Син айаһыт

 

 

   Былыргы дойду булчуттарын үтүктэн, бэйэбэр анаан тиит киилинэн алта устуука куобах айатын оҥордум. Оччолорго Адыаччы куобахчыт, булчут оҕонньотторо бары кэриэтэ куобаҕы хаар халы­ҥаатаҕына, айанан өлөрөл­лө­рө. Билиҥҥи курдук үчүгэй ту­һах, хапкаан суоҕа.

   Токо уола Ыстапааҥҥа («Ки­ров» холкуос киһитэ, тимир ууһа) уонча ырбаны оҥор­тордум. Сааскы киһи салбаммытынан диэбиккэ дылы, эт ас суох.

   Саас кулун тутар саҥаты­гар алта айабын сүгэн, киһини тобугунан, типпит сиригэр ньил­бэк ортотунан, хаары уу курдук кэһэн, Уҥуоргу Сыһыы­ны туораан, инньэтэх, арҕаа ыраах Сэргэй Ырпахтыырын чоҕуругар таҕыстым. Көс курдук сири хаамтым. Куобах баар эбит. Айаларбын былааннаан, тарҕата иитэн кэллим.

   Икки хонон баран айалар­бын көрө бардым. Дьэ, хайдах эрэ буолар эбит дии иһэн көрбүтүм, бастакы айам эстэн кытара сытар. Эстибэтэх да буоллаҕына, көстө сытыахтааҕа. Хайыҥтан бэр­тээхэй куобах ырбатын нэһии­лэ уһулбут (ол аата айа ырбалаах осхоро (айа мас оноҕоһо) туллан кэлиэхтээх) – кэнтик төрдүгэр охтон сытар эбит.

   «Дьэ, бу – тутуу!» диэн ки­һиргэнэ санаатым. Иккис айам эстэн, куобаҕа эмиэ ол сытар. Үһүс айа – үкчү оннук. Киһи сымыйанан эппитин курдук.

   Үс айабын үрүйэ эҥээри­гэр бэрт үчүгэйдик тардыталаан кэбистим. Төрдүс айам куобаҕа ырбатын уһулбакка сытар. Куобах ортото ириэнэх эбит. Курбуттан быһахпын ылан, ырба ыксатынан хол­куҥнатан, нэһиилэ туура тартым. Бэһис эмиэ эстибит – куобаҕа хаста да ойон охтубут. Онон биэс бэртээхэй куобахтанным. Ол эрээри алтыс айам куобаҕа ырбатын уһулбакка хам тоҥон хаалбыт. Онтубун тардыалаһа туран, осхорун тоһутан кэбистим.

   Икки айабын ииттим. Биир айаны хайыҥар туруору анньан хааллардым. «Дьаабал, аны саппаас ырбалаах сылдьыл­лыыһы», – дии санаатым.

   Чэ, доҕор, алта куобахтаах, саха тэҥэ суох холобур­даах буоллум. Онтон тэптэн «бэйи эрэ, Сэргэй уола Охонооһой оҕонньорго өҥнө түһэн ааһарым дуу?» диэн санаа киирдэ. Оҕонньор саа­һыгар аарыма булчут киһи кырдьан, ыраах Туостаах диэки бултаабат буолан, бохтон олорор. Торбос Биэрэгин уҥуоргутугар, арыы төбүлэҕин үрдүгэр, быыкаайык балаҕан дьиэлээх. Ол арыыга, дьиэтиттэн чугас эргин, эмиэ айалыыр.

Дьиэ таһыгар кэлбитим, иһир­дьэ кимнээх эрэ саҥарсан баллыгыраһыы-күллүгүнэһии бөҕө. Эмискэ көтөн түспүтүм – оҕонньор соҕотох эбит. Кыл туһаҕынан чыыр илимэ баайа олорор. Булчут киһи соҕотоҕун сырыттаҕына, тэһийбэтэҕинэ, бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэ сылдьааччы. Дьон баар диэбитим, оннук буолан таҕыста.

   Оҕонньордуун дьиэ эргин­нээҕини кэпсэттибит. Онтон оҕонньорум хантан иһэрбин ыйытта.

– Эн аҕаҥ Сэргэй Ырпахтыырынан эргийэн иһэбин.

– Бай, хата, ол бэрт сонун! Айа тардан иһэҕин дуу?

– Тардыбытым икки хонно. Бүгүн көрөн иһэбин, – ыарыы соҕус эттим.

– Дьэ, үчүгэй эбит. Хас айаны тардаҕын, хаһы ыллыҥ?

– Алтаны тардыбытым, алтыан эстэн барытын ыллым. Ол гынан баран биир куобах ырбабын биэрбэтэ. Хам то­ҥон хаалбыт.

– Бай, ол хайдаҕый? Барыта өлбүтэ – үчүгэй соҕус тутуу. Эн куобах туоҕар түһэр гына тардаҕыный?

– Барыта сүрэххэ түспүт, – бэйэм талан сүрэххэ түһэ­рэр­дии тардарым курдук, күө­рэччи соҕус эттим.

– Чэ, доҕоор, ол аата син аҕай эрэ айаһыт эбиккин. Үчү­гэй диир айаһыт буолбатах эбиккин, – оҕонньор сэнээбит курдук тартарыылаахтык са­ҥар­да.

– Охонооһой оҕонньор, үчүгэй айаһыт диэн хайдах буо­ларый? – диэн өс киирбэх ыйытабын.

– Ити сөпкө ыйытаҕын. Дьэ, мин кэпсиим.

   Табалаах нэһилиэгэр (урук­кута Тэриэтэй Байды нэ­һи­лиэгэ) Ньыма Киристиэпэл диэн бу Дьааҥыга биллиилээх булчут киһи, билигин оҕонньор, баар. Кини тарпыт айатыттан аахтара ылар. Эн эмиэ аахтарбыккын. Итиниэхэ тэҥнэстигит. Ол эрээри Ньыма куобаҕын ырбата саккырыырыгар түһэр, тута охтубат – ырбата түһэн хаалар гына тардар. Ол саккырыыра диэн – сиһин үөһүн тымыра. Ырба ол тымыры быһа түстэҕинэ, хап-хара хаан ханнык да хараҥаҕа хаарга субуруйан көстө сытар буолар. Ол иһин Ньыма Киристиэпэл сарсыарда үөл-дьүөл хараҥаҕа айаларын барытын көрөн, куобаҕын барытын булар. Үчүгэйдик сырдыыта айаларын барытын иитэн, эрдэ, күнүс, дьиэтигэр кэлэр.

   Манна хайдаххытый? Ньыма боруҥуйга көрөн, куобаҕын барытын булар. Иккис кыайыыта – күн аайы айатын барытын иитэр эбэтэр ырбата куобахха хам тоҥмот. Оттон эн биир ырбаҥ кэлиминэ – биир айаҕын ииппэтэххин. Ол аата икки хонон баран биэс эрэ куобаҕы ылыаҥ. Ол аата – биир итэҕэс, ороскуот.

   Дьэ, ити аата Ньыма – үчү­гэй айаһыт! Эн – син эрэ айаһыккын. Булчут дьон сирэйгэ малтаччы кэпсэтэллэр, онтон өһүргэс суох! Бултууруҥ олус мындыр, олус эрэйдээх идэ! – диэн Охонооһой оҕонньор күлүм аллайан тү­мүк­тээтэ. Олус мындыр ырытыы. Оттон мин күн да сырдыгар сылдьыбытым иһин, ыр­балаах осхор саппаастаннахпына эрэ, сатанар буолбат дуо?

   Куобахха айаны иитэри-тардары миэхэ атаһым Оруо­һун Баһылай үөрэппитэ. Кини – улахан булчут киһи, кыыл айатыгар ыттаран, ыарытар буолан уурайбыт.

   Аныгылыы булт саата-сэбэ, булт култуурата киирэ или­гинэ урукку сахаларга бастыҥ бултуур тэриллэрэ айа буолар эбит. Айанан хаһан баҕарар, ханна баҕарар бултууллара үһү: тайаҕы, кыыл табаны, эһэни, бөрөнү, үүһү (бэ­дэри), саһылы, куобаҕы, кииһи (саарбаны), көтөртөн – хааһы уо.д.а.

   Айа холотун, кылыытын, сы­һыытын таба тут да бүтэр. Айа ынырыктаах кутталлаах тэрил. Айаны эбиэнинэн, ырбанан, бэриинэн иитэллэр. Өй­дөөбөккө-билбэккэ иитиллэн турар айаҕа киһи киирэн биэрбитэ үгүс, элбэх.

   Ол иһин киһиэхэ-сүөһүгэ кут­таллааҕын иһин, Сэбиэскэй бырабыыталыстыба айаны туһаныыны булгуччу бобон турарын өйдөнүллүөхтээх.