Саха сиригэр дьаабылыка, вишня эрэ буолбакка, бэл, персик, абрикос, слива, груша курдук ураты үүнээйилэр эмиэ үүнүөхтэрин сөп. Бүгүн кэпсэтэр дьоруойбут – Дьокуускай Жатайын олохтооҕо Елена Иннокентьевна Семенова – ол туһугар 100% эрэнэр.
Кини идэтийбит садовод, агроном буолбатах. Ол гынан баран, 40 сыл судаарыстыбаннай сулууспаҕа экэнэмииһинэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан баран, ирбэт тоҥноох Саха сиригэр отонноох үүнээйини олордуунан дьарыктаммыт, дьарыгын дьаабылыкаттан саҕалаабыт. Киһи сөҕө, соһуйа истэрэ диэн, Елена Иннокентьевна дьыалатыгар олохтоохтук ылсыбыт – сааһырдым диэбэккэ, “тоҕо кыаллыа суохтааҕый?” диэн, АГАТУ-га агроном үөрэҕэр киирбит, билим үлэтин диссертациятын саҕалаабыт.
Бүгүн кинини кытта дьаабылыка, вишня, виноград мастарын үүннэрии, көрүү-истии, буоһатыы, буортулааччылары утары охсуһуу, уоҕурдууну сөпкө туттуу, үүнээйи кыһыны уонна быстах кэмнээх тымныыны тулуйуутун туһунан кэпсэтэбит.
ҮӨРЭНЭР ХОЙУТ БУОЛБАТАХ
– Бу интэриэһинэй дьарыккын хайдах, туохтан саҕалаабыккыный?
– Биэнсийэҕэ тахсыбытым кэннэ, өтөр хамсык турбута. Ол кэмҥэ “тоҕо Саха сиригэр дьаабылыка үүммэтий?” диэн уруккуттан мунаарар суолбун, баҕа санаабын да диэххэ сөп, олоххо киллэрээри, дьаабылыка үүннэриитигэр ылсыбытым. “Тоҕо үүнүө суохтааҕый? Хайдах үүннэриэххэ сөбүй?” диэн ыйытыылаах доҕотторбор, Биология институтун үлэһиттэригэр, агрономнарга, тахса сылдьыбытым да, “кыаллыбат” диэн күлэн кэбиспиттэрэ. Ол да буоллар мин аккаастаммакка, бу ааспыт 4 сыл эспэримиэннээн көрдүм.
2021 с. хаһыа да буолан дьаабылыка олордубуппут, онтон былырыын бастакы үүнүүбүтүн ыллыбыт. Мин “Ранетканы”, “Ягоднаяны”, полукультурканы уонна улахан астааҕы (крупноплодная) олордубутум.
– Төһө үүнүүнү ыллыҥ?
– Өссө сатаабата эрдэхпинэ олордон, 2 – 3 да, 5 – 12 да, оттон былырыын 110 грамнаах да отоннору ылбытым. Улахан астаах дьаабылыка да биһиэхэ үүнүөн, ас кутуон сөп эбит.
Биһиэхэ сады хайдах үүннэрэри үөрэтэр дьоммут суох. Онон “киһи бэйэтэ биллэҕинэ, үөрэттэҕинэ табыллар” диэн, Новосибирскайга тиийэн анаан-минээн садынан дьарыктанар дьоннуун билсибитим, Сибиир стланцевай (тэлгэнэн үүнэр, ыарҕалыы – “Кыым”) садтарын илэ көрбүтүм, элбэххэ үөрэммитим. Интэриниэккэ суруллар, ютубка көстөр 90-ча %-на – сымыйа. Үксэ угуйук уонна кыраһыабай хартыына.
Уопсайынан, мин билиим тиийбэт этэ. Ол иһин былырыын АГАТУ Өктөмнөөҕү салаатыгар агроном үөрэҕэр киирбитим. Саамай үөрбүтүм диэн, уһуйааччыларым өйөөтүлэр.
– Бай! Дьахтартан сааһын ыйытар табыгаһа суох эрээри, ол хас сааскар киирдиҥ?
– “70 сааспар бакалавриаппын, магистратурабын уонна диссертациябын бүтэрэр былааннаахпын” диэххэ сөп. Номнуо бэлэмнэнэ сылдьабын: билим ыстатыйаларын, бастакы уопуппун суруйабын, чинчийэбин, кэтээн көрөбүн. Уһуйааччыларбар махтанабын: бары өйдөөтүлэр, сэҥээрдилэр. Мин өссө Өктөмҥө дьон кэлэн көрөрүн, үөрэнэрин курдук, дьаабылыканы эспэримиэнниир түһүлгэ оҥоруохпун баҕарабын уонна этэбин: дьаабылыка Саха сиригэр 100% үүнэр кыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, кыһыны тулуйар умнастаах үүнээйилэр (подвойдаах) бааллар. Холобур, “Сибирка” дьаабылыка силиһэ -64 кыраадыһы тулуйар. Ол туһунан өссө 1950-с сс. Мария Черткова эппитэ.
КЫҺЫНЫ УОННА ТЫМНЫЫНЫ ТУЛУЙУУ
– Отонноох үүнээйини хаһан олордуохха сөбүй?
– Аһаҕас силистээх үүнээйини түөрэн ыллыҥ да, олордуохтааххын. Оттон сабыылаах силистээҕи (холобур, кашполаах) күһүҥҥэ диэри хаһан баҕарар.
– “Зимостойкий” уонна “морозостойкий” диэн туспа өйдөбүллэр буолбат дуо?
– Туспа өйдөбүллэр. “Зимостойкость” диэн тымныы тэмпэрэтиирэни өр тулуйары этэллэр. Оттон “морозостойкость” – кылгас кэмнээх тымныыны. Холобур, хаһыҥы. Саха сиригэр үүннэриллэр от-мас “зимостойкий” диэн буолуохтаах.
– Ама, эн иннигинэ Саха сиригэр дьаабылыканан ким даҕаны дьарыктамматаҕа буолуо дуо?
– Дьарыктаммыттара, бааллар. Холобур, Дьокуускай Мархатыгар Николай Александрович Кузьмин, Пригороднайга Владимир Юрьевич Базилевич, о.д.а. дьарыктаммыттара. Ол гынан баран, бэрт сэмэйдик, бэйэлэригэр анаан. Саха сиригэр, бэл, винограды үүннэрэллэр дии. Холобур, Ленскэйгэ Серкиннэр. Ол эрээри, кинилэр кистэлэҥнэрин кэпсээбэттэр.
ВИНОГРАДКА ХОЛОНУУ
– Кырдьык, биһиэхэ винограды эмиэ үүннэрэллэр...
– Новосибирскай виноградарьдарын кытта билсибитим. Ол иһигэр тыа хаһаайыстыбатын билимин хандьыдаата Анатолий Степанович Сидоровичтыын. Кини Бердск куорат таһыгар олорон, аһаҕас халлаан анныгар виноград 180 суордун үүннэрэр. Мин кинини кыһыны быһа “хайытан”, бөлөхтөрүгэр, оскуолаларыгар киирэн, үөрэнним. Анатолий Степанович миэхэ олох эрдэ ситэр (супер ранний) 6 суорду ыытта. Быйыл олору аһаҕас халлаан анныгар олордон көрүөм.
Винограды олордорго саамай сүрүнэ ирбэт тоҥ уораанын бохсуохпутун наада. Виноград сылааһы сөбүлүүр үүнээйи буолан, уораантан сылтаан мөлтүөн-ахсыан, үүнүмүөн сөп. Дьиҥэр, биһиги хаарбыт халыҥ, 60 – 70 см буолан, кыһынын хаар анныгар таһырдьатааҕар сылаас буолар. Виноград ону тулуйар. Ол гынан баран, саас хаар ууллан бардаҕына, ирбэт тоҥ уораана тахсар. Онон, Сидоровичтаах халыҥ күүгэннэммит полистиролу туттан көрөргө сүбэлээтилэр. Ол сүбэ быһыытынан, саас 70 – 80 см дириҥнээх траншея хаһан, түгэҕэр полистирол тэлгэтэн баран, ол үрдүгэр виноградпын олордуом. Үөһээ өттүн эмиэ үллүйүөм, хаттыгастаах пирог курдук. Ити – эспэримиэн эрэ. Тургутан көрүөм.
Винограды биһиэхэ элбэх киһи олордор. Намҥа Евдокия Степановна Гаврильева-Сибэкки Дуунньа тэпилииссэҕэ үүннэрэр. Хайҕал уонна ытыктабыл! Бастакынан саҕалаабыт киһи.
Уопсайынан, садынан эбэлэр уонна эһэлэр дьарыктаналлар. Оттон киһи сааһыран истэҕин аайы, үлэни ыарырҕатар буолар. Онон үчүгэй суорду булуохха наада. Билигин биһиги, бэл, дьаабылыканы бэйэбит сыһыаран үүннэрэр (прививка) буоллубут. Холобур, “Сибирканы” үүннэрэн баран, умнаһын төрдүгэр (подвойугар) атын дьаабылыканы сыһыарабыт. Быйыл миэхэ новосибирскайдар 130-ча араас суорт улахан отонноох дьаабылыканы ыыттылар. Олору боруобалаан сыһыаран көрүөхпүт. Холкутук табыллыа дии саныыбын.
ДЬААБЫЛЫКА СУОРДА
– Дьиэм таһыгар олордорго дьаабылыка суордун хайдах талыахпын сөбүй?
– Бу ааспыт 4 сыл иһигэр олус элбэх умнаһы (черенок) буортулаатым, өлөрдүм, үүннэрдим. Иллэрээ сыллааҕы тымныы кыһыҥҥа биир дьаабылыкам уга хаар анныгар сытан эрэ кыстаабыта, иккиһим – туран. Ол гынан баран, ааспыт сайын туран эрэ кыстаабытым ордук үчүгэйдик тыллыбыта уонна ас куппута. Тоҕо диэтэххэ, кини айылҕатын быһыытынан туран эрэ кыһыны туораабыта, сыһыарыллыбыт полукультурка буолар. Онон бүгүн этиэм этэ: “Сибирское золото”, “Первенец Бурятии”, “Подарок БАМу”, “Жебровское”, “Малинка”, “Слава Бурятии” курдук суортар тыйыс айылҕалаах Саха сиригэр үүнэр, отоннонор кыахтаахтар эбит.
Биһиги аан бастаан суордун талбакка, сүүмэрдиир, үүннэрэр эрэ соруктаах олордубуппут. Онтубут аһын амсайдыбыт. Онон билигин дьаабылыкабыт минньигэс, үчүгэй амтаннаах, элбэх саахардаах отонноох буолуон баҕарабыт. Оннук түһүмэххэ кэллибит. Ол эрээри, улахан отонноох дьаабылыка эрэ үчүгэй амтаннаах буолуон сөп. Күн бүгүн ханна даҕаны амтан эталона диэн “Апорт Казахстанский” суорду этэллэр. Онно дьулуһабыт. Даҕатан эттэххэ, бастаан саҕалыырбытыгар 200-тэн тахса киһи дьаабылыканы олордубута. Олортон үс гыммыт иккилэрэ биэдэрэ аҥаардыыта курдук үүнүүнү ылбыта. Биллэн турар, отонноро арыый кыра кээмэйдээхтэрэ, полукультуркалар этэ. Ол гынан баран, холобур, “Аленушка”, “Уральское наливное”, “Малинка” олус минньигэс буолаллар.
– Үүнээйи кыһыны туоруур дьоҕура ген таһымынан бэриллэр дуо?
– Оннук, ол үүнээйи генетикатын кытта сибээстээх.
БАРЫСТААХ ДУО?
– Дьаабылыканы үүннэрэр төһө ороскуоттааҕый?
– “Барыстаах дуо?” диэн элбэх киһи ыйытар. Суох, олох барыһа суох. Тоҕо диэтэххэ, үчүгэй үнүгэһи атыылаһыаххын, олордуоххун, көрүөххүн-истиэххин наада. Ол эрээри, көрүүтүн-истиитин ороскуота оҕуруоту үүннэрбиттээҕэр бэрт кыра. Сады олордон баран, бастакы 2 – 3 сылыгар эрэ бүөбэйдиигин. Онтон сыллата сааскы, сайыҥҥы “обработкалар”, ууну кутар кэм эрэ хаалар. Бүттэ.
Питомниктарга элбэхтик сырыттым, араас учуонайдары, агрономнары кытта көрүстүм. Кинилэргэ Саха сиригэр дьон помидору, арбуһу, о.д.а. үүнээйини хайдах олордорун көрдөрө-көрдөрө кэпсээтэхпинэ, улаханнык сөҕөллөр, “дьаабылыканы үүннэрбиттээҕэр хас эмэ бүк ороскуоттаах, түбүктээх” дииллэр. Саамай сүрүнэ суордун уонна “подвойун” талыахха наада.
ДЬААБЫЛЫКАНЫ ОЛОРДУУ
– Дьаабылыка маһын хайдах олордобут?
– Дьаабылыканы 80х80х80 иэннээх дьаамаҕа олордоҕун. Дьаама түгэҕэр хайаан да перегной уонна мөлтөх буордаах буоламмыт, уоҕурдуу (суперфосфат, калий) кутаҕын. Үчүгэйдик, табан куттахха, ити уоҕурдуу дьаабылыка силиһин тардарыгар 3 – 4 сылга тиийэр. Дьаабылыка маһын сүрүн (стержневой) силиһэ үөһэнэн барар буолан, 3 – 5 м сиринэн тарҕаныан сөп. Ол иһин мастары бэйэ-бэйэлэриттэн 3 – 3,5 м тэйиччи олордуллуохтаах. Вишняны – 2 – 2,5 м, моонньоҕону 1 – 1,5 м тэйиччи. Тоҕо диэтэххэ, аллара ирбэт тоҥмут сытар, эбиитин буорбут мөлтөх (не плодородный). Ол да иһин силис үөһэнэн барар. Мас сүрүн силиһэ 80-ча см аллара түспэт.
– Перегнойа, уоҕурдуута төһө буолуохтааҕый?
– Мин 80х80х80 дьааманы хастахпына, бастаан сирим кырыһын ылан туора уурабын. Сир онтон аллараа өттө мөлтөх үүнүүлээх буор буолар – туой, туой булкаастаах кумах-буор. Онон, саамай түгэҕэр ол 20-чэ, 30-ча см кырыспын уурабын. Кэлин өссө дьаамам түгэҕэр дренаж кутар буоллум. Урут керамзиты туттарым. Кэлин санаатахха, ол сыыһа эбит. Ол иһин билигин эмэхтээх маһы эбэтэр кыра хаптаһын сыыстарын уурабын. Судургутук эттэххэ, Хольцер кирээккэлэрин оҥоробун. Ол укпут маһым сир анныгар сытан, бастатан туран, дренаж буолар, иккиһинэн, сытыйар уонна эбии сылааһы таһаарар. Дьэ ол үрдүгэр 2 – 3 биэдэрэ олох үчүгэй, сиппит перегнойу кутабын. Перегнойбар суперфосфаты, хайаан да мас күлүн эбэбин. Бастаан утаа эбии минерализацияны биһирээбэт бэйэм, үөрэнэн баран, онто суох сатамматын өйдөөтүм.
Ити курдук дьаамабын бэлэмнээн баран, хаалларан кэбиһэбин уонна эһиилги сааһыгар ол дьаамам үрдүгэр мас силиһэ эрэ киирэрин курдук кыра оҥхойу хаһан, үүнээйибин онно олордобун. Манна саамай сүрүнэ мас силиһин үөһээ өттүн (корневая шейка) сиргэ тимирдимиэххэ наада. Урут билбэккэ көмөн кэбиһэн эбэтэр аһара таһааран, маһы өлөрөрүм. “Корневая шейка” диэн мас силиһин уонна умнаһын икки ардынааҕы сирин, кыраныыссатын, этэллэр. Өйдөөн көрдөххө, силистэн да, умнастан да арыый атын өҥнөөх буолар. Кэлин биллэххэ, ол мас саамай кэбирэх сирэ эбит. Ол иһин дьааманы эрдэ хаһан айылҕатын быһыытынан дьиппинитэллэр, “олохсуталлар”.
Маһы олордон баран, кырыһын анныттан таһаарбыт буорбун маспын олордубут сирбэр иилии кутабын, кыра томтор, бүүрүк оҥоробун. Ол ууну да тохтоторго үчүгэй буолар. Күһүн уонна чуолаан саас, маһы булгуччу “перегнойунан” “аһатыахха” наада. Тоҕо диэтэххэ, перегной элбэх азоттаах, минераллаах. Онон бүтэр. Ити кэннэ дьаабылыканы 2 – 3 сыл аһытыллыбат.
УОҔУРДУУНУ СӨПКӨ ТУТТУУ
– Уоҕурдууну хайдах мээрэйдээн кутуллуохтааҕый?
– Саха сиригэр сайыммыт олус кылгас, от-мас соҕуруу дойду киэниттэн атыннык үүнэр, сайдар. Ол иһин уоҕурдуубут арыый элбэх буоллаҕына, үүнүүгэ үчүгэйэ суохтук дьайар. Онон, этикиэткэтигэр суруллубуттан икки төгүл курдук кыра буолуохтаах.
– Ол аата, 10 грамм диэн буоллаҕына, 5 граммы кутуохтаахпын дуо?
– Оннук. Мин санаабар, Саха сиригэр оннук барыйаан барсар. Тоҕо диэтэххэ, мин итини уопуттаан, чинчийэн, кэтээн көрбүтүм. Үүнээйи уоҕурдуута элбэх буоллаҕына, аһара “баттатар”. Новосибирскайдааҕы учуонайдартан уоҕурдуу кээмэйин туһунан ыйыта сылдьыбыппар, эмиэ: “Сиргит ирбэт тоҥноох буолан, уоҕурдуу аллара барбат, барытын кыайан иҥэриниэ суоҕа”, – диэбиттэрэ. Барыта сир үрүт араҥатыгар мунньуллар. Ити үүнээйи бары көрүҥэр сыһыаннаах.
Дьиҥэр, малина уонна моонньоҕон атын үүнээйиттэн быдан “аһастаахтар”. Кинилэри “түргэн үүнээйилэр” диэххэ сөп. Онон, кинилэртэн атын үүнээйини сөбүн көрөн уоҕурдуллуохтаах.
ГРУША УОННА ДЬААБЫЛЫКА
– Мин кырабыттан дьаабылыка уонна груша “аймахтыылар” дии саныырым. Оттон груша биһиэхэ үүнэр кыахтаах дуо?
– Кырдьыгынан эттэххэ, грушаны үүннэрэн көрбөтөҕүм. Тоҕо диэтэххэ, уопутум, билиим суоҕа. Билигин син тугу эрэ удумаҕалатар, өйдүүр буоллум. Ол иһин быйыл “Тёма”, “Яковлевская”, “Уссурийская” диэннэри олордон көрүөм. Дьиҥэр, урут биирдэ олордо сылдьыбытым эрээри, олордуум технологиятын сыыһан, эбиитин олус тымныы кыһын буолан, өлбүтэ. Арааһа, тымныыттан буолбакка, “корневой шейката” эмсэҕэлээн сатаан үүммэтэҕэ. Эппитим курдук, ол сыыһа олордуу биир сүрүн алҕас буолар.
ХАҺАН ОЛОРДОР ОРДУГУЙ?
– Уопсайынан, үүнээйини хаһан олордуохха сөбүй? Ол туохтан тутулуктааҕый?
– Уларыйбат “+” тэмпэрэтиирэ, күрдьэх тимирэ төрдүгэр диэри батары киирэр (20 – 30 см) буоллаҕына олордуохха сөп. Ити түгэҥҥэ дьаамаҕытын өссө күһүн бэлэмнээбит буоллаххытына, куттаммакка олордуохха сөп. “Утуйа” сытар үүнээйини олордор үчүгэй, оннук үүнээйи дэбигис ыалдьыбат. Оттон номнуо уһуктубут, холобур, билигин сылаас маҕаһыын иһигэр атыылана турар умнастар, вегетацията номнуо саҕаламмыт буолан, үксүгэр ыалдьаллар. Дьиҥэр, биһиги сирбит үчүгэйдик бэс ыйын саҥатыгар биирдэ эрэ сылыйар. Ыам ыйыгар сылаас маҕаһыынтан эбэтэр дьиэттэн уһуктубут умнаһы таһааран төһө да 20 – 30 см сылыйбыт сиргэ олортоххо, тута стрестээн, ыалдьан барар.
Онон, бэлэм дьаамаҕа уһукта илиги олордуҥ. Оччоҕуна үнүгэскит айылҕаны кытта тэҥҥэ уһуктуо, вегетацията тэҥҥэ саҕаланыа. Төһөнөн эрдэ олордоҕут да, оччонон тыыннаах хаалыа.
ВИШНЯ ҮЧҮГЭЙДИК ҮҮНЭР
– Вишня Саха сиригэр эмиэ үүнэр дии?
– “Песчаная бессея” вишня наһаа үчүгэйдик үүнэр. Тоҥмот-хаппат, отоно түргэнник ситэр. Быйыл үүннэриэххит – эһиил бастакы отону хомуйуоххут. Умнаһа олус имигэс. Ол иһин баттаатахха, сиргэ тиийэ үчүгэйдик хаптайар. Мин кинини күһүн хаптаһынынан баттатабын, ону хаар бүрүйэр. Ол курдук этэҥҥэ кыстыыр. Саас сир куурбутун кэннэ хаптаһыны ылан кэбиһэҕин. Бүттэ.
– Вишня отоно ситэр дуо? Эбэтэр аһыы буолар дуу?
– Ситэр. Кини отоно моонньоҕон курдук түһэн хаалбат. Бастакы хаһыҥ түһүөр диэри турар. Мин санаабар, бастакы хаһыҥнар түһүүлэрин саҕана отоно өссө минньийэргэ дылы буолар.
ОЛОРДОР СИРИ ТАЛЫЫ
– Сыыспат буоллахпына, олордор сири сөпкө талыыттан олус элбэх тутулуктаах буолар.
– Бары үүнээйи күнү таптыыр. Ол иһин күннээх өттүгэр олордор ордук. Итиэннэ Саха сиригэр олорорбутунан, кыһынын хотуттан үрэр тыалтан харыстыахха наада. Онтон атын туох да наадата суох.
Бэлиэтээн эттэххэ, “сумма активных температур” (САТ) диэн баар. Судургутук эттэххэ, күн төһө көрөрүттэн өссө отон амтана, минньийиитэ (сахаристость) тутулуктаах. Төһөнөн күн көрөр да, отон саахара эбиллэр, минньийэр. Хас биирдии отоҥҥо САТ көрдөрүүтэ, ирдэбилэ араас буолар: 1,5 тыһыынчаттан саҕалаан 2,5 тыһыынчаҕа тиийэ. Биһиэхэ, Саха сиригэр, ити көрдөрүү 1,5 – 1,8 тыһыынча буолар. Ол да сөп буолар.
Сороҕор атын эрэгийиэн дьоно тоҕо биһиги арассааданан олордорбутун ыйытааччылар. Хоруйа судургу: вегетациябыт кэмэ атын.
Эбэн эттэххэ, кэлин күһүммүт уһаабытын түмүгэр, ити кэмҥэ үүнээйибитин-маспытын олордор кыахтанныбыт. Холобур, урут балаҕан ыйыгар тымныы буолан, көннөрү “прикоп” эрэ оҥоһуллара. Билигин моонньоҕону, жимолоһы, малинаны күһүн олохтоохтук олордуохха сөп. Олор кыратык да буоллар кыһын кэлиэр диэри кыралаан силис тардыахтара уонна саас айылҕаны кытта тэҥҥэ уһуктан, үүнэн барыахтара.
– Күһүн олордуу маска уу кутар наада дуо?
– Булгуччу кутуллуохтаах. Саха сиригэр кыһыммыт тымныы буолан, кыһын ортотугар сир хайа баран, онон салгын киирэн, мас силиһэ кууран-хатан барар (зимнее иссушение). Ол түмүгэр элбэх талах-мас өлүөн сөп. Оттон уу киирэн мас силиһин “суулаатаҕына”, өлбөт. Холобур, мин күһүн уу тоҥор буолуутун саҕана уһааттарым ууларын барытын үүнээйилэрбэр кутабын.
СӨПКӨ КУОППАҺЫРДЫЫ
– Куоппаһырдар туһугар, маһы булгуччу иккилиини олордуллуохтаах дуо?
– Бэйэлэрин бэйэлэрэ куоппаһырдааччылар: моонньоҕон, малина, жимолость. Кинилэр соҕотоҕун, биирдиилээн даҕаны үүнүөхтэрин сөп. Дьаабылыка, груша, вишня, персик, облепиха курдук үүнээйилэр хайаан да куоппаһырдыллыахтарын наада. Ол иһин 2 – 3 араас суорт буолуохтаах. Ханнык баҕарар дьаабылыканы биһиги “Сибирская ягоднаябыт” олус үчүгэйдик куоппаһырдар. Уопсайынан, “Сибирская ягодная” саамай үчүгэй куоппаһырдааччы. Грушаҕа эмиэ 2 – 3 суорт ирдэнэр. Вишняҕа эмиэ. Ол эрээри, вишня биир “ноолоох”. Холобур, “Песчаная бессея” бэйэтин эрэ суордунан куоппаһырдыллар. “Войлочнай”, “Степной” вишнялар эмиэ оннук, атын суорт вишнялар кинилэри сатаан куоппаһырдыбаттар. Онон, отонноох мастары олордооччулар итини эмиэ учуоттуохтаахтар.
БУОРТУЛААЧЧЫЛАР ТУСТАРЫНАН
– Буортулааччылары хайдах бохсор ордугуй?
– Буортулааччы, үүнээйи ыарыытын арааһа да элбээбитигэр киһи бэйэтэ буруйдаах. Биһиги биир сырыынан аан дойду буортулааччытын барытын эһэ, суох гына сатыыбыт. Ол иһин араас күүстээх дьааттары туттабыт. Билигин маҕаһыыҥҥа аһара уохтаах хиимийэ арааһа элбээтэ. Оннук эмп куһаҕаны эрэ буолбакка, от-мас “үчүгэйин” эмиэ өлөрөр. Ол курдук, хиимийэ кыра хомурдуостары (божья коровка), тигээйилэри-тойон ыҥырыалары, буортулааччылары утары охсуһар атын үөннэри эмиэ эһэр. Ол кэннэ “кымырдаҕас, тля элбээтэ”, “үүнээйибитин куоппаһырдааччылар сүттүлэр” диэн үҥсэргиибит. Онон мэлдьи этэбин: кыһын доҕотторбутун, чыычаахтары, аһатыҥ, хиимийэнэн үлүһүйүмэҥ. Баҕар, кыраны туттар да буоллахха, мааскалаах, бэрчээккилээх (көмүскэллээх) туттуллуохтаах. Аны, ити дьаат аҥаардаах “эмптэр” 30 күн хааччахтаахтар. Ити кэм иһигэр “эмтэниллибит” сиргэ чугаһыыр да сэрэхтээх. Онон, онно чугаһаабыт үөн-көйүүр, ол иһигэр туһалаах харамайдар, эмиэ тута өлөллөр.
– Эн ханнык биопрепаратынан туттаҕын?
– “Фитолавин”, “Фитовер”, “Фармойод”, “Липосам”, “Битоксибациллин”, о.д.а. курдуктар үчүгэйдэр. 2012 с. Жатайга бастаан көһөн тиийэн баран, кураанах сиргэ тэпилииссэ туттубуппут. Онно бастакыбытын помидорбутун кымырдаҕас, тля ыспыта. Ол иһин Тыа хаһаайыстыбатын институтугар доҕорбор Айаал Иванович Степановка “тугу гынабын?” диэн тиийбитим. Ону кини: “Тугу гынаары гынаҕын? Итиччэ элбэх минньигэс ас кэлбитин кэннэ мусталлар буоллаҕа дии”, – диэн күлбүтэ уонна биопрепараттары туттарбар сүбэлээбитэ. Хиимийэни олох куһаҕан диэн утарбыта. Оттон оччолорго биопрепарат аҕыйах буолан, буокканан, көннөрү уунан, борнай кислотаны сымыыкка булкуйан, бэл, кола утаҕынан охсуспутум уонна ол түмүгэр сыыйа кыайбытым. Кэлин кыра үөҥҥэ кыһаммат буолбутум. Ол да буоллар, саас син биир үүнээйилэрбин эмтиибин.
Өссө маннык сүбэ баар. 3 сыл анараа өттүгэр Уссурийскайтан сибэкки атыыласпытым кэннэ, “мучнистая роса” диэн ыарыы ыспыта. Ол – бэйэм буруйум. Онтон кэһэйэн, саҥа кэлбит үүнээйини карантинныыр ордук эбит диэн өйдөөбүтүм. Билигин кэлии үүнээйини обработкалыыбын, салапаанынан бүрүйэбин уонна 10 күн туспа тутабын. Дьиҥэр, бары учуобунньукка ол туһунан суруйаллар эрээри, биһиги аахайбаппыт. Ол иһин питомниктарга үүнээйи умнаһа атыылаһа тиийдэхпинэ, бастатан туран, сэртипэкээт, декларация көрдүүбүн. Хас биирдии питомник сылга иккитэ саньытаарынай хонтуруолу ааһар, ол түмүгүнэн хаачыстыба туһунан сэртипэкээт бэриллэр. Онон, атыылаһыах иннинэ сэртипэкээттэрин көрөр ордук.
СОҔУРУУ ДОЙДУ ҮҮНЭЭЙИТЭ
– Соҕуруу дойду ото-маһа биһиэхэ үүнэр дуо?
– Соҕурууҥҥу эрэгийиэннэр үүнээйилэрэ биһиэхэ хайдах да үүнэр кыаҕа суох. Биһиэхэ Новосибирскай, Бурятия уонна Алтаай киэннэрэ үүнүөхтэрин сөп. Ону даҕаны Алтаай киэнэ барыта буолбатах. Кинилэр кыһыннара арыый сылаас, хаардара халыҥ буолан, подвойдара кыһыны тулуйумтуолара арыый мөлтөх. Кинилэр киэнэ ордук кылгас кэмнээх тымныыны уйаллар.
– Саха сиригэр өссө тугу үүннэриэххэ сөбүй?
– Мин 100% эрэллээхтик этиэхпин сөп: Саха сиригэр туох барыта үүнүөн сөп. Бэл, персик, абрикос, слива, груша курдук үүнээйилэр.
– Елена Иннокентьевна, кэпсээниҥ иһин махтал!
Альберт КАПРЫНОВ.
