СӨ миниистирдэрин кэбиниэтин өр кэмнээх олохтооҕо саҥа дуоһунаска көстө. 2010 с. 31 саастаах Семен Винокуров, бэрэсидьиэн ыйааҕынан, СӨ Тырааныспарга, сибээскэ уонна информатизацияҕа миниистиринэн анаммыта. Оттон 2011 с. саҥа талыллыбыт Ил Дархан Егор Борисов кинини Тырааныспар уонна суол хаһаайыстыбатын миниистиринэн анаабыта.
Биһиги Семен Викторовиһы кытта кэбиниэтигэр көрүстүбүт. Кини субу күннэргэ «Полярные авиалинии» хампаанньа салайааччытынан ананан бу мантан көһөн бараары олорор этэ.
Семен Викторович Винокуров – СӨ Норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Кэбээйи уонна Уус Алдан улуустарын, Горнай Маалтаанытын, Үөһээ Бүлүү Боотулуутун, Мэҥэ Хаҥалас Суола Мооругун, Кэбээйи улууһун Кэбээйитин, Уус Алдан Түүлээҕин нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕо.
Тырааныспар эйгэтигэр
– Мин Сахабыт сирин биир саамай мөлтөх суоллаах-иистээх муннугар төрөөбүтүм. Биһиги бөһүөлэкпит улуус кииниттэн 150 км ыраах сытара, сайыҥҥы өттүгэр суола быстан хаалара. Инньэ гынан, улуус киинигэр барар-кэлэр туһугар кыра эрдэхпиттэн хас эмэ уонунан килэмиэтири быһа сатыы хаампыт киһибин. Ол саҕана сороҕор Ан-2 сөмөлүөт кэлэрэ, ыаллыы бөһүөлэкпитигэр мотуордаах оҥочонон сылдьарбыт. Ити кэмнээҕи оҕолуу баҕа санаам кэлин Тырааныспар миниистирэ буолбутум кэннэ ыйар-кэрдэр суолдьутум, сирдьитим буолбута. Ол эбэтэр, дьон өрөспүүбүлүкэбит төһө да бэйэлээх ыраах муннуктарыгар туох да хааччаҕа суох барыахтаахтар, кэлиэхтээхтэр, суол баар буолуохтаах.
Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэннэ, хотугу улуустарга сырыы тиһигэ букатыннаахтык сатарыйбыта. Аэропортар сабыллан барбыттара, баччааҥҥа диэри сырыыны хааччыйан кэлбит сөмөлүөттэр-бөртөлүөттэр мынаарда эргэрбиттэрэ. Биһиги федеральнай кииҥҥэ сыралаах туруорсуубут эрэ түмүгүнэн, «Хотугу сир аэропортара» диэн хааһына тэрилтэтэ саҥа тэриллибитэ, инфраструктура чөл хаалбыта.
Билигин биһиги иннибитигэр тырааныспар тиһигин сайыннарар федеральнай бырагыраамаҕа киирэн аэрорпортары саҥардан оҥоруу соруга турар.
Кэнники сылларга социальнай суолталаах эриэйсэлэр субсидияламмыттарын түмүгэр, дьон сырыыта биллэрдик элбээтэ. Өрөспүүбүлүкэбит салалтатын көмөтүнэн, муниципальнай тэрээһиннэр дьону, таһаҕаһы таһарга анаан вездеходтары, өрүс тырааныспарын ылар кыахтаннылар. Холобур, Арктика биир улахан сэлиэнньэтэ – Казачье – икки катеры ылынан Дьааҥы өрүһүн устун сылдьар буолла. Уопсайынан, кэнники сылларга өрүс тырааныспарынан сырыы 2 төгүл эбилиннэ.
Мин бастаан министиэристибэҕэ кэлэрбэр Өлүөнэ өрүһүн холбоһуктаах пароходствотын (ЛОРП) үлэтин-хамнаһын бэрээдэктиир улахан сорук турбута. Ол кэмҥэ ЛОРП үбүн балаһыанньата олус ыарахана, харчы хамнаска да тиийбэт этэ. Систиэмэлээх сыһыан, үлэ түмүгэр, биһиги бу тэрилтэни өрө тартыбыт, билигин флоту тутуу уонна сайыннарыы үлэтэ бара турар. Жатайдааҕы суудунаны өрөмүөннүүр собуот базатыгар аныгылыы технологиялаах бириистэни оҥоруу билигин Хотугу Саха сирин тирэх зоната буолара биһигини үөрдэр. Бу бырайыак Арктиканы сайыннарыы федеральнай бырагырааматыгар киирэн сылдьар.
Суоллар
Суолу оҥорууга эмиэ элбэх үлэ барда. 2010-2017 сс. барыта холбоон 453 км суол үлэҕэ киирдэ. Олорго 2300 погоннай миэтэрэлээх күргэлэр тутулуннулар. Бу кэнники 8 сылга суолу оҥоруу уонна өрөмүөннээһин тэтимэ түргэтээн, Сахабыт сирин нэһилиэнньэтин олоҕун хаачыстыбатын үрдэппитэ, айанын чэпчэппитэ саарбахтаммат. Холобур, урут Алдантан Дьокуускайга диэри 12 чаас айаннаан кэлэр эбит буоллахтарына, «Өлүөнэ» массыына суолун тупсарыыга күүстээх үлэ барбытын түмүгэр, сырыы 2 төгүл түргэтээтэ. Син ол тэҥэ, Нерюнгриттан урут 16 чааһынан кэлэр буоллахтарына, билигин 10 чааһынан сылдьар буоллулар.
«Бүлүү» аартыгар хас да саҥа күргэ тутуллубутун, суол өрөмүөннэммитин түмүгэр, Дьокуускайтан Ньурбаҕа диэри айан 18 чаастан 12-гэ диэри түргэтээтэ. Ол сиэринэн, Бэрдьигэстээххэ, Үөһээ Бүлүүгэ диэри айан эмиэ лаппа судургутуйда, чэпчээтэ.
«Халыма» аартыгар суол кутталлаах учаастактарын саҥардар, тупсаран оҥорор үлэ ыытылла турар. Дьон барарыгар-кэлэригэр ол эмиэ үчүгэйдик дьайыахтааҕа өйдөнөр. Холобур, суолга хапытаалынай өрөмүөн барбытын кэнниттэн, Дьокуускайтан Ытык Күөлгэ урукку 7 чаас оннугар, билигин 5 чааһынан тиийэҕин. Таатта Уолбатын уонна Томпо Мэҥэ Алданын икки ардыларынааҕы суол учаастагар хапытаалынай өрөмүөн ыытыллыбытын кэннэ, Дьокуускай – Хаандыга икки ардыгар айан уһуна 15 чаастан 7-ҕэ диэри кылгаата. Урукку өттүгэр Уус-Ньараҕа суола куһаҕан буолан бүтүн суукканы быһа айанныыллара. Араҕас уонна Хара «прижимнэри» тупсаран оҥоруу кэнниттэн, билигин онно 15 чааһынан тиийэҕин. Хаандыгаттан Уус-Ньараҕа диэри айан 8 чааһы ылар буолла (урут – 18 чаас).
Уопсайынан, өрөспүүбүлүкэ уонна улуус таһымнаах суолларга көрдөрүү биллэ тупса турар. Холобур, быйыл Амма–Уус Майда суола үлэҕэ киириэҕэ. 2020 сылга Кэбээйилиир суол түмүктэнэн, бу улуус дьоно «Бүлүү» аартыгынан төгүрүк сылы быһа айанныыр кыахтаныахтара.
Ити курдук үтүө холобур элбэх, ону барытын кыайан аахпаккын даҕаны.
Тимир суол
Амыр-Саха сирин магистралын тутууга кырата суох үлэни ыыттыбыт. Бу үлэ өссө 1985 с. саҕаламмыта. Быйылгыттан Томмот-Аллараа Бэстээх учаастагар бастайааннай сырыы саҕаланыаҕа. Ол биһигини дьону таһар пуойастарынан эрэ буолбакка, сыанабыт Арассыыйа орто таһымыгар диэри түһэрин хааччыйыаҕа. Билигин Беркакит-Томмот лииньийэтигэр сыана оннук түһэн турар.
Саҥа тариф олохтонноҕуна, биһиги өрөспүүбүлүкэбит таһаҕаһы тиэйэр тиһигэр эмиэ уларыйыылар киириэхтэрэ. Билигин улахан терминал уонна бириистэн тутулла турар Аллараа Бэстээх ыстаансыйата суолтата өссө улаатыаҕа. Логистика бу утаҕын Өлүөнэ өрүһү туоруур күргэ тутуллуута, эрэгийиэн уонна федеральнай таһымнаах массыына суоллара холбоһуулара түмүктүөхтэрэ. Бу – биһиги сүрүн эбийиэкпит. Бу бырайыак сотору олоххо киириэ диэн эрэнэбин.
Күргэ
Күргэ тутуутун боппуруоһугар биһиги Минтрансы уонна Росавтодору кытта олус элбэх үлэни ыыппыппыт. Бырайыакпыт куонкуруһу ааспыта, кыайыылаах быһаарыллыбыта, ол эрээри кэккэ биллэр төрүөттэринэн ол олоххо кыайан киирбэккэ турар. Ол эрээри, куонкурус докумуоннара, тыраасса ханан барара, сир учаастактарын тыырыллыыта барыта сааһыланан бүппүтэ. Ити үлэ барыта таах хаалбатыгар бүк эрэнэбин.
«Полярнай авиалиниялар»
Мин билэрбинэн, «Полярнай авиалиниялар» – өрөспүүбүлүкэбит ыраах нэһилиэктэригэр сырыыны хааччыйар, санавиация суһал көмөтүн оҥорор улахан социальнай уонна стратегическай суолталаах тырааныспар хампаанньата. Ол иһин мин бу хампаанньа көтөр аалларын пааркатын саҥардыыга элбэх былааннаахпын. Кистэл буолбатах, 2022 сылга диэри мантан 23 бөртөлүөт, 30 сөмөлүөт эргэрэн «списаниеҕа» барыахтаахтар. Кыһалҕа элбэх. Билигин биһиги хайыы үйэ икки бөртөлүөтү МИ-8МТВ-нан солбуйдубут, быйыл өссө 3 көтөр аал кэлиэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ уонна тэрилтэбит бүддьүөтүн кэмчилиир туһугар, урукку көнтөрүк, ыарахан тиэхиньикэни аныгы «Ансат» курдук тииптээх чэпчэки «биинтэ-кынаттаах» аалынан солбуйан биэрэр сорук турар. Министиэристибэ көҕүлээһининэн, «Байкал» ТВС-2ДТС сөмөлүөт туһунан сөбүлэҥ түһэрсибиппит. Бу маннык мааркалаах сөмөлүөттэри ылыыга элбэх кэккэ былааннар бааллар.
Саамай улахан кыһалҕа – эргэ Ан-24 сөмөлүөттэри уларытыы. Бу сөмөлүөттэри атынынан солбуйарга лаппа дьайыылаах хамсааһын ирдэнэр. Ону таһынан, ол ылыахтаах аныгылыы тииптээх сөмөлүөттэри хааччыйар туһугар, федеральнай киини кытта аэродромнары тупсаран, саҥардан оҥорор үлэ ыытыллыахтаах. Биһиги сорох билиҥҥи аэродромнарбыт аныгы тиэхиньикэҕэ анала суохтар. Биллэн турар, билигин көтөр састаап, пилот тиийбэтэ эмиэ – кырата суох кыһалҕа. Биһиги онно эмиэ үлэлэһиэхпит. Биһиги үлэбит саамай тутаах ирдэбилэ – дьон салгыҥҥа куттала суох буолуохтаах.
Билигин аччыгый авиацияны сайыннарбытыҥ диэн өссө кыра, биһиги федеральнай киин бу эйгэҕэ туруорар ирдэбиллэрэ сымныылларын туруорсабыт. Бу боппуруоска аһара элбэх ирдэбил баар буолан, нэһилиэнньэбит суолунан-ииһинэн хааччыллыыта, дьон-сэргэ хамсааһына улахан магистральнай авиацияны кытта толору дьүөрэлэспэт.
Ол иһин «СӨ Тырааныспарын комплексын сайдыыта» судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, аччыгый авиацияны сайыннарыы кэнсиэпсийэтин оҥорбуппут. Бу кэнсиэпсийэ олоххо киириитэ кэлэр өттүгэр дьону уонна таһаҕаһы таһыыга урукку сэбиэскэй кэмнээҕи таһымҥа таһаарыаҕа. Санатабын, 1980-с сылларга Саха сирин авиацията, олоҕурбут график быһыытынан, 78 тыһ. олохтоох эриэйсэни оҥороро. Оччолорго өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии орлохтооҕо сылга, ортотунан, 3-тэ авиация өҥөтүнэн туһанара. Тэҥнэбил быһыытынан, былырыын олохтоох авиалинияларга баара-суоҕа 13 тыһ. эриэйсэ эрэ оҥоһуллубута.
Николай Кычкин.
