Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 445 нэһилиэк баһылыга баар. Бассаапка баһылыктар бөлөхтөрүгэр тыа хаһаайыстыбатын тиэмэтин таарыйдахпына, бөлөххө баар кэллиэгэлэрим, 1-2 киһиттэн ураты, отой норуокка тыын суолталаах боппуруос диэн болҕомтоҕо да ылбаттар. Ол иһин “Нэһилиэк баһылыктара бары учууталлар быһыылаах” диэн, сорохтору өһүргэппитим.
Үүт тутуута саҥалыы сааһыланыахтаах
Владимир Степанов “Кыым” ааспыт нүөмэригэр “Баһылыктар быыбардара “бэлиитикэ оонньуута” буолара уурайыахтаах” диэн ыстатыйатыгар этиллибитин курдук, баһылыктар социальнай хайысханы тутан олороллоро баар суол. Социальнай эйгэ кыһалҕата элбэҕин элбэх да, дойду, өрөспүүбүлүкэ салалтата импорт аһын солбуйууну инньэ 2014 с. сүрүн сорук туруорбуттарынан, баһылыктар үлэлэригэр ордук т/х болҕомто ууруохтаах этилэр. Ол баччааҥҥа диэри кыаллыбатаҕа хомолтолоох.
Мин тыа хаһаайыстыбатын сылгыһыттан саҕалаан, улуус ТХУ салайааччытыгар тиийэ 17 сыл үлэлээбитим. Онон, тыа хаһаайыстыбатын инники дьылҕата миигин чахчы долгутар.
2014 с. арҕаа дойдулар Арассыыйаны тууйаллара тохтуо суохтааҕа биллэрэ, баһылыктар т/х улахан болҕомтоҕо ылбыттара буоллар, элбэҕи оҥоруохпут хаалла. Оттон бүгүн, тыа сирэ, т/х билинҥи курдук хааллаҕына, 10 сылы кыайбатынан, нууччалаатахха, “одно название” эрэ хаалар туруктаах.
Аҕыйах сыллааҕыта ТХМ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 70 тыһ. ыанар ынахтан 80 тыһ. т үүтү тутар былаан биэрэр эрдэҕинэ, үүт соҕотуопкатыгар 2 млрд 800 мөл. солк. үбүлээһин көрүллэрэ. ТХМ үүт саамай ыанар кэмигэр 2018-2020 сс. ынах төрөөһүнүн статотчуотунан ыллахха, ити үөһэ эппит 70 тыһ. ыанар ынахтан 65 % эрэ төрүүр эбит, ол эбэтэр 45 тыһ. ынах эрэ ыамҥа киирэр.
Кытараабыт ынах ыаммат, аны үүт туттарбат ыал ити кэмнэргэ элбэх этэ. Үүт туттарбат ыал үүт субсидиятын ылбата өйдөнөрүн үрдүнэн, т/х өйдүүр киһи дьиктиргиэх, 80 тыһ. т үүт соҕотуопкатын былаана 100% туолара. Онно көрүллүбүт 2 млрд 800 мөл. солк. үүт туттарыытыгар “төлөнүллүбүтүн” курдук көстөр.
Хонтуруолу, учуоту нэһилиэккэ биэриэххэ
Кырдьыгынан эттэххэ, араас махынаассыйа, үүтү эбэн суруйуу (приписка) үүт туттарыытыгар боломуочуйалаах уорганнар өттүлэриттэн суот-учуот, кытаанах хонтуруол олохтоммотоҕуттан тахсар.
Хонтуруол, дьиҥэр, кыаллар: ыанар ынах баһыйар өттө нэһилиэккэ турар. Манна баһылык эппиэтинэһи сүгэн үлэлиэхтээх. Ким ынаҕа кытараабытын, төрөөбүтүн, төһө үүтү биэрэрин ааҕа билэбит.
Т/х үбүлээһинэ быһа нэһилиэк дьаһалтатын анал счётугар кэлэрэ ордук буолуо этэ. 1 лиитирэ үүккэ бэриллэр субсидията кэтэхтэр, бааһынай хаһаайыстыбалара, тэрээһиннээхтэр диэн араарбакка.
Үүт оҥоһуллар бородууксуйа буолар. Дьон судаарыстыбаны итэҕэйэр систиэмэтэ ыал үүтү туттарда да, тута харчыта төлөнөр мэхэньиисимин олохтоотоххо, биирдэ кыаллыа. Холобур, маҕаһыынтан ханнык баҕарар аһылыгы, табаары төлөөн ылабыт дии, ол курдук, ыал үүтүн туттардаҕына, төлөбүр эмиэ оннук уһаппакка бэриллиэхтээх.
Баһылык нэһилиэккэ төһө киһи, төһө үүтү туттарбытын, төһө үүт субсидията төлөнүөхтээҕин арыы оҥорор сыах маастарыттан ылан, нэһилиэк баһылыгын быһыытынан бигэртэттин. Оччоҕо нэһилиэк дьоно т/х төһө дохуоту ылбыттара көстөр. Ама, маны ким сыыһа гынар эбит диэҕэй?
Нэһилиэк баһылыктара манна толору эппиэтинэс сүгүөхтээхпит. Блогер Олесь Петрович көрдөрөр судаарыстыба үбүгэр тутуллан баран, эстибит Ньурба хотоно хайа эрэ нэһилиэккэ турдаҕа дии. Оттон Үөһээ Бүлүү Ороһутугар итинник хотон үчүгэйдик үлэлии турар. Тоҕо диэтэххэ, онно нэһилиэк баһылыгынан А.В. Антонов үлэлиир. А.В. Антонов былырыын ИП нөҥүө үүт собуотун бэйэтэ оҥорон, кэтэх ыалтан 1 лиитирэ үүтү 30 солкуобайга туппута. Хомойуох иһин, Өрөспүүбүлүкэ ТХМ-тэ бу тыа дьонун дохуотун үрдэтиигэ көдьүүстээх мэхэньиисими өйөөбөтө, үтүө бачыым диэн сайыннарбата. Нэһилиэктэр баһылыктара дьоммут туһугар турууласпатахпытына, тыа сирэ сылын аайы дьон сааһыран, сүөһүтүн кыччатан, эһэн уустук турукка киириэҕэ.
Бассаапка 3 ынахтан 6 т үүтү туттаралларын туһунан видео тарҕанар. Баҕар, биир эмэ ыал туттарара буолуо. Дьиҥэр, биирдии ынахтан 2 т үүт тутулларын сыал оҥостон үлэлиир буоллар, 100 ыанар ынахтан 200 т үүтү туттарыахха сөп этэ. Итиниэхэ ТХМ, улуус салалтатын өттүттэн ынах төрөөһүнүн хааччыйар улахан тэрээһин үлэ ыытыллыахтаах. Сэбиэскэй кэмҥэ ынаҕы саптарыы хампаанньата маассабайдык ыытыллара. Оройуонтан, сопхуос кииниттэн тустаах үлэһиттэр кэлэн хонтуруоллуур, көмөлөһөр этилэр.
Бэл, ол боломуочунайдар буоһатар анал ыстаныакка ынаҕы киллэрэн баран, оҕуһу көҕүтээри, остуолба төбөтүгэр олорон, иһиирэн көмөлөһөр буолаллара.
Билигин ТХМ-тан саҕалаан, ынах кытарыыр эрэ, ууланар эрэ – ким даҕаны кыһаммат, ирдээбэт, наадыйбат.
Харчы үүт туттарааччыга тиийиэхтээх
Быйыл үүт тутуутугар 3,1 млрд солк. көрүллүбүтүттэн, бэс ыйын 9 к. туругунан 2,6 млрд солкуобай ол эбэтэр 86,44 % улуустарга барбыт.
Отчуоттан көстөрүнэн, хаһаайыстыбаларыгар тиэрдиллибит 62 тыһ. т үүт былааныттан 14 тыһ. 122 т, ол эбэтэр үүт 22,8% тутуллубут.
ТХМ отчуотуттан көрдөхпүтүнэ, үүккэ анаммыт үп 86,44 % үүт тутар тэрилтэлэр счёттарыгар кэлэн киирбит. ТХМ үүт субсидиятын “Возмещение затрат на закуп сырого молока” диэн соруктаан ыытар. Кэлбит үүтү үүт собуоттара эрийэллэригэр туох улахан ороскуоту көрсөллөрө буолла? Судургутук өйдөөтөххө, үүт туттарааччы үүтүн бэйэтэ тиэйэн аҕалан, үүт собуотугар туттарар.
Холобурга эттэххэ, тутууга сыбаайа оҥоруу эмиэ ороскуоттаах үлэ. Ол эрээри ити ороскуоту судаарыстыба уйуммат ээ. Сыбаайа атыыланнаҕына, үп-харчы тэрилтэҕэ киирэрэ өйдөнөр. Онон, үүт субсидията үүт туттарааччыга судаарыстыбаттан бэриллэр көмө буоларынан быһа тиийиэхтээх.
Үөһээ бүлүүлэр 2012-2015 сс. үүт субсидиятын үүт тутар тэрилтэҕэ биэрбэккэ, нэһилиэктэргэ тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрин тэрийэн, ол нөҥүө үүт туттарааччыга быһа үүт субсидиятын ыытан, ол мэхэньиисим табыгастааҕын дакаастаан турабыт.
Үүт переработчига үүттэн сүөгэй, арыы ылан атыылыыр. Аны үүт анныттан, бөлөнөхтөн (обраттан) – босхо сырьеттан суорат, кэпиир уо.д.а. оҥоһуллар. Бу үүт аннын үүт тутааччы төттөрү ыларыгар 1 лиитэрэтигэр 1 солкуобайын тутан ылар. Ол аата, үүт туттарааччыны кытта төлөһөрө 10 солкуобай буолбатах, 9 солкуобай эрэ. 9 солкуобайга атыыласпыт үүтүттэн суоратын, кэпиирин 80-100 солк. атыылыырыгар переработчик ночоотурбата көстөр. 2012 - 2015 сс. Үөһээ Бүлүү үүт тутар-астыыр тэрилтэтэ үүт субсидията бэриллибэтэҕин үрдүнэн, бородууксуйатын атыылаабыт үбүнэн тэрилтэтин тутан олорбут холобура баар. 2012 с. соҕотуопка сыаната 1 лиитирэ үүккэ 4 солкуобай этэ.
ТХМ Үөһээ Бүлүү 2012-2015 сс. оҥорбут мэхэньиисимин үчүгэйдик үөрэтэн, 2023 сылтан киллэрэргэ үлэлэһиэн сөбө. Өссө тупсаран, үүт туттарааччы үүт туттарда да, утары үүт субсидията төлөнөр гына толкуйдаатын. Оннук түбэлтэҕэ үүт туттарыыта элбиэ этэ.
Судаарыстыба көмөтө дьонҥо быһа тиийэрэ туһалааҕын, табыгастааҕын Ил Дархан Айсен Николаев ыанар ынах төбөтүгэр биэрбит 35 тыһ. солк. толору дакаастаата. Ол эбэтэр, көмө барыта оннук бэрилиннэҕинэ, тыа дьонугар туһалаах, көмөлөөх буолуоҕа. 2021 с. 71 тыһ. ыанар ынах баарыттан 36 тыһ. төбөҕө субсидия бэриллибит. Ону ылбыт тыа дьоно “арыы суох” диэн айдаан тардыбаттар. ТХМ отчуотунан 2021 с. өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 62 тыһ. т үүтү соҕотуопкалаан баран, тоҕо “арыы суох” диэн айдаан бөҕөтүн тардалларын киһи өйдөөбөт.
Бу туруорар боппуруоспун 445 нэһилиэк баһылыктара баалларыттан Бүлүү сүнньүн, Илин Эҥээр улуустарын нэһилиэктэрин баһылыктара өйүүллэрэ буоллар, олоххо киирэрэ кыаллар боппуруос буолуо этэ. Бу күннэргэ “Сонуннарга” үүккэ 3 млрд солк. көрүлүннэ диэтилэр. Итиччэ үп хас биирдии Уйбаанҥа, Маарыйаҕа тиийэрэ буоллар, тыа сирэ, чахчы, өрө тыыныа этэ.
Степан Дмитриев,
Үөһээ Бүлүү улууһун Балаҕаннаах нэһилиэгин баһылыга.
