Тапталлаах аҕабыт сырдык кэриэһигэр

Олоҕун сыллара: 1927-2019

Подробности

Биһиги саамай күндү, тапталлаах киһибитин, кэргэммин, кыһамньылаах аҕабытын, эһэбитин Семен Семенович Жиркову төрүттэрин төннүбэт сирдэригэр атаарбыппыт лоп курдук биир сылын туолла.Семен Семенович Горнай улууһун Кыамдатыгар элбэх оҕолоох бааһынай дьиэ кэргэнигэр улахан оҕоннон 1927 сыл атырдьах ыйын 13 күнүгэр төрөөбүтэ. Дьадаҥы ыалга улахан оҕоннон төрөөбүт буолан, олох охсууларын кыра эрдэҕиттэн этинэн-хаанынан билэн улааппыта.

Аҕа Дойду уоттаах сэриитэ саҕаламмытыгар кини бэһис кылааска үөрэнэрэ уонна аҕатын кытары “Кыһыл сулус” холкуоска үлэлиирэ. Аҕатын үлэ фронугар ыыппыттарыгар, кини ыал улахан оҕотун быһыытынан дьиэ кэргэнин көрөр-истэр сүпүслгэнигэр түспүтэ, оту бэлэмнээһиҥҥэ, дьаамы таһыыга үлэлэспитэ.

1943 сыллаахха, 15 саастаах уолчааны кадровай булчутунан анаабыттара, ити сыл кыһыныгар оборуона пуондатыгар 606 куобаҕы, 34 тииҥи, 8 кырынааһы, 6 кииһи – уопсайа 800 солк. түүлээҕи туттарбыттара.

Аҕабыт үлэлии үөрүйэҕэ уонна дьыалабыай хаачыстыбалара халтай хаалбатаҕа – ВЛКСМ оройуоннааҕы кэмитиэтэ уонна үөрэх салаата кинини эппиэтинэстээх үлэҕэ – Одуну нэһилиэгин сэбиэтин бастакы сэкэритээринэн анаабыттара.       

1945 сыл ыам ыйыгар аҕабыт аармыйаҕа ыҥырыллыбыта, Чита уобалаһыгар Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспалаабыта, пехотнай училищеҕа үөрэммитэ. 1945 сыл атырдьах ыйыгар кини сулууспалыыр чааһа Маньчжурия фронугар быраҕыллыбыта, Япония халабырдьыттарын утары сэриигэ Забайкальетааҕы пехотнай училище 7 оробуочай батальонун 368 сапаас пуокатыгар киирэн сэриилэспитэ. Сэрии бүппүтүн кэннэ 6 сыл 1-кы Забайкальетааҕы пехотнай училище офицер састаабын уокуруктааҕы холбоммут куурустарыгар сулууспалаабыта. Бэриниилээх сулууспатын иһин суруксутунан, онтон пуока штабынан анаабыттара.

Аҕабыт сулууспатын кэмигэр олус элбэҕи аахпыт, бэйэ үөрэхтээһининэн умсугуйан туран дьарыктаммыт. Хомсомуол тэрилтэтигэр спортивнай үлэҕэ эппиэттээх тэрийээччитинэн үлэлии сылдьан араас күрэхтэргэ ситиһиилээхтик уонна көхтөөхтүк кыттыбыта. Чэпчэки атлетикаҕа олус үчүгэй көрдөрүүлэри биэрбитэ: 100 м сүүрүгэ – 12,1 сөк., уһуну ыстаныыга – 560 см., үрдүгү ыстаныыга – 150 см., 800,1500 уонна 300 м байыаннай чаас чөмпүйүөнүнэн буолуталаабыта. Кини бииргэ сулууспалыыр дьонун ортотугар аптарытыаттаах этэ, кинини ытыктыыллара, чааһын салататытан хайҕанара, Бурят-Монгол АССР Улан Удэтааҕы куоратын Железнодорожнай оройуонун дьокутааттарын Сэбиэтигэр 3 байыаннай чаастан дьокутаатынан талыллыбыта.

Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр чаҕылхай сулууспатын иһин Сэбиэскэй Сойуус геройа, полковник Н.А. Смирнов илии баттааһыннаах хайҕал суругунан наҕараадаламмыта. Горнай улууһун хаһыатыгар ийэтэ Марфа Николаева Жирковаҕа туһаайыллыбыт байыаннай чаас хомсомуол тэрилтэтин аатыттан махтал суруга бэчээттэммитэ.

Аҕабыт «За Победу над Японией», «За доблестный труд в Великой отечественной войне 1941-1945 гг.», «100 лет маршала Жукова», «XXX лет Советских вооруженных сил» уо.д.а. мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.

1951 сыллаахха аармыйаттан кэлэн баран Дьокуускайдааҕы муусука-уруһуй училищетыгар хаһаайыстыба сэбиэдиссэйинэн үлэҕэ киирбитэ. Иллэҥ кэмигэр уолаттары волейболга эрчийэрэ, онно кини эрчийбит хамаандата ЯПУ-1 физкултуура салаатын устудьуоннарын кэнниттэн, куорат күрэҕэр иккис буолары ситиспиттэрэ. 1953 сыллаахха ЯПУ-1 физкултуура салаатыгар туттарсан киирэр. Устудьуоннуу сылдьан хомсомуол тэрилтэтин, физкултуура кэллэктиибин сэбиэтин салайар, волейболга училище кыргыттарга сүүмэрдэммит хамаандатын тириэньэринэн сылдьар. Дэгиттэр талааннаах спорсмен быһыытынан, куорат волейболга, баскетболга сүүмэрдэммит хамаандатын чилиэнинэн, училище аатыттан араас күрэхтэр кыайыылаахтарынан буолуталаабыта. Уһуну ыстаныыга – 150 см, ядрону быраҕыыга – 10 м 11 см., диискэн быраҕыыга – 24 м 44 см., 400 м сүүрүүгэ – 1 мүн., 03 сөк., куобахха – 24 м 60 см. көрдөрүүлэри биэрэн соһуталаабыта. Үчүгэй үөрэҕин уонна уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыытын иһин ВЛКСМ Дьокуускайдааҕы обкомун, Саха АССР миниистирдэрин сэбиэтиттэн бочуоттаах грамоталары ылбыта. Кинини физическэй култуураҕа уонна спортка Кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Тарскай бэлиэтии көрөн, училищены 1957 сыллааха бүтэрээтин кытары, бэйэтин солбуйааччытынан ыҥырбыта. Аҕабыт быһаччы салалтатынан Саха сирин норуоттарын спартакиадата ыытыллан саҕаламмыта, тустууга, буоксаҕа, кытаанах атлетикаҕа, волейболга, футболга өрөспүүбүлүкэ чемпионаттара ыытыллыбыттара, Саха АССР атын эрэгийиэн хамаандаларын кытары табаарыстыы күрэхтэрэ ыытыллыбыттара. Оччолорго киин үөрэх кыһаларыгар каадырдары үөрэттэриигэ балысхан үлэ ыытыллан барбыта. Сойуустан тириэньэрдэри, биллэр дьону ыҥыран олохтоох каадырдары үүннэриигэ сүҥкэн үлэ ыытыллыбыта.

1960 с. аҕабыт “Труд” успуорт уопсастыбатын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта, ол кэннэ “Спартак” ДСО бэрэссэдээтэлинэн (1962) 1977 сыллаахха дылы талыллан үлэлээбитэ. 15 сыл “Спартагы” салайарын тухары Дьокуускайга уонна 13 бырамыысалыннастаах улуустарга успуорт маассабай буолара ситиһиллибитэ. Аҕабыт көҥүл тустуу, хайыһарынан сүүрүү, чэпчэки атлетика, спортивнай гимнастика, кытаанах атлетика, футбол сайдарыгар, киэҥ билиниини ыларыгар эҥкилэ суохтуук үлэлэһэн, сэмэй кылаатын киллэрсибитэ. Кини ырааҕы, кэскиллээҕи өтө көрөр этиилэрэ Саха сиригэр успуорт уонна физкултуура сайдарыгар биһирэммиттэрэ, тыа улуустарыгар тустууга уонна буоксаҕа штат көрүллэр буолбута. Кини кимиилээхтик киирсэн, туруосан үлэлэспитин түмүгэр 53 успуорт саалата, 11 стадион, 3 бассейн, 493 успуорт былаһаакката, 33 хайыһар базата, 83 булчут уонна балыксты дьиэтэ, 16 успуорт-чэбдигирдии лааҕырдара, 11 туристыыр ыстаансыйа уонна “Спартак” стадион саҥардыллан тутуллубуттара. Аҕабыт туруорсуутунан боксердарга аналлаах мэдэссиинэ кииннээх, сауналаах, стоматолог кэбиниэттээх анал база тэриллибитэ. Улуустарга ДЮСШ тиһигэ кэҥээбитэ. Иннэ гынан, Саха сирин аан дойдуга ааттаппыт спортсменнар үүнэн, уһаарыллан тахсалларыгар аҕабыт олус улахан оруолу оонньообута. 1977 сыллаахха аҕабыт “Якутрыбпром” идэлээх сойуустарын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта, онно кини 1983 сыл от ыйыгар дылы үлэлээбитэ. Кини үлэ киһитин көмүскүүрү бэйэтин сүрүн сыалынан ылынан үлэлээбитэ, Саха сирин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар дьоһун кылаатын киллэрсибитэ, идэлээх сойуустар кыаҕырыыларын ситиспитэ. Кини үлэни куруук өрө тутара, бириинсиптэһэн туран туруоруммут сыалын ситиһэн баран тэйэрэ, хас биирдии соругун хаачыстыбалаахтык толордоҕуна биирдэ уоскуйара, чиэһинэй, бэрээдэктээх буолууну уонна дьоҥҥо үтүө сыһыаны өрө тутара.

Аҕабыт олоҕун устатыгар уопсастыбаннай-бэлэтиичэскэй үлэҕэ көхтөөхтүк кыттыбыта: баартыйа чилиэнэ, баарыйа тэрилтэтин сэкэрэтээрэ, “Спартак” ДСО Киин уонна Арассыйатааҕы сэбиэтин чилиэнэ, ДОСААФ Президиумун, металлургия уонна бырамыысалыннас үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын президиумун, Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин иһинэн успуорт уонна физкуотуура Кэмитиэтин кэллиэгийэтин чилиэнэ, успуорт бэтэрээннэрин сэбиэтин чилиэнэ, солбуйааччыта, Саха АССР волейболга федерациятын бэрэссэдээтэлэ, народнай дружина чилиэнэ, бастакы категориялаах хайыһар, чэпчэки атлетика уонна да атын көрүҥнэргэ судьуйа...

Саха сиригэр физкултуура хамсааһынын уопуттаах уонна аптарытыаттаах салайааччытын быһыытынан Саха сиригэр чөл олоҕу өрө тутууга, куһаҕан дьаллыктары утары охсуһууга сыаналаах этиилэри киллэрэн, ону олоххо киллэриигэ үлэлэспитэ, спортивнай уопсастыбаннас уонна Саха сирин нэһилиэнньэтин ортотугар дириҥ ытыктабылга сылдьыбыта. Успуорт салайааччыларын ортолоругар суос-соҕотох сэрии бэтэрээнэ буолан “Ветеран” куораттааҕы сэбиэтигэр көхтөөхтүк кыттара. Ыччаты иитиигэ, такайыыга сүҥкэн кылаатын киллэрсибитэ, кинилэргэ араас күрэхтэри тиһигин быспакка ыытыһыра.

Аҕабыт дьиэ кэргэммит эркин курдук эрэнэр, дурда-хахха буолар киһибит этэ. Кэргэнин, оҕолорун, сиэннэрин олус таптыыра. Куруук сүбэ-ама буолара. Кэргэниниин Варвара Федотовгналыын иллээхтик-эйэлээхтик, сүүс сүүстэриттэн өйөһөн, өйөнсөн 58 сыл бииргэ олордулар, 3 оҕону атахтарыгар туруордулар, 5 сиэннээхтэр, 4 хос сиэннээхтэр. Ийэбит успуорт уопсастыбаларыгар, үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбитэ, Саха сирин успуордун бэтэрээнэ.

2017 сыллаахха биһиги дьиэ кэргэммитигэр “За любовь и верность” Арассыыйатааҕы наҕараада туттарыллыбыта уонна Саха сирин чулуу ыалларын Бочуот Кинигэтигэр киирбитэ. Ийэбит аҕабыт хайа баҕарар саҕалааһыннарын биир бастакынан өйүүр уонна кынаттыыр киһитэ буолара. Аҕабыт төһө да үлэҕэ умса-төннө түстэр, дьиэ кэргэнигэр куруук болҕомтону уурара, оҕолоругар үлэни уонна успуорту таптыырга угуйбута. Аҕабыт куруук успуорка, чөл олоххо, педагогикаҕа, психологияҕа, бултка, үүнээйини олордууга уо.д.а. аналлаах хаһыаты, сурунаалы суруйтарара. Ийэбитин кытары хаһаайыстыбаннан дьарыктаналларын астыналлара, сир аһыгар куруук сылдьара, булт диэн баран муннукка ытаабыт киһи этэ, уһанарын сөбүлүүрэ. Кини чугас дьонун туүугар куруук кыһаллара, билэр дьоно сүбэ-ама көрдөөн аҕабытыгар кэлэллэрэ. Аҕабыт өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай-бэлэтиичэскэй олоҕун, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын куруук кэтээн көрөрө уонна хайа да успуорт тэрээһинэриттэн туора турбакка сэҥээрэ, долгуйа кэтиирэ.

Кини идэлээх сойуустарга, успуорт уонна физкултуура сайдыытыгар сүҥкэн кылаатын, өр кэмнээх чаҕылхай үлэтин иһин араас үрдүк наҕараадаларынан бэлиэтэммитэ.

«За заслуги перед Отечеством II степени» уордьанынан, «Гражданскай килбиэн» бэлиэннэн, «За доблестный труд» Идэлээх Сойуустар бэлиэлэринэн, ВЦСПС «За активную работу в профсоюзах» түөскэ иилинэр бэлиэтинэн, «За значительный вклад в социально-экономическое развитие Республики Саха (Якутия)» Ил Түмэн грамотатынан, «В память 30-летия Игр XXII Олимпиады 1980 года в г. Москве» "За значительный вклад в развитие спорта и международного спортивного сотрудничества, пропаганду здорового образа жизни" Бэрэсидьиэн Дмитрий Медведев грамотатынан уонна анал бэлиэтинэн, «Ытык субэ» бэлиэтинэн наҕараадаламмыта.

«Заслуженный работник культуры ЯАССР», «Отличник физической культуры СССР», «Почетный ветеран Республики Саха (Якутия)», «Персональный пенсионер местного значения», «Ветеран профсоюзного движения Республики Саха (Якутия)» бочуоттаах ааттардаах, Саха сирин XX үйэ успуордун лауреата, Д.П. Коркин аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, өрөспүүбүлүкэ волейболга 5 төгүллээх чемпиона, РСФСР, Саха АССР успуордун бэтэрээнэ, Одуну нэһилиэгин уонна Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо.

Аҕабыт чаҕылхай олоҕу олорон ааста, салайааччы быһыытынан бэйэтин бэрткэ көрдөрдө, Саха сиригэр успуорт уонна физкултуура сайдыытыгар дьоһуннаах кылаатын киллэрдэ. Биһиги кини ситиһиилэринэн уонна дьыалаларыгар бэриниилээҕинэн чахчы киэн туттабыт. Кини сырдык аата үйэлэргэ өйбүтүгэр-санаабытыгар сөҥөн сылдьыаҕа, аата куруук ааттана туруоҕа.

Жирковтар.