Элбэх ойохтонуу олох «муодатыгар» кубулуйбатар ханнык...

   Оҕону оҥорор уонна төрөтөр улахан дьыала буолбатах. Ону нуучча улуу кылаассыга «оҕо оҥорорго улахан өй наадата суох» диэн этиититтэн өйдүөххэ сөп. Оҕо хара төрүөҕүттэн ийэтэ уонна аҕата аттыгар эрэ баар буоллахтарына, бэйэтин толору киһинэн ааҕынар.

 

   Биир эмэ төрөппүтэ суох оҕо, төһө да кыахтаахтык иитилиннэр, төһө да кэлэр-барар аҕатын биллэр, дэҥҥэ алтыстар, син биир бэйэтин тэҥнээхтэриттэн итэҕэстик сананара чуолкай. Оҕо остуол дуу, олоппос дуу буолбатах. Оҥордуҥ, кэмиттэн кэмигэр өрөмүөннээн истиҥ да, өр барар мал буолбатах. Оҕо диэн киһи. Кинини кытта күннэтэ дьарыгырыахха, үлэлэһиэххэ наада. Оччоҕо эрэ толору куттаах, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах, уопсастыбаҕа туһалаах киһи тахсар.

   Оттон элбэх ойохтоох киһи, демография балаһыанньатын көннө­рөөрү, бүтүн норуоту эстэр суолтан быы­һаары «ааһан иһэн оҥортоон» ааспыт оҕолоро ахсаан өттүнэн элбэх буолуохтара эрээри, хаачыстыба өттүнэн мөлтүүллэрэ биллэр.

   Дьахтар аймах көрсө түстэр эрэ, ханнык баҕарар тиэмэҕэ айаҕа аһыл­лар. Оттон биһиги, суруйар дьон, ону иилэ хабан ылан матырыйаал суруйар түбүгэр түһэр буоллахпыт. Холобур, бу да сырыыга оннук буолла. Ол кэпсэтиилэртэн быһа тардан эһиги дьүүл­гүтүгэр таһаарабын.

 

 

   «Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, Саха сирин эрэ үрдүнэн буолбакка, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн дьахтар ахсаана эр киһитээҕэр быдан элбэх. Онон эр киһи тиийбэт кыһалҕата, чахчы, баар суол. Баар да дьоммут хайдахтарый? Ыарыһахтар, иһэллэр-аһыыллар, үлэлэрэ суох ускул-тэскил сылдьаллар. Ханнык дьахтар оннук эр киһиттэн, ама да дьүһүнэ үчүгэйин иһин, оҕолоно туруой?! Оҕото улааттаҕына, аҕатын туһунан туох диэн кэпсиирий? Ама, урукку курдук сэриигэ баран өлбүтэ диэ дуо?»

   «Бэйэҕит санаан көрүҥ, аҥаардас аҕаларыгар, эр дьоҥҥо иитиллэн оло­рор ыал биһиги ортобутугар төһө эл­бэҕий? Тарбахха баттанар дии. Оттон баһыйар улахан аҥаардара дьахтарга иитиллэн олорор буолбатахтар дуо? Уонна баран, ханнааҕы кыахтарынан, өйдөрүнэн, модун санааларынан, хан­нааҕы олоххо дьулуурдарынан хас эмэ дьахтары тэҥинэн иитэн-аһатан олороору гыналларый? Элбэх ойохтонууну аҥаардас хоонньоһуу курдук саныыллар быһыылаах. Тохтууллара буолуо ээ».

   «Кырдьык, ити сэрийээллэри көр­дөххө, киһи эрэ ымсыырыах курдук. Дьахтар дьиэҕэ олорор, тугу да гыммат. Оҕолонор, уол оҕолонноҕуна, өссө ордук. Дьиэ үлэтин барытын хамначчыттар толороллор. Дьахтар туохха наадыйарын, кини эрэ буолуо дуо, ойохторо бары буоллаҕа дии, эр киһи булан-талан аҕалан биэрэр. Сыҥалыы-сыҥалыы «көмүс атыылаһыаххын баҕараҕын дуо?» дииллэр.

   Оттон биһиэннэрэ хайдаҕый? Элбэх ойохтоннубут аатыран, дьахталлары кэрийэ сылдьан аһыыр-сиир ампаалык, хонор-өрүүр хоноһо эрэ оруолун ордорор буолуохтаахтар. Биир дьахтар баҕатын ситэри-хотору толорбот эрээри, иккис-үһүс ойохтонор туһунан санааттан олох аккаастаныахтарын наада».

   «Эр киһи оҕо оҥордо, онон кини наадата бүтэр. Уопсайынан, аныгы эр дьон булчут хааннарын, булар-талар дьоҕурдарын сүтэрбиттэрэ ыраатта. Хата, үгүстэрэ бэйэлэрэ айах адаҕата буолан олороллор. Онон эрим элбэх ойохтонуунан сылтаан атын ханнык эмэ дьахтары булара буоллар, хата, бэйэм олоруом этэ».

   «Саха өйдөбүлүгэр эр киһи – айылгытынан булчут. Онон сүрэхтэрин долгуппут, мөтөгөр түөстэрэ көстөр, бууттара кылбаҥныыр аһаҕас таҥастаах кыргыттары көрдөхтөрүнэ, иирэн хаа­лаллар. Эккирэтэ сылдьаллар. Оннук уҥа-хаҥас күүлэйдииллэрин буо­луохтааҕын курдук өйдүүллэрэ киһини сонньутар. Эр киһи эппиэтинэстэн куота сатыыр. Билигин гражданскайынан эр-ойох буолуу элбээтэ дииллэр. Ол эбэтэр сокуонунан ыал буолуу олоххо сыаннаһын, дириҥ өйдөбүлүн сүтэрэн эрэр дуу...»

   «Баҕар, эр дьоммут элбэх ойохтонор баҕаттан хас да дьахтарга сө­бүлэтэр кыһалҕаттан булар-талар дьоҕурдара уһуктуо, дьиэ кэргэҥҥэ көмөлөһөр санаалара кэлиэ. Билиҥҥи эр дьон кинилэртэн оҕо эрэ оҥоруу ирдэнэрин курдук өйдүүллэр быһыылаах. Оҕону аһатар-таҥыннарар, үөрэхтиир туһунан толкуйдаабаттар ээ. Онон эр дьон барахсаттар, ханнааҕы кыахтарынан элбэх ойоҕу иитээри гыналларый? Эр киһи да быһыытынан хас да дьахтары тэбис-тэҥҥэ «дьоллуур» кыахтаахтар дуо?»

 

 

   – Мин бастакы кууруска үөрэнэ сылдьан ыал аҕатыттан оҕоломмутум. Онтубун билигин олох кэмсиммэппин. Оҕом аҕата сотору-сотору кэлэн барар, харчынан көмөлөһөр. Кини суоҕар кимниин баҕарар, ханна ба­ҕа­рар сылдьыахпын сөп. Сорох ардыгар мин итинник сылдьарбын сө­бүлээбэтин этээри гыннаҕына, олох саба саҥарабын «сокуоннай эрим буолбатаххын» диэн. Эрдээх дьахталлартан быдан көҥүллүк олоробун, сылдьабын. Кистээбэккэ эттэххэ, эр дьон сокуоннай ойохторунааҕар, биһиги курдуктарга дэлэгэйдик сыһыаннаһаллар, туохтарын да харыстаабаттар, тугу көрдөөбүккүн барытын толоро сатыыллар. Ол оннугар бэйэлэрин кэргэннэрэ хас эмэ үлэҕэ үлэлээн, оҕолорун иитэр харчыларын барытын бэйэлэрэ булуна сатыыллар.

   – Биһиги улууспутугар сэттэтэ ойохтоммут киһи олоро сылдьыбыта. Аҕыйах сыллааҕыта күн сириттэн кү­рэммитэ. Дьэ, кыахтаах киһи диэн кини этэ. Сокуоннайынан биир ойох­тооҕо. Онтон алтатын кытта көннөрү кэлэ-бара ыал курдук олоро сылдьыбыта. Бэйэтэ үйэтин тухары салайар үлэҕэ сылдьан улууһугар тутуу бөҕөтүн ыыттарбыта. Улууска суох улахан эбийиэктэри туттаран, билигин кини аатын дьон-сэргэ киэн тутта ааттыыр.

Олоҕун бүтэһик сылларыгар чаа­һынай биисинэһинэн дьарыктаммыта. Биллэн турар, ойохторун барытын тэҥҥэ көрөн-истэн, хааччыйан олорбута, элбэх оҕолоох. Саха диэтэххэ, көс­төр дьүһүнүнэн, уҥуоҕа улаханынан, кырасыабайынан, майгытынан, дохсунунан, киэҥ көҕүстээҕинэн, дьэллэминэн, сүрдээх бүгүрүтүнэн киһи бэрдэ этэ.

   Билиҥҥи үйэҕэ кыахтаах эрэ барыта санаммат дьыалатынан – мэссэнээттииринэн дьарыгырар. Оҕолор күрэхтэһэ баралларыгар тус хармааныттан үбүлээн ыытара. Дьэ, киһи эрдээхпин диэн киэн туттар киһитэ этэ. Төһө да элбэх ойохтонон олордор, барыларын кытта биир тэҥ, үчүгэй сыһыаннааҕа. Тоҕо диэтэххэ, оҕо сааһа сүрдээх ыараханнык ааспыт буолан, дьахтар аймахха сыһыана үчүгэй этэ. Онон да буолуо, дьахталлар куттарын тутуон туппута.

   – Мин икки оҕом билигин номнуо улахан дьон, устудьуоннар. Аҕалара кинилэр кыра эрдэхтэринэ суорума суолламмыта. Ол кэннэ кэргэн тах­сыбатаҕым. Хоту олорор кэргэн­нээх киһини кытта көрсүспүтүм 10-ча сыл буолла. Чэ, быһатын эттэххэ, кини манна куоракка үлэтинэн командировкаҕа уонна уоппускаҕа диэн ааттаан кэл­лэҕинэ, бииргэ олоробут. Хата, суох­таһан, ахтыһан бөҕө көрсүһэбит. Оҕо­лорум эмиэ билэллэр, кини хонор хо­ноһо курдук кэлэрин-барарын. Туох да диэбэттэр. Хайа-хайабыт ким да ин­нигэр эппиэтинэс сүкпэт. Бу аата элбэх ойохтонуу диэн буолан эрдэҕэ. Бэйэбит да билбэппитинэн итинник өйдөбүлгэ сылдьар эбиппит. Кини сокуоннай кэргэнэ биһиги маннык оло­рорбутун билбэт.

   Дьүөгээ, ол эрээри кырдьыгынан эттэххэ, кэнники кэмҥэ маннык олорорбуттан сылайдым. Хаһан эмэ дэҥҥэ кэлэн барар киһини кэтэһэрбиттэн. Киэһэ сылаастык куустуспутунан, сар­сыарда мичээрдэспитинэн көр­сөр ки­һилэниэхпин баҕарабын. Миигин­нээҕэр буолуох кырдьаҕас дьон син булсуһан, утары көрсөн чэй исиһэр киһилэммиттэрин иһиттэхпинэ, ымсыырабын эрэ. Билигин да эдэрбин, 50-чам буола илик. Онон толкуйданыахпын баҕарабын. Саатар, биир эмэ холостуой эр киһи көстөрө буоллар, дьылҕабын сокуонунан үөрэ-көтө оҥостуом этэ.

 

 

   Баары кырдьыгынан эттэххэ, би­һиэхэ төрүт олохтоох омуктарга хааммыт суураллыыта суоһаан эрэрин билбэт үһүбүт дуо? Сотору кэминэн, туох да диэбит иһин, «тупсарыл­лыбыт боруодалар» элбиэхтэрэ турдаҕа. Ол эбэтэр дьиҥ сахалыы дьүһүммүтүттэн кыбыстан, боруодабытын тупсара сатаан, киэҥ харахтаах, уһун дьылыгыр уҥуохтаах кырасыабай омуктан оҕолонуу элбиир туруктааҕа мэлдьэ­ҕэ суох. Онно эбиитин тимир суол кэл­лэҕинэ, дьэ, олорбуппут сыччах диир кэммит тиийэн кэлэрэ дуу диэн би­лиҥҥиттэн тэһииргиэх санаам кэлэр.

   Тылбытын туруулаһар курдук, бу кыһалҕаны эмиэ хайа эрэ өттүнэн болҕомтоҕо ылыах баара. Оннооҕор, киһи бэркиһиэх, кэтэ сылдьар этэрбэспитин, үрүҥ көмүс оҥоһуктарбытын кытта былдьатан эрэбит диэн айманыы бөҕөтө буолабыт дии. Оттон бүтүн киһи бу Орто дойдуга оҥоһуллан кэлэрин улахаҥҥа уурбаппыт. Төрөөтүннэр да хайаатыннар диэбит курдук... Саха төрүт хаана кэҕиннэҕэ ол. Онон олохтоох бэйэбит омукпут төрүөҕүн элбэппэккэ сылдьан, кэлии омуктарга кэргэн тахсан, оҕо-уруу төрөтөн түүр норуот ахсаанын элбэтэрбит дуу?

   – Мин узбекка кэргэн тахсан уоллаах кыыс оҕоломмутум. Ыал буолан баран, Узбекистаҥҥа олоро сылдьыбыппыт. Онно олорор кэммэр кэргэним соһуччу өлөн, билбэт дойдубар чороҥ соҕотох туран хаалбытым. Ол кэмҥэ кэргэним дьоно, кинилэр үгэстэринэн, кэргэним быраатыгар иккистээн ойох биэрбиттэрэ. Киниэхэ кэргэн тахсан баран, Сахам сиригэр төннөн кэлэн олохсуйбутум ыраатта. Киниттэн уол оҕолоохпун.

Мин ол кэнниттэн Узбекистаҥҥа бара иликпин. Барар да санаам суох. Онон биир ыалга иккистээн кийиит буолан олоробун. Маннааҕы өйдөбүлүнэн иккис ойох диэн буолара дуу... Дьону кытта улаханнык кэпсэппэппин, үлэлээбэппин. Оҕолорбун көрөн, дьиэ түөрт истиэнэтигэр хаайтаран олоробун. Өбүгэ үгэһин кэһэн туран, омук киһитигэр тахсыбыппын санаатахпына, сорох ардыгар кэмсиниэх санаам кэлэр да, аны кэлэн хайыахпыный. Оҕолорум эрэ тустарыгар олоробун, күммүн-дьылбын барыыбын...

   – Мин бастакы сокуоннай кэргэним саха этэ. Кинилиин уонтан тахса сыл бииргэ олорон баран арахсыбыппыт. Киниттэн үс оҕолоохпун. Арахсыбыт биричиинэбит диэн – иһэр-аһыыр, түптээх үлэтэ суох этэ. Аны иһэн кэллэ­ҕинэ, дьиэтин иһигэр содуомнуур, уҥа-хаҥас ыһыталаары хаайар этэ. Ол кыһалҕатыттан тулуйа сатаан баран арахсыбытым.

   Билигин олорор киһим – таджик. Бэйэбиттэн уон биэс сыл аҕа. Дойдутугар кэргэннээх, оҕолордоох, сиэн­нэрдээх. Ону билэ-билэ тахсыбытым. Ол эрэн бэйэбин иккис ойохпун дэнимээри олоробун. Киниттэн кыыс оҕо­лоохпун, атын оҕолорбун атаҕас­таабат, үчүгэйдик сыһыаннаһар. Барытын бу­лар-талар, аччыктаппат. Дойдутугар баран кэлэр. Бииргэ олорорбутун ана­раа ойоҕо билэр. Билиҥҥи олоҕум чуум­пу, үҥсэргиирим суох. Бэйэм дьиэлээхпин-уоттаахпын. Кини миигиттэн арахсан барар түгэнигэр сүтэрэрим тугум да суох.

   – Мин омук кэргэннээхпин. Кэргэн диэн буолара дуу, эбэтэр көссүү буолара дуу? Бэйэм туох диэхпин билбэппин. Тоҕо диэтэххэ, мин киниэхэ Саха сиригэр олорор ойоҕо диэн ыстаатыһы сүгэбин. Дойдутугар оҕолордоох, кэргэннээх. Оннук аһара умса-төннө, уҥа-таала барар уоттаах-төлөннөөх таптал суоҕа. Киниттэн уол оҕоломмутум. Оҕом сааһа уончата буолла. Аҕата дойдутугар илдьэн күүлэйдэтиэн баҕа­рарын ыыппаппын. Куттанабын төттөрү аҕалыа суоҕа диэн. Ол диэки омуктар оннук абыычайдаахтарын истэ-билэ сылдьабын. Оҕом аҕатыгар бэрдэ сүрдээх, аҕата да хаалсыбат.

   Биһигини хаалларан барар түгэни­гэр оҕом улахан охсууну ылара буо­луо диэн сэрэхэдийэбин. Бэйэтэ кэ­лэ­рин-барарын туһунан тугу да са­ҥа­раахтаабат. Ол эрэн сэрэйэбин – кини дууһата айманарын, дойдутун, оҕоло­рун ахтарын-суохтуурун.

   Ардыгар саныыбын ээ «тоҕо да атын омук киһитин кытта олорон эрэйи көрдөхпүнүй» диэн. Мин кинини таптаабаппын, көннөрү эр-ойох быһыытынан олоробут эрэ. Онон омук киһитин кытта бииргэ олорон, дьахтар дьолун, ыал буолуу минньигэһин билбэтим. Ону баҕас аһаҕастык этэбин. Бэйэм олохтоох омукпар кэргэн тахсан, төрөөбүт тылбынан этиһэ-аахса олорорум саныырга да астык буоллаҕа. Арахсан да бардаҕына, хомойумаары олоробун. Онон эдэр кыргыттарга мин алҕаспын хатылаабаттарыгар баҕарыам этэ. Дьахтар омук анала буолбатах, дьахтар бэйэтин төрүт омугун анала буолар эбитин өйдүөхтэрин наада.