Кырдьык даҕаны

 

   Миитэрэй Дьэлиэнэтин тастыҥ балтын – Геленаны, 38 саастаах кырасаа­быссаны – тоҕо эрэ «бальзак саастаах» диэн баҕарталыыр. Кырдьык, сүүрбэ биэс хас сыллааҕыта, били, үрүҥ баан­чыктаах обургу кыысчаан кинилэргэ чэйдии киирэрин санаатаҕына, билигин даҕаны ньырамсыта саныыр. Онто баара, баҕар-баҕарыма – сиппит-хоппут, буутун этэ буспутун, холун этэ хойдубутун ааһан, харахха быраҕыллар күөгэҥнэс түөстэммит. Өссө силигин ситэрэн эттэххэ, ханан даҕаны муннук-кырыы диэни билбэтэх мөлбөөркөй быһыылаах-таһаалаах, сааһыгар сөбө суох устар наҕыл, буспут моонньоҕон курдук хараҕынан имэрийэ көрдөҕүнэ, хайа да сааһырбыт киһи тэҥнээҕин курдук манньыйа саныаҕа. Миитэрэй санаата оннук. Ол уруккуну, хаһааҥҥыны эрэ саныыр наадата суох, кини иннигэр биир санаалааҕа, ол аата адьас тэҥнээҕэ, кырдьыыны кыйдыыр күндү киһитэ баар. Кылгас да кэмҥэ буоллун, үөрүүнү үксэтиэххэ. Билигин ол – онто да суох кэмчи.

   Гелена күтүөтүгэр кэлээт, хаһааҥ­ҥыттан эрэ хаһаайыстыбаны бэрийэн олорор киһилии, дьиэни-уоту начаас өрө тардыбыта. Дьахтар илиитэ тиийбитэ сонно биллэргэ дылы буолбута – чуҥкуйан, лүҥкүрэн турбут дьиэ хайдах эрэ ис-иһиттэн сырдаан, сэргэхсийэн кэлэргэ дылы гыммыта. Бэл, Миитэрэй, эмээхсинэ суоҕар синигэр түһэн, тобуга уһулу ойон тахсыбыт чараас түрүкүө ыстаанын кэтэн харбыҥнатара тохтообута. Билигин, хата, эр бэрдэ чыры-чыппаҕар спортивнай ыстааннаах дыралдьыйар, кыбартыыратыгар тугу гыныа баарай, бэркэлээтэҕинэ, аһыылларыгар килиэбин быһыа, бөхтөөх мөһөөччүгүн таһааран быраҕыа уонна оттон сүүстэн тахса ханааллаах тэлэбиисэрин холбоон кэбиһэ-кэбиһэ сымнаҕас дьыбааныгар сыттаҕа дии.

   Гелена хараҥа өҥнөөх хоппуруон колгуоккалаах эрэ сылдьан ас-үөл бэлэмниир, сотору-сотору үп-үрүҥ путбуолкатын аллара баттыалаан ыллаҕына, икки эмиийэ тэбис-тэҥҥэ күөгэс гына түһэллэр. Дьэ, буут да буут, самыы да самыы! Духуопканы, араас хобордооҕу, билиитэни бэркэ баһылаабыт киһи буолан, ас арааһын астаан түбүгүрэн эбитэ дуу, били, аннынан аргыйар, үрдүнэн үргүйэр уорааннаах дьиэлэрэ сылыйбыкка дылы буолбут.

   Эр киһи эрэйдээх дьахтартан тутулуктанара сүрдээх да буолар эбит! Иллэрээ күннээххэ диэри Миитэрэй букатын «анараа дойдуга» аттаныахтыы санаа-оноо хамначчыта буолан сылдьыбыта эбээт! Улахан көстүрүүлэҕэ бүрээттэр «Говядина тушеная» диэн кэнсиэрбэлэрин мииннээн, нэдиэлэни супту иһэрэ билигин тохтуур чинчилэннэ. Гелена барахсан куоракка өссө уһуу түһэрэ буоллар ньии, төһө эрэ абыранар этэ!

 

* * *

   Киэһэрдэҕинэ, борук-сорук саба халыйан кэллэҕинэ, дьэ, бу – кинилэр кэтэһиилээх кэмнэрэ. Туох да ыксала суох аа-дьуо сыгынньахтанан дьыбааннарыгар сыталлар уонна убураһан, сыллаһан ылан баран оргууй аҕай арааһы бары эҥсэн кэпсэтэллэр. Миитэрэй эдэр эрдэҕинээҕитин курдук дьахтарга омуннура-омуннура түһүөлээбэт; ол – наадата да суох, тоҕо диэтэххэ, тугу гыныан баҕарара онто да суох көҥүл, оттон күһүҥҥү хараҥа түүн уһуун-уһун.

   Дьикти баҕайы, эдэригэр син «уҥа-хаҥас сырыытыгар», ордук, кырасыабай кыыһы кытта «эйэргэһэр» буоллаҕына, омуна-төлөнө оһуобай буолара. Имэҥ-дьалыҥ кутаатын күөдьүтэргэ туох баар сатабылын уурара, туох эрэ дьиктинэн быстах кэмнээх тапталлааҕын сөхтөрүөн, үөрдүөн-көтүтүөн баҕарара. Онто үксүгэр табыллара, дьэ, оччоҕо маннык имэҥнээх түгэни өссө бэлэхтэтээри кыргыттар барахсаттар муҥнарын ытыыллара, өйдөрө көтөрө. Ол саҕана Дьэлиэнэтэ (эдэригэр Еляттан атыннык ааттаабат этэ) Миитэрэй имэҥҥэ-дьалыҥҥа налытарын, сыратын-сылбатын харыстаабакка түһүөлүүрүн сыаналаабат да быһыылааҕа: «чэ, бүт, айака» диэн баран, улаҕа диэки хайы­һан, утуйбутунан барара. Бу сытан са­наатаҕына, «эйэргэспит» дьахталлара үксүлэрэ даҕаны олус эгэйиис эбиттэр – бэйэлэрэ сөп буоллулар да киниэхэ кыһанан бэрт. Арай арыый уопуттаахтара аҕала сатыы-сатыы «бэриниилээхтэрин» көрдөрбүтэ буолан муҥнаналлара.

   Гелена, кинилэргэ холоотоххо, букатын атын. Олус холку, наҕыл. Таптаа­таҕына, эмиэ биир оннук: аргыый аҕай гынан баран, дьиҥнээхтик санаатын ууран, махтаммыттыы арылыччы көрө-көрө, бүүс-бүтүннүү бэринэр, налыйар, ол астыммытын-дуоһуйбутун этэ-сиинэ кытта биллэрэргэ дылы сымныыр. Миитэрэй эдэр эрдэҕинээҕитин эргитэн араастаан «умса-төннө» түһээри гыннаҕына, бэлиэ биэрэн тохтотор уонна «маннык аа-дьуо туохтууруҥ минньигэс баҕайы» диэн көҕүлүүр.

   Бэҕэһээ улахан көрдөһүү кэнниттэн дьахтар буолбут бастакы түүнүн уонна кэргэнин туһунан бэрт эрэйинэн кэпсээбитэ. Уола 19-с үйэтээҕи нуучча хаһаактарыттан төрүттээх ыччат эбит. Төрөлкөй, тас көрүҥэ ыраас нуучча, ханан да саха хаана булкуспатах эр бэрдэ Геленаны «өлө-тиллэ» таптаабыт. Бу – Гелена кэпсииринэн. Кыыс даҕаны бачча кырасыабай уолга кутун туттарбыт. Киһитэ билсиспит бастакы киэһэтигэр «ыксалаһа» сатаан ыксаппыт. Онто даҕаны эргэ кулууп таһынааҕы түрүбүүнэ кэннигэр. Хата, Гелена «сыбаайбабыт кэнниттэн сол түүнүгэр» диэн көрдөспүтүн, тоҕо эбитэ буолла – ылыммыт. Дьэ, били сыбаайбаларын кэнниттэн эдэр дьоҥҥо хос бэлэмнээбиттэр. Кыыс долгуйарын биллэрбэт буола сатыы-сатыы сыгынньахтана олордоҕуна, кэргэнэ, эрдэ сыгынньахтанан «бэлэм» сыппыт киһи, холуочугар тэптэрэн: «Туох ааттаах ачыаһыран хааллаҥый», – диэт, туох баар таҥаһын сулбурута тыытан кэбиспит. Ол кэнниттэн үөс-батааска биэрбэккэ сиирэ-халты түһүөлээбитинэн барбыт. Гелена, адьас бэлэмэ суох сыппыт киһи, ыарыытыттан, абатыттан ытыстан хаалбыт. Эрэ буолуохсут иҥиир-ситиитин тартарбыт курдук, мөхсүмэлээн баран улаҕа бүк түспүт. Ол курдук сытан утуйан хаалбытын кэннэ кыыс дьэ холкутаабыта баара, аллараа өттө илийэн киирэн барбыт. «Дьахтар киэлитигэр киирбит бэлиэм буоллаҕа» диэн, маҥнай утаа кыһамматах, кыратык хаан кэлэн баран тохтуо диэн эрэнэ санаабыт. Суох, тохтуох быһыыта биллибэтэх. Саатар, эрэ муннун тыаһа муораҕа тиийэн, өтөрүнэн уһуктуох киһи буолуо дуо. Гелена ыксаан, хотунун (уол ийэтин) ыҥыран киллэрбит. Түмүгэр Суһал көмөнү ыҥыран балыыһаламмыт.

   Кыыс сыл устата бэркэ эрэйдэммит. Эрэ буолуохсут кэргэнэ хайдах үлэлиирин буолуохтааҕар доруобуйата да хайдаҕын интэриэһиргээбэт, өйө-санаата наар орон айдаана эбит. Онто даҕаны боростуой буолбатах, барыта – кини тугу баҕара санаабытынан. Холобур, утуйалларыгар Гелената сирэйин-хараҕын кырааскаланарын, хайаан да хоппуруон чулкутун кэтэрин ирдиир, аны туран, дьыбааҥҥа «актыыбынайдык үлэ­лиэхтээх», оттон тойон эрэ маапыйа баһылыгын курдук таралыйан баран сытыахтаах үһү. Быһата, түүҥҥү хамначчыт дуу, төлөбүрэ суох боростутуукка дуу оруолун толорторор эбит. Кулууп үлэһитэ буолан, эрэпэтииссийэҕэ, кэнсиэргэ, биэчэргэ бардаҕына – биир туспа араллаан. Онто барыта мунньуллан, буруйга аахсыллан этэ-сиинэ көҕөрүөр диэри кырбанар. Дьэ, ол иһин Гелена суутунан арахсарга тиийбит.

 

* * *

   Миитэрэй Геленаттан «бэйэҕиттэн биэс сыл балыс киһиэхэ эргэ тахсаары сылдьар үһүгүн, ол – туохтан?» диэн ыйыппытыгар өһүргэммэтэҕэ уонна:

   – Веня миигин олус таптыыр. Сүр­дээх үлэһит, арыгы да, табах да сыстыбатах киһитэ. Эдэр буолан эбитэ дуу, мин тылбыттан тахсыбат. Суох, атаахтаан дуу, хаппырыыстаан дуу этэр буолбатахпын, быһата, киниттэн аҕа буоламмын, ийэ курдук ылынар быһыы­лаах. Ким билиэй, баҕар, сааһыран, уопутуран бардаҕына, миигин сөбү­лээбэт, эдэр кыргыттарга болҕомтотун ордук уурар буолан барыа. Сороҕор итинник эмиэ санаталаан ылаттыыбын. Киниттэн оҕолонуохпун баҕарабын, дьэ, оччоҕо оҕом туһугар тугу барытын умнан туран олоруом. Оттон эн биһикки сыһыаммыт – отой атын хартыына. Эйигин, төһө да ийэлээх аҕабыттан аҕа саастаах буолбутуҥ иһин, кырдьаҕас киһи дии санаабаппын. Сүрэхпинэн-быарбынан, өйдүүн-санаалыын эйиэхэ олус чугаспын дии саныыбын. Тастыҥ эдьиийим Дьэлиэнэ эн биһикки сыһыаммытын биллэҕинэ, айдааран туруон өйүм хоппот. Дьиҥэр, мин эйиэхэ сыһыаммын курдат таайар быһыылаах эрээри, онтун биллэрбэт. Бэйэбит да­ҕаны омос көрүүгэ көссүүлэһэр дьон курдукпут гынан баран, кырдьыгынан эттэххэ, оннук буолбатах. Эн биһикки таҕылбытын таһаарбаппыт, боруоста өйдүүн-санаалыын, эттиин-хаанныын бииргэбит. Олус таптаһан дуу, имэҥ-дьалыҥ таарымтатыгар ылларан дуу маннык сыһыаҥҥа киирбит дьон буолбатахпыт. Эйигин олус убаастыыбын, эдьиийбин Дьэлиэнэни да умнубаппын. Бу сыһыаммыт – барыта итинник истиҥ санааттан.

   Веням, эн биһикки маннык сытарбытын билэрэ буоллар, арааһа, сөбүлүө суох этэ. Чэ, ол эрээри билбэтим. Киниэхэ бакаа эргэ тахса иликпин, онон ытык эбээһинэспин кэһэн, таҥнаран эрэбин диир кыаҕым суох. Ол эрээри, саатар, уонча сыл эрдэлээн төрөөбүтүм буоллар ньии! Дьэ, оччоҕо Дмитрий Григорьевич, бырастыы гын, эн биһикки олохпут букатын атын хайысхаланыа этэ. Ол баҕас чахчы, – диэбитэ.

   Миитэрэй Геленаны истэн баран, «кырдьык даҕаны, олус да уот харахха этэр» диэн санаталаата. Олоҕор син элбэх дьахтары кытта алтыста ини да, бу курдук истиҥ сыһыаҥҥа киирэ илигэ. Олох диэн таайыллыбатах таабырын дииллэрэ кырдьык быһыылаах. Гелена аҕалаах ийэтэ билэллэрэ эбитэ буоллар, туох диэ этилэрий? Бука, «күтүөбүт Миитэрэй олус бэрт киһи» диэбэттэрэ буолуо ээ. Олоххо бу курдук кистэлэҥ элбэх буолуо эбээт!

   Миитэрэй Геленаны ыга кууста, уоһут­тан өөр да өр убураата, биирдэрэ эмиэ сылаас инчэҕэй уоһун даҕайан хардарда, аргыый аҕай моонньуттан иилии кууста уонна иһийэн хаалла... Эмиэ ыксаластылар... эттиин-сиинниин, сүрэхтэрэ кытта биир тэҥник тиҥир­гэччи тэбиэлиирдиин... Бу курдук истиҥ сыһыан куруук баар буоллун, күһүҥҥү курус санаа симэлийдин, дьон дууһата сааскы күн суоһугар курдук сылыйдын...