(тиксэрбэтэх суругум)
«Маннык тааллыбат Муҥура Суохха
Тоҕо бардыбыт, сэгэриэм? —
Бу дьаллыгырбыт сүрэхпит уота
Күөдьүйдүн биитэр өстүн диэн.»
И. Арбита.
Киминэн салайтаран, тугунан сирдэтинэн биһиги суолларбыт ол биир түгэҥҥэ силбиспиттэрэй? Туох да буолбатаҕар дылы, күннээҕи олох сүпсүлгэнигэр баттатан, бүгүҥҥү курсуйбут олохпут курус кырдьыгар мэһэйэ суох тус-туһунан кэлиэх кэскилбит ол соҕотох сааскы күҥҥэ хараллан хааллаҕа. Билигин, элбэх сыл ааспытын кэнниттэн, Эн суоххар, Эйигин сүтэрбит абаккабар, баҕар хаһан эмитэ – үйэлэри уҥуордаан да баран буоллар – истиэҥ диэн, өлө-өлө тиллэр эрэлбэр эрэнэн, бу сурукпун (хаһыс да төгүллээн) кураанах кумааҕы бас билиитигэр биэрэн ыытабын.
* * *
Хайдах этэй, эн биһикки ол маҥнайгы сааспыт? Ыраах дойду сирин ньуура ыраас хаарынан бүрүнэн сытара, сырдык күммүт «оҕолорум барахсаттар, эһиги эрэ дьоллоох буолларгыт» диэбиттии, эн мичээргин үтүктүбүттүү, имэрийэ көрөрө, салгыҥҥа туохтан да толлубат эдэр саас минньигэс сыта сүрэхтээҕи эрэ барытын көргө-нарга көҕүтэ турара. Ол биир кылам түгэн мин олохпор үүнүөн эрэ иннинэ барыта буолуохтааҕын курдуга – бороҥ, чуумпу, чуҥкук: дьон-сэргэ, саҥа-иҥэ, өҥ-дьүһүн... Онтон Эн киирэн кэлбитиҥ. Ол иннинээҕим барыта – билбитим-көрбүтүм, иэйбитим, итэҕэйбитим барыта – биирдэ суох буола түспүтэ. Хайдах? Ону ыйытардыы Эйигин утары көрөммүн мичээриҥ сылааһыгар уонна харахтарыҥ дириҥэр өлүүбүн булбутум. Бэҕэһээҥҥи бэйэм уонна ааспыт олоҕум – барыта биирдэ өлбүтэ.
Итини «таптал» диэн тылынан ааттаан-маанылаан этэн эрдэхтэрэ дуу? Суох, мин таптаабытым эрэ диэбэппин, ол иэйиим биир судургу тылга хайдах даҕаны баппат сүдү суолталааҕа. Эйигиттэн саҥа мин саҕаламмытым, ол күнтэн ыла бүгүҥҥэ диэри кэлбит кэрчигим хас биирдии түгэнэ – орто сиргэ кэлбит дьолум тугунан да сотуллубат үтүө туоһута.
Урут төлөннөөхтүк таптыы сылдьыбыт киһи аны кэлэммин тугу оонньуур оҥостуомуй? Бигэ тирэхтээх бэйэм бутуллан барбытым – ханна да сырыттарбын харахтарбынан Эйигин эрэ көрдүүрүм, туох эрэ үчүгэйи биллэхпинэ «кини туох дии саныа этэй?» диэн толкуйдуурум. Билигин даҕаны оннук – санаабар, мин тула барыта Эйигинниин эрэ уонна соҕотох Эн эрэ тускар буола турар.
* * *
«Мин эмиэ барытын бу баардыы өйдүүбүн: тугу эрэ ыйытардыы миигин утары көрбүккүн, сүрэҕим онтон сүр күүскэ тэппитин, аттыгар олорон маҥнайгы тылбын сэрэнэн эппиппин...
Тоҕо эрдэ көрсүспэтэх муҥнаахпытый? Бу ыраах дойду эн биһикки иэйиибитин атыттартан харыстаан кистээтэ дуу, бэйэбитин күлүү гынан былдьаата дуу? Кырдьыгын билбэппин, ол эрэн, санаабар, сарсыардааҥҥы сарыалы кытары эн киирэн кэлэргин билиҥҥэ дылы күүтэн олорор курдукпун. Биир курус күн ааһар – кэлбэккин, сүүс санньыар сыл ааһар – суоххун... Илэ этиҥ дуу? Үйэлэргэ эйиэнэ – мин.»
* * *
Сүрэхтэр кимниин да сүбэлэспэккэ, кимиэхэ да сүбэлэппэккэ эрэ бэйэ-бэйэлэрин сөбүлэһэр майгылаахтар. Эн инники олоххун көрүннүҥ дии саныырыҥ – туох буолуой? Мин уруккубун эмсэҕэлиэм суоҕа диэн эрэнэрим – туох эбитий? Истиҥ иэйиибит сүтүктээх сүрэхтэрбитигэр ымыы буолан ыалдьыттыырыгар «ыксалаһан ааһыам, ылыныаххыт буолаарай?» диэн ыйыта барбатаҕа. Арай, мин уруккуттан тугу эрэ күүтэр курдугум, ол толкуйум сылтан сыл арахпакка эрэ санаам түгэҕэр кирийэн сытара – саас барахсан Күндү Эйигин миэхэ бэлэхтиир тоҕоостоох кэрэ-бэлиэ күнүн күүттэҕэ.
Билиҥҥэ диэри быыстала суох бэйэбин мөҕүттэбин: эрдэ көрсүбэтэхпэр, сөптөөх тыллары эппэтэхпэр уонна – аны кэлэн тугу кистиэмий – олохпут ыллыктара холбоһон биир кэтит суол буолан тыргыллыбатахтарыттан. Ол эрэн ити барыта, ама, мин эрэ бас билиибэр этэ дуо? Дьиҥэр, көҥүлүм эрэ эбитэ буоллар, куйаар да суулуннун – кууспуппун куоттарыа суох этим.
Аҕыйаҕа суох кыргыттар ааттарын «миэнэ буола сылдьыбыттара» диэн ааттыахпын сөп, ол эрэн атыттарга эйиэхэ курдук хаһан даҕаны сүрэхпинэн-быарбынан таласпатаҕым, тардыспатаҕым. Киһи биирдэ көрөн эрэ ыллар, тимирдэр тимирэн иһиэх сырдык арылхай харахтаргыттан, барытын умуннарар, биллибэт дьиктигэ угуйар, умсугутар, сүрэххэ сытар сүүрээннэри минньитэр мичээргиттэн саҕалаан, киһи кэпсэттэр эрэ сүргэлиин чэпчиир, барытын кыайыах-хотуох санааланар холку майгыгар тиийэ – барытынан уратыгын уонна ордуккун. Аан дойду күндү-мааны тыллара Эн ис-тас кэрэҕин ойуулууру кыайбаккалар, сытыы бэйэлэрэ сыппыыллар, сатаан хоһуйбаккалар буомуран бараллар.
Туох диэн кэпсэттибит этэй? «Олоххун кэпсээ» диэтиҥ этэ дуу, «ким диэҥҥиний?» диэн ыйыттым этэ дуу, өйдөөбөппүн. «Дьэ буллум эйигин,» – диэн испэр билиммиппэр: «Өр да күүппүтүм...» – диэн искэр хардарбытыҥ. Онтон барыта саҕаламмыта: истиҥмитин ымсыыра көрүөхтэрэ диэн аан дойду хараҕыттан куотарбыт, иэйиибитин уоран ылыахтара диэн сэрэнэн кэпсэтэрбит... Билигин даҕаны, арыт ардыгар, Эн ыраас куолаһыҥ сыллары уҥуордаан бу баардыы иһиллэр: «Өйдүүгүн дуо ол сааспытын?»
* * *
«Уруккуттан билсэрдии суолу быһа кэпсэппиппит. Оччолорго оҕо да эбиппин! Оттон эн барыны барытын билэргэ дылыҥ, эн курдуктары өссө көрсө илигим. Чахчы даҕаны, мин суолбар биирдэ баар буола түһэр түгэҥҥин өр да күүппүтүм... Кэлэн испэтэҕиҥ, ол оннугар атыттар улахаҥҥа ууруллубат быстах иэйиилэринэн олохпун толоро сатыыллара, истиҥнэригэр итэҕэтэ сыспыттара – хата, эн кэлэҥҥин быһаабытыҥ, өһөн эрэр уоппун өрөһүйбүтүҥ.
Оттон билигин ханна сылдьаҕыный? Көстөн биэрбэт кырдьыгы көрдүүр омуннаах-төлөннөөх олоҕуҥ хайа сирдэргэ тириэртэй? Аттыбар бу баар курдук саныы хааллым, үйэлэргэ эйиэнэ – мин.»
* * *
Биэс сыл ааспыта. Эйигинэ суох уһун, хараҥа биэс сыл. Ааһар күнү үнэр күн түүл-бит курдук солбуйара, барыта ол уһун күннэр быыстарыгар улахан уларыйыыта суох, аргыый аҕайдык бигэнэн испитэ: чуумпутук, курустук, төлөнө суох, сэрэнэн. Онтон – көрсүһэр дьолбутугар эбитэ дуу, арахсар сорбутугар эбитэ дуу – ыллыктарбыт эмиэ силбиһэн ылбыттара. Ити биэс сыл тухары элбэх уларыйдаҕа – күн-дьыл кими да биир сиргэ күүтэн турбат, олох салҕанар аналлаах. Ол эрэн Эн биһикки истиҥмит, төһө да кистии сатаабыппыт иһин тыыннааҕа тута биллибитэ. Атын эргиир саҕаламмыта – түүҥҥү көрсүһүүлэр, саҥата суох сарсыардалар, саҥа түүнү күүтүү соро-муҥа...
Дьүөгэлэриҥ буойаллара. Бэйэлэрин дьоллорун булбатах кыргыттар барахсаттар буойумуна – кинилэри таптаан имэрийиэх айылаах, саатар, биир киһи көстүбэтэх, оттон Эйиэхэ...
Үксүн саҥата суох куустуһан сытарбыт. Аны кэлэн тугу этиэхпитий? Куйаар устун көҥүллүк көтөр дууһаларбыт бэйэлэрэ көрүлээтиннэр, биһиги кинилэр кэпсэтиилэригэр мэһэйдэспэккэ өссө кыратык сыта түһүөх... Ордук тыла суох өйдөһөр бэйэлээхтэр дьолбут эрэ диэн ол буоллаҕа. Ол чуумпуга барыта баара – кылгас көрсүһүүбүт үөрүүтэ, уһун арахсыыбыт аһыыта, умнуллубат уруккубут сылааһа, биллибэт сарсыҥҥыбыт тымныыта...
Күн тахсар, күнү кытары атын олох саҕаланар. Оннук икки сыл элэҥнээн ааспыта. Элбэҕи эрэннэрбэккэ, үгүһү күүппэккэ эрэ эмиэ тарҕастахпыт. «Мин дьолум – Эн эбиккин» дэсиһэн, махтанан, үөрэн уонна хомойон.
* * *
«Тоҕо? Мин билбэппин, тоҕо санаам эйиэхэ эргиллэн кэлэ турарын. Ыыта сатыыбын – ыһыктабын. Барыма, умуллума, мин олохпун өссө сырдата түс... Күн тахсар, кини эйигин илдьэ барар. Илдьэ барар атын олоххо, онно мин суохпун, санааҥ эрэ иһигэр көҥүллүк көтөбүн. Мин эн сүрэххэр көҥүлбүн, онно кимтэн даҕаны толлубаппын, барытын умнаммын харыстыыр чуумпу дьолбутугар тимирэ умсабын.
Аны ол суох. Хатыланыа дуо? Билбэппин. Арай биири билэбин: хаһан эрэ, атын кэмҥэ уонна атын олоххо, эн биһикки сүрэхтэрбит эмиэ көрсүөхтэрэ. Оччоҕуна эмиэ, уруккуҥ курдук, «Дьэ буллум эйигин...» диэн сипсийээр. Мин туох диэн хоруйдуурбун эндэппэккэ билэҕин. Көрсүөххэ диэри. Үйэлэргэ эйиэнэ – мин...»
* * *
Кылгас да кэмҥэ суолбун сырдатан аастыҥ, ол эрэн мин онтон хомойбоппун – Эн күлүм чаҕыл кыымыҥ миигинниин мэлдьи баар, кининэн сирдэтэммин хаһан эрэ син биир Эйиэхэ тиийэрбин билэбин. Бу дойдуга барыта уларыйар, дьүһүн кубулуйар, арай Эн биһикки истиҥмит, кырдьыкпыт уонна сылааспыт хайдах айыллыбыттарынан сылдьаллар.
Эйигин атын куоракка көһөн барбыт диэн истибитим. Оҕоҥ улааттаҕа буолуо. Барыта этэҥҥэ ини диэн эрэнэбин.
Күнүнэн да буоллун, үйэнэн да буоллун – көрсүөххэ диэри.
Эр Соҕотох.
