Арассыыйаҕа 1990 сыллаахха 147 665 081 киһи олороро. Ааттыын дьалхааннаах, ыһыллыы-тоҕуллуу 90-с сылларын охсуута таайдаҕа буолуо, 2000 с. – 146 890 128, 2010 сыллаахха 142 856 536 тиийэ аҕыйыы сылдьыбыппыт.

Ол эрээри син олох-дьаһах оннугар түһүөхчэ буолан, 2015 с. 146 267 288 буола эбиллибиппит. Демографияны, нэһилиэнньэ доруобуйатын бөҕөргөтүүгэ, олох олоруу усулуобуйатын тупсарыыга араас хабааннаах нацбырайыактар, бырагыраамалар уо.д.а. үлэлээбиттэрин түмүгэр 2020 с. – 146 748 590 буолан, эбиллии диэки хайыһан испиппит.

Ону баара, 2015-2020 о.э. бүтүн биэс сыл сыралаһан ситиспит 481 тыһ. 302 эбиллиибитин биир хамсык сыла 483,8 тыһ. ыраастык “сотон ааспыт”!

Ол курдук, 2021 сыл тохсунньу 1 к. Росстат таһаарбыт чахчыларынан, о.э. ахсынньы 1 к. туругунан, дойдубутугар быһа барыллаан Арассыыйаҕа146 238 185 киһи олорор. Инньэ гынан, Арассыыйа олохтоохторо иннинээҕи сылга тэҥнээтэххэ, 483,8 тыһ. аҕыйаабыппыт. Бу маннык хобдох көстүү кэнники 15 сылга – аан бастаан бэлиэтэннэ диэбиттэр.

Аҕыйааһын төрдө-төбөтө тугуй?

Сорохтор билиниэхтэрин баҕарбаттар гынан баран, аҕыйааһын төрдө-төбөтө, хайдаҕын да иһин, хамсыкка сытар. Стопкоронавирус.рф чахчыларыгар сигэнэр буоллахха, бу дьыл олунньу 1 к. туругунан, Арассыыйаҕа 3 мөл. 868 тыһ. 087 киһи бу ыарыыга сутуллубут. Итинтэн 73 тыһ. 619 киһибитин бу хоруона хамсыга ылан барбыт. Ити – биллибитинэн.

Аны, итиннэ хамсык хааччаҕынан сиэттэрэн, араас былааннаах эпэрээссийэлэр тохтоон, эмтэниэх да айылаах эмтэммэккэ хаалан, син сылдьан да эриэх, быыһаныах да айылаах быыһамматаҕын, үтүөрүөх да үтүөрбэтэҕин эбэр оруннаах.

Хамсык экэниэмикэ бары эйгэлэригэр дьайан, олох таһыма түһэн, оҕону түһэртэрии төһө элбээбитин, сороҕо бэйэтэ куоппутун сэрэйиэххэ да сөп.

Сылыктааһыны сыыппаранан ытаһалаары көрбүтүм маннык: 2020 сыл тохсунньу-сэтинньи күннэригэр, иннинээҕи 2019 сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, дойду 77 субъегар аҕыйах оҕо төрөөбүт. Өлүү көрдөрүүтэ, төттөрүтүн, 85 субъекка улааппыт. Дойдубутугар тохсунньу-сэтинньи ыйдарга өлбүт дьон ахсаана ити кэмҥэ төрөөбүт оҕоттон 1,4 бүк элбэх буолбут. Оттон 46 субъекка – өлүү ахсаана төрөөһүнү букатын да 2,4-1,5 төгүл куоһарбыт. Бу туһунан http://www.statdata.ru саайка көрүөххүтүн сөп.

Арай нэһилиэнньэ эбиллиитэ (естественный прирост) 2020 сыл 11 ыйын түмүгүнэн, 15 субъекка бэлиэтэммит. Оттон иннинээҕи сылга 17 субъект эбиллиилээҕэ.

Быһата, төрөөһүн аҕыйаабыт, өлүү элбээбит.

ВШЭ Демографияҕа институтун дассыана Владимир Козлов нэһилиэнньэ аҕыйааһыныгар хамсык сүрүн төрүөт буоларын бигэргэтэн туран, чопчу сыыппаралары кытта эбии биричиинэни ааттаталаабыт: “2020 с. 11 ыйыгар өлбүт дьон ахсаана 2019 с. туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, 230 тыһ. элбэх. Итиннэ ахсынньытааҕы чахчылары эптэххэ, өлүү ахсаана 300 тыһ. тахсыа. Арассыыйа 510 тыһ. киһинэн аҕыйаабыт диир буоллахпытына, оччотугар 200 тыһ. өлүү “балаансаҕа” хаалар”. Ону маннык быһаарбыт:

“Кыраныысса сабыллыбытыттан, миграция биллэ аҕыйаата. Сыччах 2020 с. 10 ыйыгар 150 тыһ. мигранынан “итээбиппит”, сыл бүтүүтэ көрдөрүү өссө улааппыта. Дойдуттан тахсыы улааппыта. Киирии эмискэ аҕыйаабыта. Былырыын 11 ый устата, төһө эмэ дьиэ кэргэни, оҕолонууну өйүүр бэлиитикэ күүскэ ыытыллыбытын үрдүнэн, 2019 с. туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, 60 тыһ. аҕыйах оҕо төрөөбүтэ. Оҕолоох ыаллары өйүүр көмө көдьүүһэ 2020 кэнники кыбартаалыгар көстөн испитэ да... Дьон хамсык экэниэмикэни сатарыппытын өйдүүр. Онон бу 2021 сыл иккис аҥаарыттан оҕо төрөөһүнэ эмиэ намтаабытынан барыа диэн сабаҕалыыбын”.

Оттон Саха сирэ?

Ааспыт сыл 11 ый түмүгүнэн көрдөххө, иннинээҕи сыл туһааннаах кэмигэр тэҥнээтэххэ, биһиэхэ да элбэх киһи өлбүт этэ. Ол оннугар, хата, былырыын, сыл устата 12 тыһ. 957 кырачаан күн сирин көрөн, иннинээҕи сылтан 140-нунан элбэх оҕо төрөөбүт. Бу маннык эбиллии, кыра да буоллар, эбиллии аата эбиллии – кэнники 6 сылга аан бастаан бэлиэтэниитэ диэбиттэр. Аны, атын эрэгийиэннэргэ холоотоххо, элбэх оҕолонуу билигин да баар. Сыл устата төрөөбүт оҕо 40 %-на (5120 оҕо) – ыалга 3-с уонна онтон кэлэр оҕонон кэлбит.

Судаарыстыбаннай былаас уорганын саайтыгар суруллубутунан, 2020 сылга өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 1,3 % улаатан, 984,7 тыһ. буолбут.

Эбиллии (естественный прирост) уонна төрүүр оҕо көрдөрүүтүнэн, Арассыыйаҕа 7-с миэстэлээхпит. Уһук Илиҥҥэ – 1-кы.

Өлүү көрдөрүүтүнэн Арассыыйаҕа –6-с, Уһук Илиҥҥэ муҥутуур аҕыйах диэҥҥэ киирсэр үһүбүт.

Арассыыйа: көмө үгүс курдук да...

Дойду демографияҕа балаһыанньаны тупсарар сорук уҕараабат. “Аҕыйаатаххытына, аҕыйааҥ дииллэр” диэҕи киһи тыла тахсыбат. Элбэх оҕолонууну өйүүр элбэх ньыма, национальнай бырайыак торумнанар. Х-р, 2014-2024 сс. суоттанан ылыллыбыт “Оҕоломмут ыалларга үбүнэн көмө” федеральнай бырайыак чэрчитинэн хас эмэ көрүҥ көмө оҥоһуллар. О.и. бастакы оҕоттон саҕалаан бэриллэр Ийэ хапытаала, иккис уонна онтон кэлэр оҕоҕо бэриллэр Ийэ хапытаала уо.д.а. Холобур, аҥаардас тииһиммэт-түгэммэт олохтоох ыал оҕолонор түгэнигэр хас ый аайы бэриллэр төлөбүргэ ити бырайыак үлэлиир сылларыгар дойду хааһынатыттан 800 млрд 060 мөл. солк. туттуллуохтаах. Үс уонна онтон элбэх оҕону төрөппүттэргэ оҕолоро 3 сааһыгар диэри ый аайы бэриллэр төлөбүргэ 5 сылга уопсайа 419 млрд 595 мөл. 476 тыһ. солк. былааннаммыт.

Былырыын Госдумаҕа вице-спикер А.Жуков салайааччылаах нэһилиэнньэлэрэ аҕыйыыр эрэгийиэннэр балаһыанньаларын көннөрүүнэн дьарыктанар оробуочай бөлөх тэриллибит. 2019 с. ордук биллэ-көстө Саратов (19 тыһ. киһи), Омскай (17,6 тыһ.), Кемерово (16,5) уобаластарын, Алтаай кыраайын (15,8 тыһ.) уонна Волгоград уобалаһын нэһилиэнньэтэ аҕыйаабытын эппиттэрэ. Оҕолоох дьону өйүүр ньымалары боруобалыыр пилотнай эрэгийиэннэригэр олоҕуран, көмөнү биэрии усулуобуйатын судургу гынарга быһаарбыттара. А.Жуков этэринэн, оҕо төрөөһүнэ аҕыйыырыгар төрүүр-ууһуур саастаах дьахтар аҕыйаабыта, ыччат тыа сириттэн куоракка көһүүтэ төрүөт буолар.

Былырыын кулун тутар 1-от ыйын 31 кк. дойду бүддьүөтүттэн демографиялара мөлтөх эрэгийиэннэргэ 60 млрд солк. эбии көрбүттэрэ.

Ол да үрдүнэн 2020 с. 11 эрэгийиэн эрэ нэһилиэнньэтэ эбиллибит. Соторунан тупсар сибики суох. Ол да буоллар ааспыт сыл ахсынньытыгар Госсэбиэт уонна дойду бэрэсидьиэнин иһинэн национальнай бырайыактарга уонна стратегическай сайдыыга Сэбиэт холбоһуктаах мунньаҕар 2030 с. тиийэн, дойду нэһилиэнньэтэ бигэтик улаатан иһиитин хааччыйар баһырхай былаанын кэпсэппиттэрэ. Демографияны тупсарарга кэлэр үс сылга 39 трлн солк. көрүллүө диэбиттэрэ.

Аҕыйаабыта, 2 оҕолонуохха

Оҕо быраабыгар боломуочуйалаах Анна Кузнецова былырыын: “Өскөтүн биир дьахтар, ортотунан, 2,1 оҕоттон аҕыйаҕа суох оҕону төрөтөр түгэнигэр нэһилиэнньэтэ эбиллиэн сөп. Ол көрдөрүү (коэффициент рождаемости) 4 сыллааҕыта – 1,62, оттон былырыын 1,5”, – диэбиттээх. Ол кэмҥэ сыл 1-кы аҥаарыгар оҕо төрөөһүнүгэр инники күөҥҥэ Чечня, Ненец автономнай уокуруга, Тыва, Ингушетия уонна Дагестан сылдьаллара. Оттон аҕыйах оҕо төрөөбүт сирдэрэ Тула, Владимир, Ленинград уонна Смоленскай уобаластара уонна Мордовия буолбуттар этэ.

Оҕолонорго көмөлөһүү

Оҕолоохтору өйүүрү таһынан биһиги дойдуга оҕолонуон баҕалаах эрээри, доруобуйаларын туругунан кыайан оҕоломмот дьоҥҥо эмиэ көмөлөһөллөр. Ол быһыытынан, үөһээ ааттаммыт бырайыак чэрчитинэн, ЭКО ньыматын туһаныыны мэдиссиинэ булгуччулаах страховкатын тирэх бырагырааматыгар киллэрбиттэрэ. Бу сыалга дойду үрдүнэн 5 сыл устата уопсайа 53 млрд 730 мөл. солк. былааннаабыттара.

ЭКО төһө ситиһиилээхтик ааһара оҕо туох төрүөттэн үөскээбэтиттэн уонна дьахтар сааһыттан улаханнык тутулуктаах эбит: 35 сааска диэри дьахтар ЭКО көмөтүнэн оҕолонор кыаҕа 41-43% тэҥ, оттон 40 сааһын кэнниттэн – 13-18 эрэ % . Бу бырагыраама көмөтүнэн, хаһан оҕо үөскүөр диэри, дьахтар диагноһыттан тутулуктанан, биир сылга 2-4 төгүл ЭКО-нан боруобаланыан сөп.