Күн күбэй ийэбит олоҕо атыттарга холобур буолуоҕа
- Олоҕун сыллара: 23.10.1937 - 06.03.2022
- Подробности
Биһиги ийэбит Мордосова Тамара Григорьевна 1961 с. Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрэн, Таатта Чөркөөҕөр биология, химия учууталынан ананан кэлбитэ. Үтүө-мааны киһи олоҕо атыттарга холобур, оттон үчүгэй учуутал норуот баайа буоларын Тамара Григорьевна үөрэнээччилэрин, кэллиэгэлэрин ахтыылара туоһулууллар. Онон биһиги күн күбэй ийэбит туһунан кинилэр суруйууларынан кэпсиибит.
Аан маҥнай Чөркөөххө кэлиитэ
“Учууталбыт маҥнайгы уруокка киирбитин билигин да бу баардыы өйдүүбүн: хара өҥнөөх, бэйэтигэр сөрү-сөп олоро сылдьар, кэннинэн уһун замоктаах былаачыйалаах, куудара баттахтаах, өссө эбиитин тыҥыраҕа кырааскалаах. Бары кулгаах да харах буолан олордубут. Аны саҥарбытыгар олох соһуйдубут, наһаа намыыннык уонна үксүн нууччалыы саҥарар. Бу күнтэн эдэркээн учуутал Тамара Григорьевна хаһан да харахтаабатах сиригэр түҥкэтэх тыа оҕолорун үчүгэйгэ, сырдыкка, кэрэҕэ, билиигэ уһуйар, киэҥ сир сайдыытын, цивилизациятын билиһиннэрэр кэскиллээх үлэтэ саҕаланнаҕа” (Кычкина П.Ф., 1966 с. выпуск).
“Наше юношеское сердце однажды всколыхнуло появление молоденькой учительницы Тамары Мордосовой. Мы тогда были десятиклассниками, а она была почти нашей ровесницей, первой выпускницей Якутского университета. Может, даже моложе некоторых великовозрастных второгодников. Такую молодую, ухоженную, стильную девушку-учительницу мы видели впервые. В те годы даже в кино таких персонажей не показывали. Киногероинями были в основном пламенные революционерки, передовые работницы и колхозницы. А тут вдруг в нашей сельской глухомани наяву предстает совсем другая, не похожая ни на кого из наших. Она явилась из другого, неведомого нам, деревенским юношам и девушкам, доселе мира. Из столицы, из университета, видимо, из хорошего семейного уюта.
Нам казалось, что она совершенно случайно попала в Черкех. Мы почему-то думали, что Тамара Григорьевна долго не задержится в нашей деревне, уедет обратно в свой привычный культурно-благоустроенный мир. Некоторые даже спорили по этому поводу. Но Тамара Григорьевна оставалась невозмутимой, образно говоря, твердо стояла на своих каблуках на нашей деревенской земле и терпеливо учила нас уму-разуму “ (Протодьяконов С.А. выпускник 1962 г.).
Үөрэнээччилэрин олох суолугар киллэриитэ
“Саамай мин махтанарым – кини үөрэппит оҕолоро олоххо суолу булуналларыгар көмөтө. Ол курдук, мин оскуола кэнниттэн икки сыл сопхуоска үлэлээн баран ханна, ханнык үөрэххэ барарбын билбэккэ муна-тэнэ сылдьар кэмим этэ. Онно Тамара Григорьевна урукку “Коммунист” хаһыакка биллэрии баарын булан, миэхэ ыытан “Ваня, бу бэрт үөрэх баар эбит, Ытык Күөлгэ эксээмэн туталлар, баран боруобалаа” диэн суруйбута. Учууталым сүбэтин ылынан, баран туттарсан, Өлүөхүмэ техникумун бүтэрэн, идэ ылан, бу биэнсийэҕэ ол идэбинэн таҕыстым” (Кириллин Н.И., 1968 с. выпускник).
“Мин аармыйаҕа сулууспалыы сылдьан, дойдубар тиийэн тугу гынабын диэн, улахан толкуйга түспүтүм. Биир өттүттэн – үөрэххэ киирии, атын өттүттэн – үлэлээн-хамсаан ыарыһах төрөппүттэрбин көрүү-харайыы. Маны тута кыайан быһаарбакка Тамара Григорьевнаҕа сурук суруйбутум. Онуоха кини: “Эн үрдүк үөрэхтээх үлэһит буоларгар кимнээҕэр да төрөппүттэриҥ дьулуһаллар. Онон кинилэри үөрдүөххүн, дьоллуоххун баҕарар буоллаххына, үчүгэйдик бэлэмнэнэн хайаан да үөрэххэ киир, оннук сыалы-соругу туруорун”, – диэбит. Бу сүбэни сөптөөх дии санаан, аармыйаттан кэлээт, СГУ-га киирэн математик идэтин ылбытым” (Чехордун П.П., 1968 с. выпускник).
“Күндү учууталым көмөтүнэн химия биридимиэтин 1973 с. сайын аармыйаттан кэлэн баран үөрэппитим. Кэлин быраастыы сылдьан балаатаҕа ыарыһахтарга киирэн баран, киһи өйдөөбөтөх-ахтыбатах түгэннэрин ырытан, өр баҕайы буолаҕын, онно учууталым эппит-үөрэппит тылларын өйдөөн кэлэбин. Тамара Григорьевна бигэ, чиҥ билиилээх буоларга, элбэххэ үөрэппитэ. Идэбин таларбар улахан көмөнү оҥорбут күндү учууталбар махталым муҥура суох” (Сабарайкин В.К., 1971 с. выпускник).
Кинигэҕэ тапталы үөскэтэн, оҕо үөрэнэр баҕатын уһугуннарыы
“Сэттискэ үөрэнэр сылбар кылааһым салайааччыта Тамара Григорьевна: “Миэхэ үчүгэй кинигэ баар, уларсан аах”, – диэтэ. Дьиэтигэр барыстым уонна “Следы невиданных зверей” диэн кинигэ кыбыныылаах дьиэбэр ойдум. Нууччалыы өйдүү сатыыр дьоҕурум бу кинигэттэн саҕаламмыта: кинигэм олус диэн интэриэһинэй ис хоһоонун өйдүүр кыһалҕаттан.
Райсовет дьокутаатын быһыытынан оройуоҥҥа биологияны, химияны үөрэтиини хонтуруолга ылыым, бу биридимиэттэргэ аналлаах сайыҥҥы лааҕырдары тэрийии бу оҕо сааспар үөрэтэн ааспыт, улахан баҕа санаабын уһугуннарбыт, сааһырдах аайы минньигэстик ахтыллар учууталым Тамара Григорьевнаҕа махталым сорҕото” (Хатылыков А.М. 1965 с. выпускник).
“Саҥаһым кыра эрдэхпинэ “Семья и школа” диэн сурунаалы суруйтарар этэ. Ол сурунаал кэннигэр оҕолорго аналлаах рубрика баара, ону наар ааҕан биэрэрэ. Мин ону наһаа сөбүлээн истэрим. Нууччалыы уус-уран тылы бастаан саҥаһым иһитиннэрбитэ. Онтон саҕаламмыта миэхэ кинигэ дьикти эйгэтэ” (Андросова Ф.Т.).
“В воспитании моих детей Тамара Григорьевна оказала огромную помощь. Она привила моим детям любовь к чтению, к искусству и природе. Когда мои сыновья стали учиться, тетя из своей библиотеки стала давать почитать книги, сначала детские, потом приключенческие, затем из серии “Жизнь замечательных людей”, а также любимых писателей русской литературы, о художниках и композиторах. Это ее неустанное внимание и подлинное обучение дало моим сыновьям понять, что только образование дает человеку возможность реализовать себя на деле и оказало огромную помощь в дальнейшей жизни” (Дорофеев Р.Р.).
Эһэбит Г.С. Мордосов, 1900 с. төрүөх, былыргы үөрэхтээх, нууччалыы ааҕар-суруйар киһи этэ. Ийэбит ахтыытыттан быһа тардыы: “Моя первая книжка появилась во втором классе. Помню, мы с мамой пошли в гости (а жили мы в далеком Булунском районе на берегу моря Лаптевых), и там мне подарили тоненькую книжку из серии «Моя первая книжка» про милого котенка «Ю-ю». Как сейчас помню эту волнующую минуту, когда я открывала первую в жизни книгу, помню ее запах, цветные иллюстрации. Я долгое время засыпала с этой книжкой, пока она совсем не истрепалась.
Первая серьезная книга появилась летом после четвертого класса. Однажды отец протянул мне толстую в красном переплете книгу. Открываю – В. Маяковский. Хотя с трудом понимала смысл стихов, но прочитала книгу до последней строчки. Я безмерно благодарна своим родителям, приобщившим меня к чтению, открывшим мне глубокий и завораживающий мир книги».
Үөрэнээччигэ, идэҕэ сыһыана
“Кини уруогар кылаас 32 оҕото мэлдьи чуумпу, бэрээдэк этибит. Ол – уруоктар олус интэриэһинэйдик баралларыттан эбит. Иккиһинэн, учууталбыт куруутун дьыалабыай көрүҥүттэн, уурбут-туппут курдук таҥаһыттан, үөрэнээччилэргэ биир тэҥ сыһыаныттан эбит. Тамара Григорьевна бу хаачыстыбаларын билигин даҕаны бэлиэтии көрөбүн уонна онтон хайдах эрэ астынабын, үөрэбин. Кини биһигини чиэһинэй буоларга, кырдьыгы сөпкө, тактичнайдык этэргэ, дьону убаастыырга үөрэтэр этэ. “Үөрэтэр” диэн, паартаҕа олордон эрэ буолбакка, хайдах эрэ бэйэтин көрүҥүнэн, кэпсээнинэн, ыксаллаах араас түгэҥҥэ кини холку көрүҥэ, быһаарар куолаһа үөрэтэрэ” (Кириллина А.В.,1967 с. выпускник).
“Учууталбыт учуобунньук матырыйаалынан муҥурдаммакка, научнай сурунааллартан аахпытын (нүөмэрин ыйан туран) кэпсиирэ. Нууччалыы ыраастык саҥарара эмиэ сэҥээрдэрэ. Бэрээдэги кэһээччилэри кэмигэр сатаан буойан тохтоторо, үлэни ыпсаран тэрийэрэ” (Мурунова В.Д., 1968 с. выпускник).
“Кини туһунан суруйар олус судургу курдук. Үчүгэйи, кэрэни, сүдүнү айхаллыыр, ама, ыарахан буоллаҕай?! Оттон төбөҕөр киирэллэр араас санаалар, кинини кытта сибээстээх... интеллигенция по Чехову, интеллект по Сахарову, Соловьеву, Вернадскому, Годфруа, Айыы үөрэҕэ, проповедники, лики святых... уонна да элбэх. Оҕо эрдэхпинэ кинигэттэн, киинэттэн үөрэхтээх, билиилээх, бэйэлэрин дьоҥҥо анаабыт, ол иһин сиэртибэҕэ тиийэ тиийбит өй, суобас, үтүө санаа дьоно бааллар үһү диэн билбитим. “Чээн, оннук дьону кытта алтыспыт киһи!” диэн баҕа санаа кыыма үөскээбитэ. Бэйэм билбэккэ да хаалбытым олоҕум, дьолбор, оннук киһини бэлэхтээбитин. Тамара Григорьевна – учуутал эрэ буолбатах, бу Үөһээттэн, Айыыттан сахаларга, Чөркөөххө, эйиэхэ, миэхэ, хас биирдиибитигэр кэлбит күндү киһи. Кини сыала: киһини дьиҥнээх киһи оҥоруу – суоппар буол, дириэктэр буол... Талаана суох киһи суох дииллэр. Ол талааны таба көрөр киһи ОЛУС аҕыйах, киһиттэн, оҕоттон үчүгэйи, кэрэни эрэйэр өссө аҕыйах. Талааны билэн, ону хайдах оруннаан, салайан, өйөөн, биир тылы булан киһини киһи гынар киһи А¡ЫЙАХ” (Филатов И.Р., 1968 с. выпускник).
“Учуутал быһыытынан уратыта кини кылааһын оҕолоругар билиҥҥэ диэри ураты истиҥ, кыһамньылаах сыһыана буолар. Бэйэбит эһэ, эбэ буолбут дьоҥҥо учууталбыт үтүө сүбэһиппит, эрэллээх аҕа табаарыспыт. Онон Тамара Григорьевна миэхэ ойор күннээх оҕо сааспыттан саҕалаан билиҥҥэ диэри, төһө да элбэх сыл-хонук аастар, оскуолатааҕы кэмим учуутала эрэ буолбакка, олоҕум бары кэрдиис кэмин учуутала буолар. Дьиҥнээх учуутал анала оннук буоллаҕа...” (Егорова А.А., 1968 с. выпускник).
Кэллиэгэлэрин сыанабыллара
“Тамара Григорьевна курдук бэйэтин тутаах үлэтигэр олус кыһаллар, дириҥ билиитинэн, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыанынан, үрдүк култууратынан педколлективка холобур буолар учууталлар ахсааннара тарбахха баттанара буолуо. Кини үөрэтэр биридимиэтин бары өттүнэн дириҥник баһылаабыт, ол билиитин үөрэнээччилэргэ сатабыллаахтык тиэрдэр, учуутал уустук үлэтин араас ньыматын баһылаабыт педагог буоларын бэйэм эт кулгаахпынан истэн, илэ харахпынан көрөн итэҕэйбитим” (Решетников П.Е., Ийэ олоҥхоһут, ЮНЕСКО стипендиата).
“Араас тиэмэҕэ ирэ-хоро сэһэргэһэрбитин, үйэ билиҥҥи тылынан эттэххэ, дебаттаһарбытын ахтабын-саныыбын. Арыт Тамара Григорьевналаах дьиэлэригэр поэзия киэһэлэрин тэрийэн ыытарбыт. Онно Өксөкүлээҕи, Семён Даниловы уо.д.а. долгуйа ааҕарбыт, сүдү талааннарыгар сүгүрүйэрбит. Варвара Потапова курус поэзията биһигини умсугутара. Дьэ, чахчыта да, поэзия сибэккилээх толоонунан көҥүл дьаарбайарбыт, сахалыы кут-сүр абылыыр буолара. Мин маннык дьоро киэһэлэри умнубаппын. Онно этэ дии нуучча, саха худуоһунньуктарын кытта билсэн ускуустубаҕа тардыһыым” (Морхоева А.А., суруналыыс).
Дьиэ кэргэнэ
Төрөппүттэрбит Дмитрий Дмитриевич, Тамара Григорьевна 57 сыл ыал буолан олорбуттара. “Золотые семьи Якутии” кинигэҕэ киирбиттэрэ, “Семейная доблесть” диэн бэлиэнэн наҕараадаламмыттара. Ийэбит Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо, 80 сааһын туолуутугар “За вклад в развитие семейной политики РС(Я)” диэн өрөспүүбүлүкэбит үрдүк наҕараадатын туппута.
Аҕабыт 50-ча сыл "Коммунист", "Таатта" хаһыаттарга уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн этэ. Сэттэ кылаас үөрэхтээх аҕабыт, чахчы, айар талаанынан, дьоҕурунан РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Октябрьскай нэһилиэк бочуоттаах олохтооҕо буолбута. "Краеведы Якутии" уонна "100 писателей Таттинского улуса" диэн энциклопедияларга киирбитэ, үс кинигэ ааптара.
Биһиги күндү төрөппүттэрбит былырыын аҕыйах ыйынан быысаһан күн сириттэн барбыттара. Олох мүччүрүйбэт сокуона тыйыс. Киһи олох олорон бүттэҕинэ, оҕолорун, чугас дьонун өйүгэр-сүрэҕэр хаалар. Оттон дьон-сэргэ билиниитэ, махтала ордук суолталанар.