Кыра нэһилиэккэ кэлии-барыы наар кэпсэлгэ сылдьар. Кэлиэхтээх киһи кэлэ илигинэ иһиллэр. Нэһилиэк хаана уларыйыыта, күтүөт кийиит кэлиитэ-барыыта барыта күнүгэр биллэр. Хоп-сип силистэнэн-мутуктанан барар үгэстээх. Син биир ити үгэһинэн, биһиги сытыы сырыыбыт нэһилиэк ыстала буолбут буолуохтаах.
Эдэр кыргыттар кэлэн ыччат дьон сүрэҕин долгутан туохха-туохха тириэрдибэтэхтэрэ баарай. Куорат курдук таҕыстах аайы бэйэлэринэн соҥнонон “кэл, барыах, эн эрэ, ыла тарт, таптаатым...” диэн ыбылы күөйэ көтөллөрүн курдук буолуо баара дуо, биир эмэ кэрэ куо кэлэн биэрдэҕинэ утата сылдьар эр бэртэрэ түһүнэн кэбиһэллэр буоллаҕа эбээт.
Дьэ, ити – бэрт кэм. Саныахха астык. Бэйэм кэммэр өтөрүтэ түсүһэр эр бэртэрин ортолоругар сырыттаҕым. Дьахтар аймах сылаас уораҕайын билэ илик кэммэр, кырыллыбытынан сылдьар мохсоҕол килбик да быһыылааҕым. Сытар ынаҕы туораан ааһар, дьахтар аймах чугаһаатаҕына уҥа таала харах куоттарар бэйэлээх этим. Дьиҥэр эрдэ, көс аҥаарыттан арамаат сытынан аҥылыйа сылдьар “аана аһаҕас” дьахтар аймах мин хараҕым далыгар киирбэт этилэрэ. Эрдэ. Чэ, барытын наас-нааһынан.
Үлэлээн тиритэ-хорута сылдьар, буспут моонньоҕон курдук тэтэркэй имнээх, тиритэн буруолуу сылдьар Даарыйабар духуу сыттаах Дуунньалар саа тэбиитэ тиийбэттэр этэ. Даарыйам барахсан аһаҕаһа, чиэһинэйэ, санаабытын аһаҕастык этэрэ, баппатах бороону аҥаар илиитинэн бобо тутуута, барыта мин уолан сүрэхпэр сууланан, санаам далыгар сылдьара. Төһө да кыра эрдэхпититтэн бииргэ үөскээтэрбит, төһө да эдьиийдии-бырааттыы курдук эн-мин дэһэн улааппыппыт иһин, ситэр саас диэн эмиэ баар буолар эбит. Атыыр хаана хойдорун, тыһы кыла тыҥыырын саҕана саҥабытынан да хоруйдаспатар сүрэхтэрбит курдарыта сэрэйэр буолан бардыбыт быһыылааҕа. Чугасаһан кэллэх аайы эдэр эрчим төлүтэ тэбиэх айылаах, батарбакка өрө мөхсө түһэр...
Дьэ бу курдук сылтан ордук ити-бу ыбылыта ылса-бэрсэ сыһа-сыһа сырыттыбыт. Ийэтигэр хотон көрсөр, мин сылгыбын аһатабын. Куораттаах сиргэ табах буруотун дьаарын ортотугар, итирик илэчиискэлэр илэ-бодо сүөһү киэбин кэтэн ньылҕаарыйбыт сирэйдэрин быыһыгар сибидээнньэлиир курдук буолуо дуо – сирдээх-халлаан.
Сарсыарда атыыр эрдэ туран халлаан суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ сылгыларбар барабын. Тиийэн иһэн Даарыйам хотонун түннүгэ уоттааҕын-уота суоҕун көрөбүн. Хотон түннүгүн уота кылайар буоллаҕына, хайдахтаах да кофетааҕар уһугуннарар күүстээҕэ. Сэргэхсийэн, борук-сорук да буоллаҕына сырдыырга дылы гынара. Чугаһаан истэҕим аайы сарсыардааҥҥы дьыбардаах салгыҥҥа доргуйан, хотон иһигэр ынах ыы олорор тыас-уус субу иһиллэр. Эмиэ сүрэҕим мөҕүл мөхсө, хааным оонньоон хотон аттынан ойоҕолуу ааһан хаалабын... Сороҕор ийэтэ кэлэн ыыр, сороҕор Даарыйам. Күннээх ый кэриэтэ сылдьаллар. Саатар, хотоҥҥо кэтэр хаатыҥкалара, саппыкылара биир буолан, кыраһаҕа хаампыт суолларын көрөн эрчимнээҕэ, хардыыта киэҥинэн Даарыйатын, бытыгыратан барбытын, ийэтэ кэлбитин араарабын. Кыраһа суоҕар хотон иһигэр ким ынах ыы олороро саҥарбатаҕына биллибэт.
Хотон таһынан дьалты орох тэбэн кыстаатым. Киһи аймах айылҕата анаабытыттан хайаан куотуой, саас халлаан кутуйах хаамыыта уһаан барыыта атыыр хаана батарбат буолан барар идэлээх. Ыраас салгыҥҥа, эккэ-үүккэ сылдьар мохсоҕол өрүтэ тэбиэлээн олорор. Даарыйам да хаана бэттэх кэлэн көрөрө-истэрэ сытыырхайбыт, хараҕа уоттаммыт кэмэ.
Сороҕор сылгыбын аһатан төннөн иһэн “тоҥмута” буолан сылтахтанан хотоҥҥо киирэн ааһар буоллум. Нэһилиэктэн тэйиччи турар хотон эрээри, эдэр эрчим хаана хайаан тоҥуо-хатыа баарай, сылтах эрэ буоллаҕа. Киирэн “дьыбардаммыт, бүгүн тымныйбыт...” дии-дии, бааллан турар ынахтарын кэрийэ “илии иттэн” имэрийбитэ буолабын. Ити кэмҥэ Даарыйам үүтүн бэрийэр. Көрдөххө, төттөрү-таары үүтүн хат-хат сиидэлии турар буолар... Оо, ону билэ-билэбин иннибэр хардыы оҥорор эрэт үһүбүөн – төттөрү тэйэ оонньуу сырыттаҕым.
Ити курдук биирдэ “иттэ” киирбитим Даарыйам хотон түгэҕэр ынчыктыыр саҥата иһилиннэ! “Бай, туох буоллаҕай?” диэн санаа сойо илигинэ аан таһыгар турбут бөтүөннээх ууну үрдүнэн ааһан хотон түгэҕин былдьастым. Көтөн түспүтүм, Даарыйам биир ынаҕа чугаһаан сытар, тарбыйаҕа мунна уонна аҥаар сырдык туйаҕа эрэ быкпыт, ынаҕа тура сатыырын сытыаран бостууктаһа сылдьар. Сиэхпин ньыппарынаат, ньылыбыраппытынан тарбыйаҕы соһон таһаардыбыт. Ынах төбөтүн диэки үттүбүт, отунан улаханын сото түстүбүт. Сытан эрэ салаан куурдан барда. Атыҥыраан тарбыйаҕын ылыа суоҕа диэн таһырдьа таҕыстыбыт.
Бөтүөннээх ууну таһааран сууна туран Даарыйабын көрбүтүм, хап-харанан тугу эрэ элбэҕи этэрдии, эрэнэрдии арахпакка көрөр эбит. Харахтарбыт көрсүһэн, кыл түгэнигэр далбааран тура түһээт, бүөлээн ыга-хаайа тута сылдьыбыт “буруйдаах” таҥаһы-сабы төлүтэ биэртэлэһии, ыбылыта тутуһуу, утаппыттыы уураһыы саҕаланна! Ол икки ардыгар дьон көрүө диэтэхпит буолуо, хотону былдьастыбыт. Тастан саҥа киирбит өссө да тымныы, сииктээх окко буккулла оонньоотубут... Онтон атыыр соноҕос уһулу ойон тахсан кытыт биэ сылаас уораҕайыгар киирээтин, хотон иһинээҕилэр бары соһуйан чорос гына түһүөхтэригэр диэри кыланан ылбытыгар, хата, төлө ыһыкта сыстым... Өрүтэ мөхсүү, тиритии-хорутуу, оту уобуу саҕаланна... Бу “тутуһууну” көрөн турар ынахтар харахтара саатта быһыылаах. Биһиги, имэҥҥэ ыбылы ылларбыт дьон, тула туох да суоҕун курдук балай эмэ булкулуннубут...
Ити курдук тэйиччи турар хотоҥҥо Даарыйам күнү көтүппэккэ кэлэр буолла, мин да аҕам сылгы аһатарын умунна быһыылаах. Кэлии-барыы быыһыгар, “тутуһуу” кытаанаҕа. Дьоммут сэрэйэллэрэ быһыылааҕа онтуларын биллэрбэт буола сатыыллара.
Ити курдук сааһы-сайыны быһа ыт-кус курдук сырыттыбыт. Күһүнүгэр “учуутал кыргыттар кэлэллэр үһү” диэн иһилиннэ. Мин Даарыйалаах киһи көҥүл сылдьар уолаттар курдук буолуом дуо, бааллыбыт соноҕос курдук сэргэм тула мөхсө сырыттым.
Арай кус кэмэ ааһыыта балаҕан ыйын эрэ иннигэр “учуутал кыргыттар кэлбиттэр, дьиэлэрин оҥорсуҥ” диэн биллэрдилэр. Бу санаатахха, мин курдук сулумах сылдьар уолаттарга этэллэр эбит. Миэхэ, оччотооҕу оройун ортотунан көрбүт, атыыр курдук санана сылдьар киһиэхэ, эгэ эрэ буоллаҕа эбээт. Биирдэ өйдөммүтүм, учууталлар уопсайдарыгар бу үйэҕэ хас эмэ көлүөнэ учуутал олоро сылдьыбыт, ханапаакыламмыта быданнаабыт уопсай дьиэ эркинигэр баата тутан турар эбиппин.
Ол дьыл биэс эдэркээн, саҥа үөрэҕи бүтэрбит, кылбаа маҥан, сүөһү сааҕа диэни билбэтэх, муус уута диэни испэтэх бэйэлээхтэр кэлбиттэрэ. Олор быыстарыгар барыларын салайа этэ-тыына сылдьар, киирбит-тахсыбыт иһинэн-таһынан саҥарбыт бэйэлээх баар эбит. Атыыр хааным оонньоон, ол бэйэлээҕи мүччү тутар сатаммат дии санаабыттаахпын. Ол да иһин уопсай эркинигэр сыһыннаҕым буолуо...
Биир үтүө субуотаҕа лаппа аһыы утаҕы ыймахтыы түһэн, үһүө буолан икки “өркүлэрбин” кытта кулууп аанын “хайа тэбэн” киирдибит. Кулууп дьоно бу дьон хайдах буолтарай диэхтэригэр диэри. Киирэн кулуубу аармыйаҕа курдук биир муостанан хаамтардыбыт быһыылаах. “Стойка – смирно! Полтора!”
Ити курдук “сиэртибэбин” көрдүү сырыттахпына, били, сүрүн санаам далыгар хаайтаран сылдьааччы илэ бэйэтинэн ынан кэллэ. Утарыта көрсө түстүбүт. Тугу эрэ саҥарар, үтүөлүүр быһыылаах да, мин ол саҥа-иҥэ дорҕооно ханна эрэ ыраах уопсай хотон түгэҕэр ыанньыксыттар бүтэҥи этиһэр саҥаларыгар дьүөрэлии иһиллэр. Итигирдик үтүрүллэн, санаам сэргэтэ бэйэтэ “арыаллаан” кулууптан таһаарда. Биирдэ таһырдьа иккиэйэх буола түстүбүт. Ону эрэ кэтэһэ сылдьыбыт буоллаҕым дуу, кэннэ кээнчэ да буоллун дии санаат, ыбылы кууһан ылан, уҥа-таала уураан ыллым. Кэтириинэ Ивановна сирэйбин хабыллыар диэри сырбатар буолуохтаах дии санаабытым баара, хардарсар бэйэлээх буолан биэрдэ... “Кэтэс” диэн минньигэстик сипсийээт, кулуупка дьылыс гынан хаалла. Өр күүттэрбэтэ, мэлтэрис гына түстэ. Хараҥаны харбыалаһан бардыбыт. Барыыны бардыбыт...
Сорох ардыгар били Даарыйам барахсаны кытта өрүтэ түһүспүппүтүн санатардыы, таҥас сыыһа, тимэх ахсаана суох муостаҕа түһэн тыһырҕаата... Уулусса симик уотугар Кэтириинэ имигэс талах курдук имиллэҥнээн олорор... Атыыр бэрдэ хаһан да анныгар буолбатах бэйэм тиритии киэнин киниэнин аллараттан аан бастаан онно билбитим. Күүстээх тыалга өрө мөхсө турар өтөх отун курдук тохтоло суох оонньоон олорор...
Бу түгэни уопсай дьиэ иһэ-таһа барыта биллэ быһыылааҕа. Санааҕа уу чуумпу курдук буолан баран, эркин нөҥүө хас да киһи иһиллээн иһийэн сыталлара сэрэйиллэр эрэ... Этэрбэс араадьыйата барахсан дьиэбэр тиийэ иликпинэ Даарыйам кулгааҕар тириэрдибит буолуохтаах.
Сарсыныгар төбөм ыалдьан уһуктуубар Кэтириис мин түөспэр ыбылы сыстан көрө сытан утуйбут. Тураары гыммыппар уһукта биэрэн ыытымаары дьирээлэһэр... Ону-маны кэпсэппитэ буолан аралдьытан, хам бааллан турар аттаах киһи сытыам дуо, таҕыстым. Дьиэбэр да таарыйбакка бултуу барыам диэн туппут аппар от хаптара бардым. Даарыйам хотонугар чугаһаан истэҕим аайы бөөлүүн тугу оҥорбуппут ыйдаҥардан бардым. Били, тэтиэнэх баҕайытык атаҕым төбөтүгэр аҕыйахта үктээн тиийэр ороҕум тоҥ буоруттан итиннэ охтобун, манна тобуктуубун...
Киһи кыһыйыах, сайылыктан кыстыктарыгар кэлбиттэрэ икки эрэ хонно. Даарыйам эрэ хараҕар көстүбэтэх киһи диэн хотону ойоҕолоон истэхпинэ сүүстэ истибит куолаһым “тохтоо, нохоо!” диэн тоһуйда... Бүттүбүт. Хотон иһигэр киирэн киҥир-хаҥыр кэпсэтии кытаанаҕа, “уу-хаар” баһыллан истэҕинэ, хам кууһан баран, окко өттүктээн түһэрэн “тиэмэни уларытан” атын кэпсэтии саҕаламмыта... Эйэлэстэхпит ити.
Эдэр эрчим уоҕа бэрдэ дуу, Кэтирииһи да кытта сыһыаммыт ол күн кэнниттэн сойботоҕо. Уора-көстө иккиэннэрин кытта атыыр үөрүн хаайа тутарын курдук сылдьыһыы кытаанаҕа. Дьэ, буолар да эбит. Кэтириис да, Даайыс да хардарыта сыһыаммытын билэллэрэ. Нэһилиэккэ атыыр аҕыйаҕар дылы, ураты сыһыаммыт тохтооботоҕо. Ити курдук биир күн Кэтириистиин, иккис күн Даайыстыын ыт-кус курдук сылдьыһан кыстаабыппыт.
Сааһыары сырыым балысхана бэрдиттэн уҥуох-тирии эрэ хаалбытым. Ол саас, хата диэххэ дуу, аармыйаҕа баран быыһанан турабын. Кэлбитим, учуутал да кыыһым суох, Даарыйам да суох. Даарыйам үөрэххэ киирэн үөрэнэ, учуутал уурайан барбыттара ырааппыт.
Аармыйаттан кэлээт, Дьокуускайга сыбаарсык идэтигэр үөрэнэ кэлбит айыыбынан. Билигин ойохтонон, оҕолонон олорон санаатахха, быдьар да баҕайытык орон олоҕун саҕалаабыт эбиппин. Билигин Даарыйа да, Кэтириис да ыал буолан кийииттээн олорор сурахтарын эрэ истэбин. Хаһан эмэ санаан ааһаллара дуу, суоҕа дуу...
Атыыр.
