Киһи дууһатын кылын таарыйан киирэр маннык киинэни өссө көрө илигим. Ааспыт үйэ 60-с сыллара. Кырачаан Уйбаанчык адьас кыра сааһыгар оһоллонон, кыайан хаампат бириигэбэрдэнэн, тимир ороҥҥо суорҕан быыһыттан хараҕа эрэ кылайан сытаахтыыр. Хас да сыл устата балыыһа түөрт истиэнэтигэр сытан үтүө буолбакка, дьиэтигэр дьарапалаанынан тиэллэн тахсыбыта. Ийэлээх аҕатын, бииргэ төрөөбүттэрин көрбөтөҕө ончу ырааппыт, өйдөөбөт. Арай ийэтин минньигэс сытын ылан, туймааран ылар. Хантан билиэй, сэрэйиэй, аны аҕыйах кэминэн бу минньигэс сыт салгын буолан көтүөҕүн, сиик буолан симэлийиэҕин...
Киинэни көрө олорон, уйулҕаҥ хамсыыр, кырачаан Баанньаҕа көмөлөһөр кыаҕа суоххуттан хараастаҕын. Оо, Дьылҕа Хаан, тыйыскын даҕаны... Саатар, бу кыракый ыарыһах уолу аһыныый даа...
Муус устар 22 күнүгэр, “Киин” киинэ тыйаатырыгар режиссёр Михаил ЛУКАЧЕВСКАЙ “Кыталыктаах кырдалым” саҥа уус-уран киинэтэ сүрэхтэннэ. Бу киинэ аҕыйах хонуктааҕыта “Золотой ворон” Арктикатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы киинэ VII бэстибээлигэр Гран-при үрдүк ааты ылла. Маны тэҥэ киинэҕэ сүрүн оруолу оонньообут кырачаан Ваня – Амма Чакыр оскуолатын 4-с кылааһын үөрэнээччитэ Миша СЛЕПЦОВ – эмиэ бу бэстибээл “Лучшая мужская роль” кыайыылааҕынан ааттанна.
Киинэни устууга эдэр оператор Серафим Федоров бастакы дебютнай үлэтэ буоларын бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох.
“Кыталыктар үҥкүүлээри кэтэһэн олороллор үһү дуо?”
Киинэ эйгэтигэр суолун-ииһин чиҥник булуммут, инникитин өссө даҕаны элбэҕи эрэннэрэр 37 саастаах режиссёр Михаил Лукачевскайдыын кэпсэтэбит. Бэрт сэргэх сэһэн-сэппэн киһитэ эбит. Ордук кыталыктары кэпсиир түгэнин истэн манньыйабын. Орто дойду олоҕор, чахчы даҕаны, тарбахха баттанар ахсааннаах киһи түбэһэ көрөн эрдэҕэ. Ол иһигэр бу киинэ прототиба Уйбаан Дьячковскай, норуокка биллэринэн, Кыталык Уйбаан, оҕо сааһыгар ыра санаа оҥостубута туолан, тыыннаах кыталыктары көрдөҕө... Киһиэхэ эрэ тосхойбот дьоллоох кыл түгэнэ буоллаҕа эбээт. Өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар: “Кыталык үҥкүүтүн көрбүт киһи дьоллоох олохтоох, уһун үйэлэнэр”, – диэн. Оннук эрэ буоллун...
– Михаил, киинэни кыталыктар халлаан урсунунан элэгэс көтөн ааһалларын курдук, бэрт кылгас кэм иһигэр устубуккут.
– Оҕо эрдэхпиттэн Кыталык Уйбааны истэрим, “Кустугу ситтэрбиэн” кинигэтин ааҕан билэрим. Кэлин киинэ үлэһитэ буолан бараммын, “киинэ устубут киһи” диэн баҕа санаа иитиэхтэнэн сылдьыбыта. Кинигэттэн 13 сирэйи, сүрүннээн, оскуолаҕа барыан иннинээҕи кэми ылан туһанныбыт. Манна 8 сыл устата балыыһаҕа сыппыт, ийэ, аҕа диэни умнубут, онтон ийэтин аҕыйах эрэ кэмҥэ билэн хаалбыт суорҕаннаах тэллэххэ сытар инбэлиит оҕо дьылҕата көстөр. Бу – социализация. Оҕо дьиэ кэргэҥҥэ киириитэ, аҕа оҕолорун кытта сыһыана, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн күннээҕи олоҕо...
2021 сыл күһүнүгэр балаҕан ыйыгар Амма улууһун Покровка бөһүөлэгэр устубуппут. Мантааһа барыта түргэнник, кэмигэр оҥоһуллан бүппүтэ. Ол эрээри көмпүүтэр кыраапыкатын киллэрии кыаллыбакка сылдьыбыта.
– Көмпүүтэр кыраапыката диэн тугуй? Уустук эбит дуо, киинэҕэ киллэрэргэ?
– Бастакы уолҕамчы санаабытыгар, кыталык үҥкүүтүн уста бараары сылдьыбыппыт. Ону биология билимин хандьыдаата, орнитологияны чинчийэн үөрэтэр учуонай И.П. Бысыкатова: “Кыталыктар үҥкүүлээри эһигини кэтэһэн олороллор үһү дуо? Мин 30 сыл билим эйгэтигэр үлэлээн, 25-с сылбар эрэ, ону даҕаны ыраахтан, “телевигинэн” көрөн турардаахпын”, – диэбитэ. Оннук сэдэх көстүү эбит, кыталык үҥкүүтэ.
Ол иһин “көмпүүтэр кыраапыкатын оҥоруохха наада” диэн былааннаммыппыт. Былырыын Москубаҕа тиийэммит, Арассыыйа Култууратын министиэристибэтин федеральнай субсидиятыгар киинэ түмүктүүр чааһыгар көмпүүтэр кыраапыкатыгар сайаапка биэрэн көмүскээммит, үп-харчы ылбыппыт. Хаһан даҕаны сахалар маннык өйөбүлгэ тиксэ иликтэрэ. Манна Павел Адамов диэн көмпүүтэр кыраапыкатын иилээн-саҕалаан, дьаһайан оҥорор идэлээх киһиэхэ оҥорторбуппут. Анимациятын “Тундра” устуудьуйа оҥорбута. Уопсайа 3–4 хамаанда үлэлэстэ.
– Киинэҕит киэҥ экирээҥҥэ тахса да илигинэ улахан бириэмийэлэри ылан, сахаҕыт дьонун соһуттугут, үөртүгүт.
– Барыта соһуччу, үөрүү-көтүү.
– Киинэҕэ тоҕо жирафа киирэн хаалла?
– Бу – бэйэм толкуйум. Манна оҕо баҕа санаатын эгэлгэтэ (фантазия) ойууланар.
– Сүрүн дьоруойдары уолаттар сүрдээх итэҕэтиилээхтик оонньоотулар дии.
– Миша Слепцов – Амма Чакырын 4-с кылааһын үөрэнээччитэ. Кини убайдара уолаттар – куорат оҕолоро. Кинилэр киинэҕэ ийэ оруолун оонньообут Ньургуйаана Шадрина Саха тыйаатырын иһинэн үлэлэтэр устуудьуйатыгар дьарыктаналлар. Эрхан Слепцов (Валера) Эбээн Бытантайтан төрүттээх, куорат 2-с №-дээх оскуолатын 10-с кылааһын, оттон Айысхан Яковлев (Кеша) “Айыы Кыһатын” 10-с кылааһын үөрэнээччилэрэ. Атын уолаттар – төрүт аммалар.
– Өркөн Валерий Ноевы ыллыыр кэрчигэ эмиэ Амма Покровкатыгар уһулуннаҕа?
– Оннук. Маассабай сыанаҕа Чакыртан, Болугуртан оптуобуһунан анаан-минээн уһулла кэлбиттэрэ.
– Уйбаан Дьячковскай “Кустугу ситтэрбиэн” айымньытыгар сигэнэн уһуллубут киинэ буоллаҕа. Бэйэтэ көрдө дуу, киинэни?
– Киинэни устуохпут иннинэ киниттэн сөбүлэҥин ылбыппыт. Киинэ сүрэхтэниитэ диэн хаһан баҕарар улахан бырааһынньык буоллаҕа. Онон муус устар 25 күнүгэр буолар бастакы премьерабытыгар ыҥыраары сылдьабыт. Онно, дьэ, көрүөҕэ.
– Киинэни устаргытыгар бэлиэ түгэннэр бааллара дуу?
– Киинэбитин устарбытыгар айылҕабыт сүрдээҕин көмөлөһөн, туран биэрбитэ. Ол курдук, туманы баҕардахпытына – туман, күнү баҕардахпытына – күн. Саамай дьиктитэ – уста сырыттахпытына, 11 кыталык үөһэнэн ыллаан-туойан ааспыттара. Ону Кыталык Уйбаан: “Оҕо сылдьан 11 кыталык көтөн ааһарын көрбүтүм. Кыталык үйэтэ уһун дииллэр. Олор даҕаны көтө сылдьар буоллахтарына көҥүлэ”, – диэбитэ. Киинэни устарбытыгар үөһэттэн туох эрэ ситим, сибээс баар курдуга. Онон “Үөһэттэн алгыстаммыт киинэ” диэн сыаналыыбын. Ол курдук, 3-с сылбытыгар киинэбит тахсан эрэрэ мээнэҕэ буолбатах – Дьиэ кэргэн, оҕо сыла, В.Ноев үбүлүөйдээх сыла, Аммаҕа аны сайын Олоҥхо ыһыаҕа ыытыллаары турар. Киинэбитин бар дьоммут көрөн сыаналыахтара буоллаҕа.
– Хас киинэни уһуллуҥ?
– 10-тан таҕыстаҕа буолуо. Бэйэм да булкуллан бардым.
“Кыыс сыллыырыттан кыбыстыбытым...”
Сүрүн оруолга оонньообут Миша СЛЕПЦОВ:
– 10 саастаахпын. Амма Чакырыгар 4-с кылааска үөрэнэбин. Бу күннэргэ 2 ВПР-бын (математика, нуучча тыла) биирин – “5”, иккиһин “4” сыанаҕа туттараммын, үөрэн-көтөн аҕай сылдьабын. Киинэҕэ уһулларга этии муус устарга киирэн, сүүмэрдээһини ааспытым. Оччолорго 2-с кылааска үөрэнэрим, 8 саастааҕым. Киинэҕэ уһулларбын син ыарырҕаппытым. Биир сырыыга 30-чаҕа тиийэ уһулларбыт. Саамай уустук түгэн – дьиэ үрдүгэр олорорбут уонна кыыс миигин иэдэспиттэн сыллыыра... Онно наһаа кыбыстыбытым. Маны тэҥэ бастаан баттыктаах хаамарым уустуга. “Три берёзы” турбазаҕа илдьэн бэлэмнээбиттэрэ.
Киинэҕэ анал номинацияҕа тиксэммин, сүрдээҕин соһуйдум, үөрдүм. Истэн баран, ийэбиниин, эдьиийбиниин үөрүүбүтүттэн хаһыытаһа түспүппүт! Ол эрээри бастаан утаа туох аакка-суолга тиксибиппин улаханнык өйдөөбөтөҕүм.
Бииргэ төрөөбүт 4-бүт. Мин иккис оҕобун.
“Киинэ артыыһа буолуом”
Айысхан ЯКОВЛЕВ, 16 cаастаах, Бүлүү Өкүндүтүтттэн төрүттээх, “Айыы Кыһата” гимназия 10-с кылааһын үөрэнээччитэ:
– Киинэҕэ ортоку убай Кеша оруолун оонньообутум. Бастаан эрдэ бэлэмнэммиппит. Биһигини Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын артыыһа Антон Батаков күн аайы сарсыарда 6 чаастан туруоран дьарыктыыра. Бастаан утаа, биллэн турар, оруолга киирэр, ону өйдүүр уустук этэ. Киэһэ уһуллан кэлэн баран, сарсыҥҥы күҥҥэ хайдах-туох уһуллуохтаахпытын үөрэтэрбит. Биһиги Эрхаанныын Саха тыйаатырын иһинэн үлэлиир “Күн оҕолоро” оҕо устуудьуйатыгар дьарыктаммыппыт. Ол сүрдээҕин туһалаата дии саныыбын. Киинэҕэ оонньуурбун сөбүлээтим. Бу кэлин Саха тэлэбиидэнньэтин “Олох оҥочото” уонна “Эн эрэ” сэрийээллэригэр уһулуннум.
Онон инникитин олохпун киинэни кытта сибээстиэхпин баҕарабын.
* * *
Дьиэ кэргэн күннээҕи олоҕо, аҕа оҕолоругар сыһыана, күндү киһилэрин суохтаан, тохтообокко тохтор харах уута... барыта көстөр, бу айымньыга. Киһини харааһыннарар, олоҕу өйдүүргэ, сыаналыырга үөрэтэр дириҥ бөлөһүөпүйэлээх киинэ. Былыргы ыһыллаҕас дьиэ-уот, мал-сал көрөөччүнү ааспыт үйэ быыһык кэмигэр төнүннэрэр, урукку, билиҥҥи олох сыаннастарын өйдүүргэ үөрэтэр. Онон дириҥ социальнай ис хоһоонноох айымньы киинэ буолан айыллан тахсыбыта хайҕаллаах.
* * *
Дьэ, бу курдук бииртэн биир саха киинэтэ күөрэс гынан, алмаас таастыы чаҕылхайдык чочуллан, оҥоһуллан тахсан көрөөччүлэрин соһутар, кэрэ түгэннэри бэлэхтиир.
Онон күндү киинэни таптааччылар, сүгүрүйээччилэр, бүгүн муус устар 25 күнүттэн Дьокуускай куорат бары киинэ тыйаатырдарыгар режиссёр Михаил ЛУКАЧЕВСКАЙ “Кыталыктаах кырдалым” уус-уран киинэ премьерата саҕаланар.
Кэлиҥ, сылдьыҥ, сэргэҕэлээҥ!
Киинэни көрдө-иһиттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Сэҥээриилэр