Төрөөбүт тыл күнэ үүммүтүнэн истиҥ эҕэрдэбин тиэрдэн туран, кэлиҥҥи чинчийиилэрбиттэн быһа тардан билиһиннэриэхпин баҕарабын. Эдэр ыччат тылга сыһыанынан тыл инникитин сылыктыахха сөп, онон национальнай эрэгийиэннэргэ судаарыстыбаннай статустаах тыллар кэнэҕэскилэрин ырыҥалаан үөрэтэргэ Арассыыйа 6 эрэгийиэнин эдэр ыччатын үөрэтэн көрдүм.
Биллэн турар, национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ тылларбыт билиҥҥи туруктара глобализация дьалысханын түмүгэр үгүс майгынныыр өрүттэрдээх эрээри, уратылаһар да өттө эмиэ баһаам. Ону биһиги тэҥнээн көрөн сыана быһарбытын суолталыыбыт.
2023 с. Саха, Дагестан, Татарстан, Тыва, Бурятия, Чечен өрөспүүбүлүкэлэрин тутаах үрдүк үөрэхтэрин кыһаларыгар естественнэй (медиктэр), техническэй (информационнай технология салаата), гуманитарнай (төрөөбүт тылы уонна омук тылын дьүөрэлээн үөрэтэр салаа) хайысхаларга үөрэнэр сахалар, аварецтар, чеченецтэр, бүрээттэр, тувинецтар, татаардар кыттыбыт, аныгы устудьуон ыччат санаатын тургутар ыйытынньык сорох түмүктэрин билсиҥ.
Тылбыт сайдыытын сценарийа эдэр ыччат төрөөбүт тылын престиһиттэн (атын тылларга холоотоххо бу тылы дьон өрө тутан төһө билэ сатыыра), барыһыттан, туһалааҕыттан көрөн, туттуллар эйгэтэ төһө киэҥ буолуоҕун ыраҥалаан көрөрүттэн тутулуктанар.
“Эн санааҕар инникитин эн төрөөбүт тылыҥ туттуллар идэтэ төһө элбэх буолуой?» (2023 г., в %)
|
Сахалар |
Чеченнэр |
Аварецтар |
Татаардар |
Бүрээттэр |
Тывалар |
|
|
Элбэх |
22,2 |
32,6 |
15,7 |
7,9 |
17,1 |
28 |
|
Аҕыйах (хас да) |
52,8 |
43 |
51,8 |
61,9 |
48,7 |
49,3 |
|
Олох суох буолуо |
8,3% |
4,7 |
19,3 % |
14,3 |
17,1 |
2,7 |
|
Хоруйдуурбун ыарырҕаттым |
13,9 |
19,8 |
12 |
15,9 |
15,8 |
20 |
|
Атын хоруй |
1,4 |
1,2 |
Национальнай тыллар дьиҥнээх олоххо туттуллар статустара түһэн турара хоруйдарга хайдах баарынан көстөр. Ыйыталаһан көрдөххө, үгүс устудьуон учуутал, тылбаасчыт, суруналыыс эрэ идэлээх дьон төрөөбүт тылын туттуо диэн саныыллар эбит, ол аата тылларын престиһэ билиҥҥи туругунан соччо үрдүгэ суох диэн өйдөнөр. Ойо тутан биир эрэ тылы сайыннарыы, ИТ балысханнык сайдыытын өйдөөн, глобальнай эрэ тыллар кэскиллээхтэрин көрө-билэ сылдьар буоланнар, инники итинник сыана быспыттар диэххэ сөп.
Ол да буоллар, ыйытык кыттааччыларын үгүс өттө (31,7 – 68 %) тус бэйэлэригэр сыһыаннаах ыйытыыга тылларыгар бэриниилээхтэрин көрдөрбүттэр.
«Өскөтүн, инникитин идэҥ төрөөбүт тылгын кытта ыкса ситимнээх буоллун, оннук түгэни тускар туһаныаҥ дуо?”
|
Сахалар |
Чеченнэр |
Аварецтар |
Татаардар |
Бүрээттэр |
Тывалар |
|
|
Оннук |
56,9 |
54,7 |
44,6 |
31,7 |
42,1 |
68 |
|
Суох |
19,4 |
8,1 |
28,9 |
31,7 |
17,1 |
5,3 |
|
Хоруйдуурбун ыарырҕаттым |
12,5 |
17,4 |
14,5 |
19 |
23,7 |
13,3 |
|
Идэбин быһаарына иликпин |
11,1 |
19,8 |
12 |
17,5 |
17,1 |
13,3 |
Сылыктаатахха, устудьуоннар төрөөбүт тылларын туттуллар эйгэтэ кэҥээтэҕинэ, табыгастаах, ол аата төрөөбүт тыллара уонна нуучча тыла тэҥинэн туттуллар түгэннэригэр, эдэр дьон барыстаах, табыгастаах икки тыл эйгэтигэр киирэллэр, дохуоттара үрдүүр.
Тиһэҕэр, саха эдэр ыччата төрөөбүт тыл суолтатын көрдөрөр хоруйдарын билиһиннэриэм. Кинилэр саха тылын туох ханнык иннинэ төрөөбүт тыл быһыытынан ылыналларын бигэргэппиттэр (78,9 %); 75 % – норуот быһыытынан чөл хааларбытын кэрэһэлиир тыл диэбиттэр; 61,8 % – омугум култууратын бэлиэтэ.
Биир эдэркээн саха устудьуона «Төрөөбүт тылым миэхэ мэлдьи бииргэ сылдьар доҕорум кэриэтэ», диэн дириҥ ис хоһоонноохтук эбэн суруйбута, арай, «биһигиттэн тутулуга суох тас дьайыы намыраан, эдэр ыччат ситим быстыа суохтааҕын өйдөөн, төрөөбүт сахаларын тылын туһугар киһи үөйбэтэҕин-ахтыбатаҕын тобулуохтара эбээт!» диэн эрэл кыымын саҕар.
