Сырдык олох иһин

 

   Мин хос эhэм Иванов Павел Алексеевич 1908 с. Сунтаар улууhун Арыылаах нэhилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Дьоно эрдэ өлөн тулаайах хаалбыт. Бииргэ төрөөбүт төрдүөлэр: улаханнара Харычыана, убайа Баhылай, онтон хос эhэм Байбал уонна кыралара Маайа.

   Хос эhэм Павел Иванов Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, младшай сержант, отделение хамандыыра эбит. Сэриигэ 33 сааhыгар сылдьан барбыт. Кэргэнинээн Александра Артамоновналыын сэрии иннинэ икки, сэрии кэнниттэн аҕыс оҕоломмуттар. Сэрии иннинэ төрөөбүт кыра кыыhа – мин эбэм Павлова Полина Павловна. Хос эбэм Александра Артамоновна үлэ, тыыл бэтэрээнэ, уон оҕолоох дьоруой ийэ.

   Хос эбэбин тыыннаах көрбүт дьоллоохпун. Биэс саастаахпар 82 хаарын уулларбыт хос эбэм Өлөксөөс иннигэр туран хоhоон аахпыппын онон-манан өйдүүбүн. Оччугуйкаан хатыҥыр эмээхсин мин хоhоон ааҕарбыттан үөрэн мичээрдиирэ.

   Ытык дьонум – хос эбэлээх эhэм биhиэхэ барыбытыгар бэлэхтээбит дьоллоох олохпут иhин махталым муҥура суох. Оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, ыччаттара Ытык дьоммут сырдык ааттарын күндүтүк уонна киэн тутта саныыбыт.

   Хос эhэм Павел Иванов 75 сааhыгар ыалдьан күн сириттэн барбыт. Кини тыыннаах эрдэҕинэ бэйэтин тылыттан сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Адам Семенович Алексеев 1976 с. суруммутун улахан кыыhа Екатерина Павловна илиитинэн устан ыыппытын хараҕым харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьабын. Хос эhэм наҕараадалара, буорах сыттаах докумуоннара, ахтыыта барыта Тойбохой түмэлигэр хараллан сыталлар.

 

 

   Байбал оҕонньор эдэрдэртэн хаалсыбат, сэнэх соҕустук туттар. Биэнсийэҕэ тахсан баран хайдах да сүрэҕэ батарбакка булдугар сылдьыбыта. Саас баттаан, урут сэриигэ ылбыт баастара элбэхтик санатар буолбуттарыттан ылата бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор. Сэриигэ сылдьыбытын ыйыталастахха сэрии ынырык күннэрин туhунан кэпсээтэҕинэ киhи куйахата үмүрүтэ тардыалыыр, көхсүҥ устун тымныы салгын дьырылыы сүүрэлиир. Ол кырыктаах күннэр кыргыhыыларыгар сылдьар саллаат сырдык уобараhа бу илэ көстөн кэлэргэ дылы.

   1941 сыл бэс ыйын бүтэhик күннэри­гэр фашистскай Германия биhиги дойдубутугар саба түспүтүн туhунан ынырыктаах сураҕы араадьыйанан истибиттэр. Оччолорго 33 саастаах, толуу эттээх-сииннээх ситэ барбыт саха киhитэ Ийэ дойдутун хаанымсах фашистартан көмүскүү сатыы аттаммыт. Эдэр саллааты биир сыл кэриҥэ сэрии араас албастарыгар, байыаннай тиэхиньикэни сатаан туттарга, өстөөҕү кытта буолуохтаах хабыр хапсыhыыларга кыhамньылаахтык үөрэппиттэрэ.

 

 

   1942 сыл ахсынньы ый 14 күнүгэр Калининскай уобаласка Калинин куорат таhыгар Байбал Иванов пуолката сэрии инники кирбиитигэр киирбит. Иванов бүлүмүөт ротатын бастакы нүөмэрдээх взводугар иккис бүлүмүөтчүгүнэн ананар. Ити түүн өстөөх сүрүн күүhүн утары киллэрэн саhыараллар. Сарсыарда халлаан сырдыыта биhиги артиллериябыт өстөөх сүрүн күүhүн утары ытыалыыр. Байбал взвода өстөөх траншеятыгар ыга сыылан киирэр. Хамандыыр “Встать, вперед! За Родину!” диэн үөгүлээтин кытары саллааттар өстөөх траншеятын диэки ыстанан кэбиһэллэр.

   Ньиэмэстэр күүппэтэх буолан, аҕыйахтык ытан хаалаллар. Байбал станковай бүлүмүөт үрдүнэн ойон ааhар, ньиэмэс ытар да таппат. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр ньиэмэс иккис бүлүмүөтчүгэ ойон туран эрдэҕинэ бинтиэпкэ прикладынан төбөҕө биэрэн охторор. Онтон бастакы бүлүмүөтчүк ыстанан кэлбитин прикладынан сүнньүгэ саайар. Дьоно кыстыыгынан киирсэ сылдьаллар эбит. Эмискэ килбэчигэс ыстыыгын киниэхэ туhаайбытынан сүрдээх доруобай фашист түhэн истэҕинэ ыстыыгар түhэрэн ылар. Ньиэмэс бинтиэпкэтин ыhыктан Байбал бинтиэпкэтин уоһуттан ытарчалыы харбаан ылар да, тардыалаабытыгар ыыппат. Ол сылдьан Иванов эмискэ умса холоруктааhыныгар ньиэмэс уоһун ыhыктан күн сириттэн матар. Саҥардыы атыллаан эрдэҕинэ өссө улахан ньиэмэс барыс гынар да ыстыыгынан киирсэллэр. Күүстэрин муҥунан хардары-таары сиирэ-халты түсүhэ сылдьан ыстыыктарыттан олуhан иккиэн бинтиэпкэлэрин өрө анньан таhаарбыттар. Ыксаллаах сөкүүндэлэр. Икки улуу кыр өстөөхтөр тугу да оҥорор кыахтара суох буолан, кыhыыларыттан сымыhахтарын быhа ытыран өhүөннээхтик күрдьүөтэhэн күрдүргэччи тыыммыттар. Ити туран Байбал эмискэ кэнники диэки ыстанан прикладынан сырбатар да ньиэмэс туох да буолбат. Ыксал буолар. Куотар. Ситэн кэлбитигэр мас кэннигэр эрийэ көтөр. Мас нөҥүө-маҥаа ыстыыгынан анньыалаhаллар, ньиэмэс окумалга таптаран арыый мөлтүүр, туруйалыыр, куота сатыыр. Байбал ситэ баттаан ыстыыгынан батары түhэр.

   Салалтатын махталын ылар. Сарсыныгар хамандыыр сорудаҕын толоро сылдьан ыараханнык бааhыран госпитальга киирэр. Госпитальга сытан өстөөҕү кытта күрэс былдьаhар кыахтаах эбиппин диэн санаанан кынаттанан өссө өстөөхтүүн көрсөргө бигэтик сананар.

 

 

   Байбал хайдах сэриилэспитин кэп­сиир:

   – Сыл аҥаара госпитальга сытан баран 51 аармыйа 9-с пуолка састаабыгар киирэн Украинаны босхолуурга кырыктаах кыргыhыыга кыттыбытым. Николаевка куораты босхолуурга иккис хайҕалбын ылбытым. Кырыым тумул арыытын босхолуурга кыргыспытым.

   Перекопка ньиэмэстэр күүскэ бөҕөргөтүммүт сирдэригэр биhиги пуолкабыт анньыллыбыта. Туох да ааспатын курдук тимир остуолбаларынан бөҕөргөтүллүбүт, элбэх бүлүмүөт туочукалардаах бигэ бөҕөргөтүүлээх сир сытара. Ону үлтүрүтэн кимэн киирэргэ биhиги артиллеристарбыт икки хонук устата 1,5 км. усталаах сири харса суох ытыалаатылар.

   Хас түүн аайы атаакаҕа киирэбит, күнүс ньиэмэс төбөнү быктарбат, күүскэ ытар. Ол иhин окуопаҕа олоробут. Хас да хонон баран түүн эмиэ сэриигэ киирдибит. Мин отделением саллааттара ханаалга анньылла түстүбүт. Ол ханаал иhиттэн ханан эрэ дьөлө хаhан ньиэмэс бүлүмүөттэрэ харса суох ыталлар. Түүнү быhа кыранаатанан бултастыбыт да букатын таппатыбыт. Тоҕус буолан ардах буулдьатын аннынан кыранаатанан тамнаан бүлүмүөт дьэ мөлтөөтө. Рота кимэн киириитэ табылынна.

   Хас да хонон баран оборуонаҕа сытаммын разведкаҕа кэлбит 15 ньиэмэһи ручной бүлүмүөтүнэн кырган кэбистим. Сэрии ити күннэрин туоhулаан 1944 сыл муус устар 11 күнүнээҕи Верховнай Главнокомандующай бирикээhигэр суруллубут “За отличие в боевых действиях при прорыве сильно укрепленной обороны противника на Перекопском перешейке объявляю благодарность”, Благодарноска 1379 №-дээх стрелковай полк бэчээтэ ырылхайдык көстө сылдьар. Ити курдук 4-с Украинскай фронт муус устар 8 күнүгэр күүстээх артиллерийскай ытыалааhын эрэ кэнниттэн 17-с ньиэмэс армиятын өстөөҕү сыҕайбыта.

 

 

   Муус устар 20 күнүгэр биhиги сэриилэрбит Севастополь күүскэ бөҕөргөтүммүт оборуонатыгар ыган кэлбиттэрэ. Севастополь иhин хаан тохтуулаах ыар киирсиилэргэ саха уола Байбал Иванов бастыҥ сэрииhит быhыытынан көрдөрбүтэ. Ыарахан уонна быhаарыылаах кыргыhыылар Сапун хайаҕа буолбуттара. Ити хайа иhин охсуhуу 9 чаас устата тохтообокко барбыт. Ол ынырыктаах кыргыhыыны билигин, 31 сыл ааспытын кэннэ, сэрии кыттыылааҕыттан иhиттэххэ маннык буолан таҕыста.

   – Севастополь куоракка 10-15 км. чугаhаатыбыт диэн билэр саллааттар кэпсэтэллэрин истибитим. Биhиги тохтообут сирбитигэр хас да сопкалар, хайалар бааллара. Ротабыт бастакы сопка таhыгар кэлиитигэр инники кэлбит рота сарсыардаттан күнүскэ диэри сопканы кыайан ылбатах. Ньиэмэс бүлүмүөтэ тохтоло суох ытара. Элбэх өлүү да баар быhыылааҕа. Биhиги саллааттарбыт хайаны өрө дабайа сатыыллар да буулдьаҕа, миинэҕэ табыллаллар. Мин санинструктор нуучча уолунуун элбэх сири эргийэн сыылан өстөөх ытар туочукаларыгар 20-чэ миэтэрэҕэ киирдибит. Буулдьа сирилэс. Кыра соҕус оҥкучах сир баарыгар киирэн, хаптайа сытаммыт үлэлиирин кэтээн көрдүбүт. Табаарыhым миэхэ противотанковай кыранаатаны биэрбитин ылаат туох баар күүспүн, сатабылбын мунньунан үөhэ кыыраттым. Туох да алдьархайдаах тыас дэлби барда. Онтон өйдөөн көрбүтүм, уҥа-хаҥас өттүбэр бүлүмүөт туочукалара үлэлииллэр эбит. Бэйэм илдьэ сылдьар кыранааталарбынан эр-биир элитэлээммин ыппат оҥортоотум. Табаарыспынаан өстөөх траншеятыгар ыстанан түhээт, иннибит диэки хас да кыранаатаны быраҕаттаатыбыт, аптамаатынан харса суох ытыалаатыбыт. Ити икки ардыгар биhиги ротабыт байыастара бу сырсан тахсан өстөөх оборуоналана сыппыт сопкатын үрдүгэр улахан кыргыhыы, хабыр хапсыы буолла.

   – Тута “иккис сопканы ылыыга көмөлөhүҥ” диэн бирикээс кэлбитэ. Иккис сопка төгүрүк быhыылаах этэ. Ону хабайар хаба ортотунан уонна кытыытынан төгүрүччү өстөөх траншеялара көстөллөрө. Биhиги рота саллааттара сопкаҕа кэлээт ытыалаhан барбыттара. Тураары гыннахтарына, өстөөх буулдьата кинилэри сиргэ дьөлө үүттүүрэ. Мин ытыалаhа сытан Насырин диэн рота хамандыырын уруогун өйдөөн кэлбитим. Кини Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, булугас өйдөөх олус харса суох эдэр нуучча киhитэ. Кинини кытта Перекопка диэри бииргэ сэриилэспиппит, олус доҕордоспуппут. Насырин сэриигэ киирдэҕинэ, балаhыанньаны үчүгэйдик үөрэтэн көрөн, билсэн баран урут киирэн улахан айдааны тардара. Ол идэтигэр биhигини үөрэтэрэ. Саллааттар сытар сирдэрин уҥа өттүнэн траншеяҕа маарынныыр хотоол сир сопканы тула барбыта. Ол устун мин оргууй сыылбытым, ким да бултаспатын билэммин, эр ылан инним диэки баран испитим. Биирдэ өйдөөбүтүм өстөөхтөрүм кэннигэр тиийбиппин, ньиэмэс доҕотторбун кытта итийэн-кутуйан туран ытыалаhар. Мантан төннүөхпүн ыраах, аны биллэхтэринэ, таах ыттыы ытан кэбиhиэхтэрэ, ол кэриэтэ кыргыhан өлбүтүм ордук дии санаатым да ойон тураат, хас да кыранаатаны өстөөхтөрүм диэки кыыратаат, хаптас гынным. Кыранааталар эстэн, улахан айдааны тартылар, уолуттулар быhыылаах. Ойон туран үөгүлүү-үөгүлүү өстөөхтөрбүн аптамаатынан ыт да ыт буоллум, ньиэмэстэр уолуйан, саппаас траншеяларыгар куоттулар. Мин аҥаардастыы ытыалаhа сыттахпына, доҕотторум бу ойуолаhан тахсан өлөр өлүүттэн быыhаан ыллылар. Ити сопкаҕа сүүсчэкэ ньиэмэс өлүгэ хаалбыта.

   Ити сопка иhин кыргыhыыга миигин “21 фашиhы тус бэйэтинэн өлөрдө уонна 2 бүлүмүөт туочукатын суох оҥордо” диэн Албан Аат III истиэпэнэ уордьанынан наҕараадалаабыттара. Дьэ, ити курдук, Севастополь куораты босхолооhуҥҥа 4 күн устата өлөр-тиллэр икки ардыгар сылдьыбытым. Севастополь – Дьоруой куорат иhин кыргыhыыга кыттыбыппынан киэн туттабыт. Өстөөх үөрдэрин Керчь тумул арыыттан букатыннаахтык үүрэн Хара муораҕа тимирдибиттэрин илэ харахпынан көрбүтүм, ууга эстэр буомбалар тыастарын эт кулгаахпынан истибитим. 1944 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Севастополь куорат босхоломмут үөрүүтүгэр буолбут сөлүүтү олус диэн сэргээн, сөрү диэн сөҕөн, тус бэйэбинэн кыттыhан кыайыы үөрүүтүн үллэстибитим. Ити күн кэрэ-бэлиэ күн буолан өйбөр хаалбыта.