ИЙЭБИТ БАРДА ТӨННҮБЭТТИИ...

Олоҕун сыллара: 1926-2021

Подробности

Айылҕа суруллубатах сокуона тыйыс да буоллаҕа. Бу Орто туруу-бараан дойдуга букатын кэлбит диэн суох. Тыынар тыыннаах барыта хаһан эрэ төннөр айылгылаах, сир үрдүн кэрэ дьоллоох олоҕор көччүйэ, дьоллоно, дуоһуйа олорор кэмэ араастык кэмнэнэн бэриллэр эбит. Ким эрэ кылгастык олорор, ким эрэ уһуннук. Ол эрээри ким Орто дойдуга төһө уһуннук, кылгастык олорбутуттан тутулуга суох, бу олохтон букатыннаахтык барыыта чугас дьонугар тугунан да кэмнэммэт ыар сүтүк, дириҥ хомолто буолан, ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии соһуччу, соһумар түгэн буолар эбит.

Ол курдук, бу дьыл олунньу 13 күнэ биһиги олохпутугар хаһан да өйтөн-сүрэхтэн сүппэт, оспот бааһы хаалларда. 10 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүт, көччөх гынан көтүтэлээбит, олоҕун тиһэх күннэригэр диэри оҕолорун, сиэннэрин, хос, хос-хос сиэннэрин тустарыгар кыһалла-мүһэллэ, көмө-ньыма буола сылдьыбыт күндүттэн күндү тапталлаах ийэбит, эбэбит, хос эбэбит, хос-хос эбэбит

АННА ИВАНОВНА  ЯКОВЛЕВА

95 сааһыгар сылдьан Орто дойду олоҕуттан букатыннаахтык араҕыста. Барда, аны хаһан да төннүбэттии...

Тулаайах хаалыы эрэйэ

Биһиги ийэбит Анна Ивановна Үөһээ Бүлүү Боотулуу нэһилиэгин Чинэки түбэтигэр, Биэ Күөлэ диэн алааска Көтөрдөөхтөн төрүттээх Агафья, Чинэки уола Уйбаан Яковлевтар дьиэ кэргэннэригэр үһүс оҕонон 1926 сыллаахха от ыйын 20 күнүгэр төрөөбүт. Кини кэнниттэн өссө 3 уол оҕо төрөөн, дьонноро 6 оҕолоох быр бааччы ыал буолан олорбуттар. Ол эрээри оччотооҕу аас-туор, кырыымчык олох ийэлээх аҕаларыгар оҕолорун иитэн атахтарыгар туруортуур дьолу көрдөрбөтөх.

Ийэбит 5-6 саастааҕар, 6-с оҕо кыһылыгар ийэлэрэ эмискэ ыалдьан, өлөн хаалбыт. Онтон аҕалара 6 оҕону соҕотоҕун иитэ сылдьан, эмиэ оҕолоро кыраларыгар, сэрии буолуо хас да сыл иннинэ, муҥхалыы сылдьан, эмискэ охтон түһээт, өлөн, тиэллэн кэлэн, аймалҕан бөҕө буолбуттарын ийэбит хойукка диэри кэпсиирэ. Киниттэн аҕыйах сыл аҕа эдьиийэ Дьэбдьиэ, 5 оҕону кытта төгүрүк тулаайах хаалан, үөрэммэккэ, холкуоска үлэлээн, балтын уонна 4 быраатын көрөн-харайан олорбут.

Аччыктаан өлбүт бырааттарын сири тарыйан көмүтэлээбитэ

Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт кырыыстаах сэрии сылларын кыһарҕана, аччык сут дьыллар содуллара ийэбит өйүгэр-санаатыгар хайдах курдук сүппэттии иҥэн-сөҥөн хаалбытын хараастан олорон кэпсиирин сиэннэрэ, хос сиэннэрэ харах уулаах долгуйа истэллэрэ.

Сут дьылга икки бырааттара утуу-субуу хоргуйан өлбүттэрин, эдьиийиниин бэйэлэрэ нэһиилэ хам аччык иэҕэҥнэһэ сылдьан, иккиэйэҕин сор бөҕөнөн соһуталаан, тыа саҕатыгар сири эрэ бааһырда түһэн баран, буорунан тарыйбыттар. Алаас, күөл аайы барыта хоргуйан, хам аччык, киһиэхэ көмөлөһөр кыаҕа суох буолбут дьон сыталлар эбит. Ким да, кимтэн да көмө күүппэт, көрдөөбөт дьулаан быһыыта-майгыта ааҥнаабыт. Төһөлөөх киһи ити кэмҥэ суорума суолламмытын ким да ааҕан сиппэт!

Ийэбит барахсан эдьиийиниин уонна соҕотох тыыннаах хаалбыт быраата Мэхээлэлиин, аччыктаан ыксаан, ааннарын бүрүөһүнүн (оччолорго дьиэ аанын ынах тириитинэн бүрүйэллэрэ) быһаҕынан бысталаан ылан, уокка үтэн сиэн сордоноллоро үһү. Онтон арыый сэниэ киирдэҕинэ, “тугу эмэ булаайабыт” диэн, ойуурга тахсаллар эбит. Биирдэ эмэ куобах сэмнэҕин булан ыллахтарына, үөрүүлэрэ муҥура суох буолара үһү. “Холкуос күҥҥэ биир курууска үүтү эрэ көҥүллүүрэ” диирэ. Дьэ, оннук хоргуйуу сорун-муҥун көрөн, эдьиийдээх быраатын кытта син сап саҕаттан салҕанан тыыннаах хаалаахтаабыттар.

Быраатыныын Боотулуу 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэн, 5-с кылааһы бүтэрбит сайыныгар Көтөрдөөххө, ийэтин бииргэ төрөөбүт эдьиийигэр күүлэйдии барар. Аҕыйах хоммутун кэннэ, Боотулууттан кыра кылааска үөрэнэр уол оҕо аттаах тиийэн кэлэн эдьиийэ сааҕа дэҥнэммитин, онон түргэнник Чинэкигэ тиийэ охсоро наадатын эппит. Кырачаан кыысчаан икки хараҕын уутунан сууна-сууна сороҕун атынан, сороҕун сатыы дьиэтигэр собус-соҕотоҕун айаннаан тиийэр. Тиийбитэ эдьиийэ барахсан кумааҕы курдук кубарыйан хараҕын симэ сытарын көрөн: “Эдьиэй, мин кэллим, Аанабын дии, биллиҥ дуо? – диэбит. Онуоха хараҕын аһан мичээрдээбитэ буолаахтаабыт уонна: “Тоҕойуом, ынахпыт төрөөбүтэ үс хонно, оҕото тыһы”, – диэн баран, аргыый аҕай улаҕа хайыһан, үөһэ тыынан баран, чуумпуран хаалбыт. Бүттэҕэ ол...

Эдэркээн бэйэлээх эдьиийэ ыал буолан, оҕо төрөтөр дьолун билбэккэ, 10-тан эрэ тахсыбыт оҕо сааны дьалаҕайдык туттубутун содулугар быстахха былдьанан, күн сириттэн күрэнэн, бырааттаах балтын үһүс төгүлүн тулаайах хаалларбыт. Дьэ, бу күнтэн ыла ийэбит быраатыныын иккиэйэҕин хаалан, оскуолаттан уурайан, холкуоска сүөһү көрүүтүгэр киирэн, үлэлээн быраатын 7 кылааһы бүтэртэрбит. Ол быраата аармыйаҕа 3 сыл сулууспалаан кэлэн баран, Айхалга милииссийэҕэ үлэлии сылдьан оһолго түбэһэн суох буолбута. Ыал буолан 4 оҕоломмута.

Удьуор утуму тэнитэн...

Ийэбит эдэр сааһын бүтүннүү холкуоска, сүөһү көрүүтүгэр анаан үлэлии сылдьан, Чинэки уола Иван Степанович Багынановы кытта ыал буолан, 5 оҕолонон баран, холкуостары бөдөҥсүтүү буолбутугар Боотулууга көһөн кэлэн олохсуйбуттар. Онно өссө 5 оҕо төрөөн, уопсайа 10 оҕо – 6 уол, 4 кыыс оҕолоох ыал буолан, дьиэ-уот туттан быр бааччы олорбуттара. Аҕабыт Иван Степанович – бастакы тырахтарыыстартан биирдэстэрэ. Сороҕор холкуоска тырахтарыыһынан, ыстаансыйаҕа дисэлииһинэн үлэлээн баран, сопхуостар тэриллибиттэригэр бастаан “Үөһээ Бүлүү”, онтон “Боотулуу” сопхуостарга өр сылларга биригэдьииринэн, онтон управляющайынан үлэлээбитэ. Олохтон туоруор диэри үлэни өрө туппут туруу үлэһит, бастыҥ салайааччы быһыытынан үлэтэ үрдүктүк сыаналанан “Үлэҕэ килбиэнин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыта. “Үөһээ Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕо” аат иҥэриллибитэ.

Дьэ, итинник кэрэ дууһалаах, үтүө майгылаах, үлэһит бэрдэ киһиэхэ кэргэн тахсан, ийэбит барахсан дьахтар дьолун билэн, 10 оҕолонон, аҕабытын кытта 44 сыл иллээхтик-эйэлээхтик олорон биһигини, уон оҕону, бэйэлэрин үтүө холобурдарынан үлэни, олоҕу, чугас дьону таптыырга, бэйэ-бэйэни убаастаһарга, харыстаһарга үөрэппиттэрэ, үөрэхтээх, үлэһит дьон гына иитэн таһаартаан олох киэҥ аартыгар эрэллээхтик үктэннэрбиттэрэ. Төрөппүттэрбит барахсаттар бэйэ-бэйэлэригэр наһаа истиҥ сыһыаннаахтара. Итиччэ тухары биирдэ да кыйаханар, тыл-тылга киирсибэт буолуу түгэнин төрүт көрбөтөхпүт. Онон уу – нуһараҥ олохтоох, иллээх-эйэлээх эйгэлээх, дьиҥ чахчы сахалыы куттаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөн-үөскээн улааппыппытыттан олус дьоллоохпут. Онон да буоллаҕа, билигин даҕаны бары куустуһан, сыллаһан көрсүһэр, оннук арахсар көмүс быраабылалаахпыт.

Күҥҥэ 80-ча оҕону соҕотоҕун астаан аһатара

Ийэбит Анна Ивановна Боотулуу 80-ча оҕолоох интэринээтигэр 30-ча сыл устата солбуллубат асчыт этэ. Күҥҥэ 80-ча оҕону 3-тэ сылаас, минньигэс аһынан аһатара. Кини аһын аһаабыт хас да көлүөнэ дьон (60-с сыллартан 90-с сылларга диэри) хас сүүс киһи эбитэ буолла, ааҕан сиппэккин. Ол аһаппыт оҕолоро, билигин үгүстэрэ 60-70 саастарын ааспыт дьон, киниэхэ олус махталлаахтар. “Иккис ийэбит” диэн ааттыыллар, көрдүлэр да, сүүрэн кэлэн, кууһан, сыллаан киирэн бараллара.

Оччолорго Сургуулуктан – 5-с, Маҥаастан 9-с кылааска элбэх оҕо Боотулуу оскуолатыгар үөрэнэ кэлэрэ. Ол оҕолор бары биһиги ийэбит аһын аһаан, хараҕын ортотугар улаатан тахсыбыттара уонна бу олохтон барыар диэри мэлдьи кинини туоһулаһа, билсэ-көрсө олорбуттара. Ийэбит эмиэ ол оҕолорун барыларын аахтара өйдүүрэ, билэрэ, ким ханна, хайдах олорорун истэ-сураһа олорбута. “Оҕолорум барахсаттар кырдьан эрэллэр, сиэннэрэ ыал, үлэһит буолан ырааппыт дьон” диэн манньыйан олорон ахтааччы.

Дойдутун дьонугар “Кыым” хаһыаты сурутан астынара

Аҕабыт суох буолуоҕуттан ийэбитин куоракка илдьэ кэлбиппит. Онон 20-тэн тахса сыл куоракка олохсуйан оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин ортотугар үөрэ-көтө, дьоллоохтук олордо. “Оонньооботох оҕо сааспын, эрэйдээх-буруйдаах олоҕум сылларын учуоттаан, айылҕам барахсан дьоллоох олоҕу, уһун үйэни бэлэхтээтэ быһыылаах. Олорбут олохпун астынабын, 6 бииргэ төрөөбүттэн соҕотох хаалан, кинилэр ситэ олорботох олохторун олордум быһыылаах дуу дии саныыбын”, – диирэ.

Ийэбит барахсан үйэтигэр биирдэ кыйаханан көрдөрбөтөх, биир оҕону мөхпөтөх, наһаа сымнаҕас, аһыныгас майгылаах этэ. Олохтон барар бүтэһик күннэригэр диэри тапталлаах “Кыым” хаһыатын, “Байдам” сурунаалы көтүппэккэ ааҕара. Кэлиҥҥи хас да сылга тапталлаах Боотулуутун дьонугар – элбэх оҕолоох, кыаммат 10-ча ыалга – “Кыым” хаһыаты уонна “Байдам” сурунаалы сурутан, “соһуччу бэлэх” ыытан соһутара, үөрдэрэ. “Хайдах “Кыым” хаһыата суох олоруохтарай, суруйтарыахха, аахтыннар”, – диир буолара.

Куоракка олорон, аныгы олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан, кэнсиэр, тыйаатыр диэҥҥэ элбэхтик сылдьара. Биир дойдулаахтарын кытта куруук билсэн-көрсөн, олохтон толору дуоһуйара, үөрэрэ-көтөрө. Төрөөбүт дойдутун олус ахтара-саныыра. Үөлээннээхтэрин кытта аныгы суотабай сибээс көмөтүнэн кэпсэтэ, сонунун үллэстэ олорбута. “Тэтим” араадьыйаны сөбүлээн истэрэ, саха тэлэбиидэнньэтин араас биэриитин көтүппэтэ.

Сылайары, килиимэти билиммэт айанньыта

90 сааһыгар диэри хотунан-соҕуруунан айан бөҕөтүн айаннаабыта. Биэнсийэҕэ тахсан баран си-дьүгээр олорбокко, кыргыттара олорор сирдэринэн – Узбекистанынан, Таджикистанынан, Горькай куоратынан хас да төгүллээн күүлэйдээбитэ. Сайыҥҥы 45-50 кыраадыс итиигэ сөмөлүөт, пуойас, массыына айанын тулуйан сылдьарын сөҕөрбүт.

2011 сыллаахха 85 сааһын көрсө Москубаҕа “Бэс Чагда” санаторийга сынньаммыта. Онтон 2014 сыллаахха Краснодарга сынньанан, муораҕа сөтүөлээн, “үчүгэй да сиргэ дьон олорор эбит” диэн, сөҕөн-махтайан кэлбитэ. 2016 сыллаахха 90 сааһын туоларынан, кыыһа Валентина тэрийиитинэн, улахан уола Василийдыын үс буолан Санкт-Петербург куоракка Кыайыы күнүн көрсөн, 15 хонукка күүлэйдээн, астынан аҕай кэлбиттэрэ.

Ийэбит, дьоруой ийэ, үлэ, тыыл бэтэрээнэ, Боотулуу нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, элбэх сиэн, хос, хос-хос сиэн тапталлаах, ахтылҕаннаах эбэлэрэ Анна Ивановна Яковлева кыыһа Валентиналыын олорор киэҥ-куоҥ коттедж дьиэлэригэр өрүү элбэх ыалдьыт-хоноһо тоҕуоруһара. Ийэбит бэрэскитэ, көбүөрдээх лэппиэскэтэ, көбүөрэ, күөрчэҕэ өрүү баар буолара. Өссө тоҥорон, мунньан кэһиилээн ыытан соһуталыыра, сөхтөрөрө.

Сааһырдым диэбэккэ, өссө даҕаны олох олоруон наһаа баҕарара...

 Дьэ, итинник үтүөкэннээх киһи, майгылаах бастыҥа, үтүө санаатынан тэҥнээҕэ суох, кэрэ дууһалаах күндү киһибит, тапталлаах ийэбит, эбэбит, хос эбэбит, хос-хос эбэбит Анна Ивановна ЯКОВЛЕВА 95 сааһыгар сылдьан кырдьыы сиэринэн, чөл өйдөөх-санаалаах, доруобуйалаах, айылҕа суруллубатах сокуонунан төннөр кэмэ кэлэн уу чуумпутук, аймаммакка-аймаабакка, чүмэчи ууллан-умуллан бүтэринии, аргыый аҕайдык утуйбутунан, айыллан кэлбит аан ийэ дойдутуттан букатыннаахтык арахсыбыта, кулун тутар 24 күнүгэр, 40 хонугун туолла.

“Анараа дойдуга атын олох баар дииллэр, онон ийэбит антах да үчүгэй олоххо тиксиэ, ырай аана аһыллан, айбыт айыылара сылаас-сымнаҕас илиилэригэр түһэрэн ыллахтара” диэн уоскулаҥ санаа эрэ биһигини уоскутар.

Ийэбит, эбэбит, эбэкэбит, Эн тускунан сырдык, ыраас өйдөбүл оҕолоруҥ, сиэннэриҥ, хос сиэннэриҥ, хос-хос сиэннэриҥ өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр куруук тыыннаах буолуоҕа, мэлдьи сылаастык ахта-саныы сылдьыахпыт. Ахтабыт, суохтуубут, быдан дьылларга быралыйар бырастыы...

Оҕолоро БАГЫНАНОВТАР, ЯКОВЛЕВТАР, кийииттэрэ, күтүөттэрэ, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, хос-хос сиэннэрэ.