргии иһиттим. Муударай этии, сөптөөх толкуй... Манна даҕатан эттэххэ, Мария Ивановна үйэтин тухары тыа хаһаайыстыбатын сүөһү боруодатын састаабын үөрэппит, үлэлэспит буолан, тарбахха баттанар исписэлиис быһыытынан сыаналанарын бэлиэтии көрдүм.
Саҥа хотону көрүү истии түгэнэ
Бу титииккэ 30 талыы, үчүгэй кылаастаах саха сүөһүлэрин тутан, лииньийэ оҥорон таһаарары былаанныыллар. Ол курдук, “Саха ынаҕа” тэрилтэ иһинэн 8 улууска баар 9 отделениеттан (1200 кэриҥэ саха сүөһүтэ баар) талан аҕалыахтаахтар.
«Зита, Гита, Умница, Сирена, Кукла»
«Саха сүөһүтэ» селекционер зоотехнига С.И. Заровняевтыын икки сыллааҕыта тутуллан киирбит таас хотону көрө тиийэ сырыттыбыт. «Манна 150-тан тахса сүөһү турар. Саха сүөһүтүн көрөргө-истэргэ төрүт үгэстэри (канон) сүтэриэ суохпутун наада. Саамай сүрүнэ – ол. Сыыйа-баайа саха сүөһүтүн биирдиилээн кэтэх хаһаайыстыбанан тарҕатар сорук турар», – диэн билиһиннэрэр Степан Иннокентьевич. Саха ынаҕын аан бастаан көрөбүн. Чахчы даҕаны, ураты боруода буолар эбит – кылгас атахтаах, уһун систээх, кутуруга кытта муокастыҥы.
Аныгылыы хотон буолан, киэҥэ-куоҥа, ырааһа, сырдыга сүрдээх, хотон сыта диэн төрүкү суох. Сүөһүлэр, кырачаан ньирэйдэр үчүгэй усулуобуйаҕа көрүллэн тураллара харахха быраҕыллар.
Ол эрээри... Биири бэлиэтии, омнуолуу көрдүм. Хас биирдии ньирэй баһыгар «Зита, Гита, Умница, Сирена, Кукла» диэн нууччалыы ааттар суруллан туралларын сэҥээрбэтим. Саха боруодата ааттаах эрээри, сахалыы аат иҥэриллиэн сөбө эбитэ буолуо.
Саха ынаҕа Таастаах нэһилиэгэр аан бастаан Горнай улууһун Маҕарас нэһилиэгин Улуу Сыһыы учаастагыттан 2007 сыллаахха саас нэһилиэк төрүт олохтооҕо Е.Г. Аргунов быһаччы көҕүлээһининэн уонна олохтоохтор уопсай мунньахтарын уурааҕынан көһөрүллэн кэлбит. 12 сыл ааспытын кэннэ, саха сүөһүлэригэр анаан бастакы хотон дьиэтэ 2020 сыллаахха арыллыбыта. Онтон 2022 сыл ахсынньы 25 күнүгэр иккис хотонун арыйар үөрүүлээх түгэнэ ааспыта.
Сайылык күнэ
Таастаах дэриэбинэтиттэн биэс биэрэстэ сытар Тураҥнаах сайылыга 20-чэ сыл буолан баран сөргүтүллэн, иккис тыыннанна. Манна ыам ыйын 22, саха киһитэ күөххэ үктэнэр бэлиэ күнүгэр, саҥа САЙЫЛЫГЫ арыйыы үөрүүлээх түгэнэ буолла. Ыраахтан-чугастан ыҥырыылаах ыалдьыттар, Таастаах нэһилиэгин олохтоохторо мустубуттар. Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.В. Никифоров, Нам улууһун баһылыга Ю.И. Слепцов, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын миниистирэ А.П. Атласов, кини солбуйааччы миниистирэ П.И. Попов, АГАТУ ректора В.И. Федоров, «Саха ынаҕа» хааһына генопуондатын дириэктэрэ А.Е. Артемьев, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын чинчийэр институтуттан М.П. Неустроев, Таастаах нэһилиэгэ МТ баһылыга Е.П. Лиханов о.д.а. кытыннылар.
Ил Дархан А.Николаев 2018 сыл сэтинньи 6 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ыам ыйын 22 күнүгэр Сайылык күнүн бэлиэтиир туһунан ыйааҕы таһаарбыта.
М.В. НИКИФОРОВ, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы:
– Сайылык этэҥҥэ тутуллан бүтэн, бүгүҥҥүттэн тэтимнээх үлэтин саҕалаата. «Саха ынаҕа» хааһына тэрилтэ тэриллиэҕиттэн аҕыйах кэм устата саха ынаҕын өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар киэҥник тарҕатыыга, кинини научнай төрүккэ олоҕуран иитиигэ, өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн биллэрин курдук үлэни-хамнаһы ыытарын үрдүкү салалта биһириир, сыаналыыр. Бүгүн Сайылык күнүнэн сайылыкка көһүү үтүө үгэһэ салҕанар. 2006 сылтан саҕалаан сайылыктары тутууга анаан-минээн өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин нөҥүө үбүлээһин саҕаламмыта. Онтон 2018 сыллаахха Сайылык күнүн бэлиэтиир анал ыйаах тахсан турар.
Өрөспүүбүлүкэ үбүттэн сайылыктары тутууга үтүмэннээх элбэх үп-харчы көрүллүбүтэ. Ол түмүгэр, 2006 сылтан саҕалаан, 60-тан тахса сайылыктар тутуллан олоххо киирдилэр. Быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 350-ча кэриҥэ сайылык үлэлиэҕэ, олортон 250-ча кэриҥэ сайылык толору хааччыллыылаах, уоттаах-күөстээх, аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир сайылыктар буолаллар.
Инникитин Таастаах сайылыга Саха ынаҕын генопуондата сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэҕэ үлэтинэн-хамнаһынан биллэр-көстөр, төһүү күүһүнэн буолуо диэн эрэнэбит.
Ю.И. СЛЕПЦОВ, Нам улууһун баһылыга:
– Сайылыгы сайыннарыы хайаан даҕаны наада. Улуус дьаһалтата сайылыкка тахсыан баҕалаах дьоҥҥо сир учаастактарын сайылыкка диэн анаан биэрээри сылдьабыт. Кэнники сылларга Нам улууһугар баар үгүс сайылыктарга «Якутэнерго» тэрилтэни кытта бииргэ үлэлээһин түмүгэр уот ситимэ киирдэ.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 400-чэ сайылык баара биллэр. Олортон 200-тэн тахсата сайыҥҥы үүт пиэрмэлэрэ буолаллар.
П.И. ПОПОВ, т/х миниистирин солбуйааччы:
– Бу сайылык тутуутугар т/х министиэристибэтин өттүттэн 6 мөл. суумалаах үп көрүллэн, силигэ ситэн, бүгүн дьэ олоххо киирдэ. «Саха ынаҕа” хааһына тэрилтэтэ Таастаах нэһилиэгэр база арынан, сайылык эрэ буолбакка, саха ынаҕын үөрэтэр-сайыннарар сыаллаах-соруктаах наука киинин арыйан эрэр. Онон, аҥаардас саха ынаҕын иитэр тэрилтэ быһыытынан эрэ буолбакка, саха ынаҕа сайдарыгар, элбииригэр үлэни ыытар.
А.Е. АРТЕМЬЕВ, «Саха ынаҕа» хааһына генопуондатын дириэктэрэ:
– Биир үөрүүлээх сонуммут – биһиги тэрилтэ Арассыыйаҕа аан бастакынан аҕыйах ахсааннаах сүөһүлээх Ассоциацияҕа чилиэн буоллубут. Онно 7 боруода киириэҕэ. Бүгүн үлэҕэ киирбит эбийиэкпит ситтэҕинэ-хоттоҕуна, саха сүөһүтүн боруодатын сүтэрбэтигэр, кини инники кэскилигэр олук буолуоҕа. Сүөһү ахсаана эбиллэ туруохтаах, хаачыстыба баар буолуохтаах, үүтү-эти элбэҕи оҥорон таһаарыахтаахпыт. Биһиги тэрилтэбитигэр олус улахан эппиэтинэс, ирдэбил турар. Манна Таастаах нэһилиэгэр аан бастаан механическай ыаһын киириэҕэ. Билиҥҥи туругунан 1206 сүөһүлэннибит, ол иһигэр 359 ыанар ынах. Ити 2020-21 сыллары эбэр буоллахха, 50% эбилиннибит.
Ульяна ВИНОКУРОВА, социология билимин дуоктара, “Төрүт баай” уопсастыбаннай хамсааһын көҕүлээччитэ:
– Бүгүн бу сайылыгы көрөн-истэн баран, аныгы технологиялаах, уот-күөс, уу-хаар, суол-иис өттүнэн толору хааччыллыылаах үлэлиир, сынньанар эйгэ эбит диэн бэлиэтии көрдүбүт. Дьон-сэргэ олохсуйдун, сыспай сиэллээҕи, хороҕор муостааҕы киэҥник дэлэттин диэн сэргэ туруорулунна. Манна бүгүн былаас – наука – олохтоох дьаһалта сомоҕолоһон үлэлиирин туоһулара буоллубут. Түмсүүлээх үлэ түмүгэр төрүт үгэстэрбитин дьоһуннаахтык сайыннаран, аныгы кэм ирдэбиллэринэн тэрийэр кыахтаах эбиппит диэн астынным.
Бу сайылык саҥатытан олорор сир (модернизированное поселение) быһыытынан арыллан, олоххо киирэн эрэрэ көстөр. Онон, Таастаах сайылыгар олохсуйуу өйдөбүлэ киирдэ. Бары билэрбит курдук, 2003 сыллаахха дьокутааттар үгэс буолбут сайыҥҥы өттүгэр тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар “Сайылыктааһын” сокуонун бэлэмнээбиппит. 2018 сыллаахха Ил Дархан Айсен Николаев сайылыгы олорор сир быһыытынан олохтуур ыйааҕа тахсан, сайылыктары саҥатытыы саҕаламмыта.
Бүгүн биһиги саха сүөһүтүн генопуондатын ууһатан элбэтэр научнай киин саҥа тутуллубут эбийиэктэрин көрдүбүт-иһиттибит. Манна Тураҥнаахха сэбиэскэй кэм саҕана 700 сүөһүлээх пиэрмэ баара. Этэҥҥэ олохсуйуу бэлиэтин түстээн сэргэ анньылынна. Таастаах дэриэбинэтиттэн 5 биэрэстэ тэйиччи сытар Тураҥнаах сайылыгар суолу кутан оҥоро сылдьаллар, уот ситимин тардыбыттар.
2001 сыллаахха Таастаах нэһилиэгин олохтоохторо уопсай куоластааһынынан аҥаардас саха ынаҕын тэнитиэхпит диэн эппит тылларын чиэстээхтик толордулар. Бүгүҥҥү тэрээһин күндү ыалдьыттара саха ынаҕын боруодатын кэлэр көлүөнэҕэ быыһаан хаалларбыт учуонай П.А. Романов кыыһа Е.П. Зыкина уонна балта О.А. Романова дьиэ кэргэнэ буоллулар. Нэһилиэк дьаһалтата уонна олохтоохтор тэрээһини үрдүк таһымҥа тэрийбиттэрин бэлиэтиир тоҕоостоох. Сахабыт сирин сайылыктарыгар саха ынаҕа төрөөн-үөскээн тэнийэ, элбии турдун!
Е.П. ЛИХАНОВ, Таастаах нэһилиэгин МТ баһылыга:
– Бу Тураҥнаах учаастага 20-тэн тахса сыл устата өтөхсүйэн турбутун сөргүттүбүт. Мантан инньэ сыспай сиэллээхпит, хороҕор муостаахпыт элбиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Урут 4 киһи үлэлии сылдьыбыт буоллаҕына, билигин 12 киһи үлэлиир. Билим киинэ үлэҕэ киирдэҕинэ, онно бэйэтигэр олорон үлэлиир 2 үлэһит баар буолуохтаах. Нэһилиэкпит иһигэр аҥаардас саха ынаҕын боруода сүөһүлэрэ эрэ бааллар. Оҕус ньирэйдэр тута аттаныллан иһэллэр.
Мария НИКАНОРОВА, СӨ үтүөлээх зоотехнига, ТХНЧИ лабаратыарыйатын үлэһитэ, саха ынаҕар эспиэр:
– Саха сүөһүтүн этэ биһиэхэ олохтоох нэһилиэнньэ куттаҕар-үөһүгэр саамай сөп түбэһэр ас буолар. Саха ынаҕын этиттэн-үүтүттэн 90% иҥэмтиэлээх аһы барытын ылабыт. Онон, саха ынаҕа элбии турдун, олохтоох омук тото-хана аһаан, чөл доруобуйалаах буоллун.
С.И. ЗАРОВНЯЕВ, Дьокуускайдааҕы ТХНЧИ научнай үлэһитэ, «Саха сүөһүтэ» хааһына селекционер зоотехнига:
– Сахалар биһиги атын омуктартан тыйыс тымныы усулуобуйаҕа олорор буолан үгүс уратылаахпыт. Тоҕус ый тымныылаах, үс ый сайыннаах буоламмыт сайыммыт кэлиитин олус өр кэтэһэн, ахтан көрсөбүт. Кыстыктан сайылыкка көһүү сиэрбитин-туоммутун өбүгэлэрбититтэн утумнаан, күн бүгүнүгэр диэри илдьэ кэллибит.
«Саха сүөһүтэ» генопуонда хааһына тэрилтэтин сайын аайы сайылыкка көһөр отделениеларынан Горнай Маҕараһын “Кылыс”, Амма Болугурун “Күллэги” учаастага, Ньурба Аканатын “Чкалов” учаастага, Мииринэй Сүлдьүкээрэ уонна Мэҥэ Хаҥалас Сыымах нэһилиэгин Өргөннөөх сайылыга буолаллар. Бүгүн Нам Таастааҕар “Тураҥнаах” сайылыгын үөрүүлээхтик арыйыы сиэрэ-туома уонна тутулла турар “Научнай киини” кэлэн көрүү-билсии түгэнэ буолла. Сэбиэскэй кэмҥэ тигинээн турбут “Тураҥнаах” сайылыга 20-тэн тахса сыл иччитэхсийэн туран баран, саха төрүт сүөһүтүгэр ананан, саҥалыы тыыннанан, сырдык, ыраас титииктэнэн, олорор сахалыы балаҕаннаах тигинэччи көрүстэ.
Кылгастык устуоруйаны сырдаттахха, киин улууска Эбээн Бытантайтан саха сүөһүтэ 1994 сылаахха Горнай улууһун Маҕарас нэһилиэгин ыраах сытар Улуу Сыһыы учаастагар кэлбитэ уонна муҥутаан 246 төбөҕө диэри элбээбитэ, ол иһигэр ынаҕа 80-ҥа тиийбитэ. Саха төрүт сүөһүтэ аан бастакынан киин улуустарга тарҕаныытыгар Таастаах нэһилиэгэ төрүөт буолбута. Ол курдук, 1998 сылтан баһылыгынан талыллан үлэлии олорор Д.Д. Пахомов Улуу Сыһыыттан 5 саха сүөһүтүн уонна 1 атыыр оҕуһу бэйэтин дьаһалтатыгар ылбыта. Онтон саҕалаан, 2007 сыллаахха нэһилиэк төрүт олохтооҕо Е.Г.Аргунов көҕүлээһининэн, олохтоохтор уопсай мунньахтарынан 112 сүөһүнү, ол иһигэр 51 ынаҕы муус устар ый бүтүүтэ көһөрөн үүрэн аҕалбыттара. Бастакы тэрээһиҥҥэ управляющайынан И.И. Аргунов анаммыта, 4 үлэһиттээҕэ. Кэлин биригэдьииринэн күн бүгүнүгэр диэри О.А. Аргунова үлэлии сылдьар. 2020 сыллаахха саха сүөһүтүн төбөтүн ахсаана 200-тэн тахсыбыта. Билигин управляющайынан эдэр кэскиллээх А.С. Оконешников үлэлиир.
Саха ынаҕа бастаан кэлиитигэр 1980 сыллаах эргэ тутуу хотоҥҥо уһун кэмҥэ турбута. Онтон 2020 сыллаахха саҥа таас хотоҥҥо киирбиттэрэ. Оччотооҕу саха сүөһүтэ «Тускул» ГБУ ГП балаансатыгар баара. 2008 сылтан Улуу Сыһыыга саха сүөһүтүн салгыы иитии тохтообута. 2007 сылга Таастаах нэһилиэгин сэргэ, Амма улууһун Эмис нэһилиэгин кытыы учаастагар Олом Күөлүгэр Н.Е. Кузьмин салайыытынан, “Додор” филиал арыллан, онно 52 сүөһү, 2008 сылга Горнай “Кылыһыгар” 71 төбө тиийбитэ.
2007 сылтан 2022 сылга диэри Таастаах отделениетыттан 300-тэн тахса саха сүөһүтэ өрөспүүбүлүкэ араас улуустарынан тарҕанна. Ол курдук, Нам Модутугар – 10, ДьТХА– 25, Сахаплемхолбоһук – 20, Үөкүйэ – 21, Чурапчы – 51, Таатта – 20, Горнай – 21, Ньурба – 17, Үөһээ Бүлүү – 10, Горнай Маҕараһа (“Кылыс”) – 6, Мииринэй – 40, маны тэҥэ биирдиилээн эмиэ тарҕаммыттара.
Дьэ, ити курдук “Тураҥнаах” үтүөкэн сайылыга иккис тыынын ылла. Сирэ-уота үлэлииргэ анаан бары тэрээһинэ силигилии ситтэ. Мантан ыла саха ынаҕыттан үүтү ыырга сүрүн сорук турар.
Ольга АРГУНОВА, зоотехник:
– Бу иннинэ «Тускул» хаһаайыстыбаҕа 14 сыл устата биригэдьиирдээбитим. Саха сүөһүтүн көрөр-истэр Таастаах филиалыгар 11 буолан үлэлиибит, 3 ыанньыксыт, маны тэҥэ ньирэй, субай көрөөччүлэр, кыһыҥҥы өттүгэр үлэлиир хачыгаардар бааллар. Барыта холбоон 240-ча сүөһүлээхпит, онтон ыанара 70-ча. Билигин 61 ньирэйдээхпит. Саха ынаҕа үүтэ аҕыйах эрээри, сыата үрдүк. Сайын күөххэ мэччийдэхтэринэ сыалара 7-9%-ҥа тиийэр. Үүттээх ынах 7-8 лиитэрэ үүтү биэрэр. Этэ олох ураты амтаннаах, сыата тоҥмот. Ынахпыт ахсаана сыл аайы эбиллэ турар. Тэриллиэхпититтэн өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыгар 300-тэн тахса сүөһүнү тарҕаттыбыт. «Саха ынаҕа» тэрилтэ 9 филиаллаах, инникитин үүнэр-сайдар кэскиллээх тэрилтэ буолар.
Павел КОРЯКИН, Горнай Маҕараһын «Кылыс» учаастагын сэбиэдиссэйэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ:
– Саха ынаҕын көрөн-истэн, элбэтэн үлэлии олорбуппут 14 сыл буолла. Кэнники кэмҥэ үөһээ салалта саха ынаҕын диэки хайыһан, үтүө хараҕынан көрөн, сөптөөх уураахтары, дьаһаллары таһаарар буолбута үөрдэр. Онон, сайдыы эрэллээх суолугар үктэннибит диэн бэлиэтиэҕи баҕарыллар. Билигин саха ынаҕын науканы кытта ситимнээн үлэ хайысхата ыытыллан эрэрин сэҥээрдибит.
Түмүккэ
Дьэ, ити курдук Нам улууһун Таастаах бөһүөлэгэр саха сүөһүтүн боруодатын талан тупсарар үлэ судаарыстыба өттүттэн күүскэ өйөнөн, бородууксуйа састаабын үөрэтэр сыаллаах саха сүөһүтүн генопуондатын ууһатан элбэтэр Наука киинэ тутуллан үлэҕэ киирэн эрэрэ сахалыы санаалаах дьон-сэргэ санаатын көтөхтө, инникигэ эрэли үөскэттэ.
Хороҕор муостаахпыт хонуу хонуу аайытын элбээтин, сыспай сиэллээхпит сыһыы муҥунан ууһаатын!
Саргылаана БАГЫНАНОВА, Дьокуускай-Нам-Таастаах.Ульяна Винокурова хаартыскаҕа түһэриитэ.
