Ааспыт нэдиэлэҕэ ардах курулатан аҕай биэрдэ. Сарсыарда үлэбэр баран истэхпинэ, Эмиэрикэттэн сылдьар ыалдьыппыт Ленора Гренобль чалбаҕы туораан иһэр. Ол иннинэ кинини биирдэ көрсүбүттээхпин. Хата, бэйэбин сэрэтэр, “суол уунан туолбут, сэрэн” диэн мичээрдээт, ааста. Нуучча тылын эндэппэккэ билэр. Дойдутугар көтөөрү кынатын куурда сылдьар, онон көрсүбүччэ, туох сыаллаах-соруктаах ыраах Саха сиригэр кэлбитин туһунан кыра интервью ыллым.
– Нью-Йорк ыстаатыгар төрөөбүтүм. Чикаго университетыгар лингвист идэтигэр үөрэммитим. Учуонай истиэпэнин ылаары Калифорния университетыгар туттарсыбытым. Онно нуучча тылын баһылаабытым. Эмиэрикэ университетыгар элбэх уонна хаачыстыбалаах билим ыстатыйаларын таһаартардаххына, уһуйааччынан үлэҕэ ылаллар. Ол курдук, 1995 сыллаахха Калифорния университетыгар бастайааннай үлэһитинэн анаабыттара. Онно үлэлии сылдьан, сүтэр кутталлаах тыллар дьылҕаларын чинчийэргэ санаммытым.
– Тоҕо? Инникилээх үлэ иһин харчы көрүллэриттэн дуо?
– Учуонай буолар түгэммэр, тугу эмэ туһалааҕы, уопсастыбаҕа суолталааҕы оҥоруохпун баҕарарым. Ол хайысханан дьарыктанарбар аҕыйах ахсааннаах норуот тылын талыахтааҕым. Өөр-өр толкуйдаан баран, эбэҥки тылын талбытым. Тоҕо диэтэххэ, эбэҥки тылынан син балай эмэ киһи кэпсэтэр-билэр. Холобур, отой сап саҕаттан тутулуктанан турар тылы ылар эмиэ уустук. Чэ, холобур, ительмен тылын диэҕиҥ. Бу тылынан икки эрэ киһи кэпсэтэр, ону да кырдьаҕастар. Ыччата ительмен тылынан кэпсэтиэн кыбыстар, тылын сөргүтэр баҕата суох. Оннук дьону кытары үлэлээн киһи туох да үөтэлээҕи оҥорбот.
– Нууччалыы эндэппэккэ билэҕин дии, Эмиэрикэҕэ ити курдук таһымнаахтык үөрэтэллэр дуу?
– Санкт-Петербург куоракка Надежда Булатова диэн хотугу норуоттар тылларын чинчийэр исписэлиис баар. Киниэхэ стажировкаламмытым. Уонна 1990-с сыллар бүтүүлэригэр Саха сиригэр, Иенграҕа хонуу эспэдииссийэтигэр айаннаабытым. Олохтоохтору кытары көрсүбүтүм, эбэҥки тылын үөрэппитим. Кыратык билэбин. Билигин эбээн тылын сэҥээрдим, үөрэппитинэн барыахтаахпын.
– Иенгра олоҕо-дьаһаҕа хайдах этэй?
– 1990-с сыллар бүтүүлэрэ уустук кэм буоллаҕа. Миэхэ сүрүнэ тылы билиилэрэ этэ. Уонна онно үктэммэтэҕим быданнаатаҕа, билигин хайдах эбитэ буолла диэн бэйэм сэҥээрэбин. Гренландияҕа эспэдииссийэҕэ сылдьыбыттаахпын, онон Саха сиригэр долгуйбакка кэлбитим. Гренландияҕа 20-25 кыраадыс эрэ тымныйар. Саха сиригэр быдан тымныы.
– Гренландияҕа тыл тутулун чинчийэ бардаҕыҥ дии? Киһи холобур оҥостуон сөп дуо?
– Оҥостуон сөп. Сүрүн тыллара – гренландиялыы, атыннык эттэххэ инуитскай дэнэр. Ол аата хас биирдии гражданин гренландия тылынан үөрэҕи баһылыыр, салалта, суут-дьыала таһымыгар кэпсэтэр-билсэр кыахтаах. Гренландия улахан территориялаах сир, аан дойду үрдүнэн киэҥ арыы буоллаҕа. Ол да буоллар баһыйар аҥаара киһи олохсуйарыгар сөбө суох. Нэһилиэнньэтэ кыра, 57 эрэ тыһыынча, улахан аҥаара – инуиттар. Киин куораттара Наук диэн. 17,000 эрэ киһилээх. Аан дойдуга тыл быраабыгар, бэлиитикэтигэр ханнык дойду холобур буолуон сөбүй диэтэххинэ, үгүс киһи Гренландия диэҕэ. Даҕатан быһаарар буоллахха, аан дойду үрдүгэр баар олохтоох омуктартан тыл боппуруоһугар инуиттар быдан ордук бырааптаахтар. Инуиттар тылларын кыһалҕаларын бэйэлэрэ быһаараллар. Ол да буоллар Гренландия олохтоохторо монолингвизмҥа (биир тылы билиигэ) таласпаттар. Төттөрүтүн, хас биирдии киһи иккилии-үстүү тылы билиэхтээх диэн өйдөбүллээхтэр. Онон кинилэр гренландиялыы эрэ билбэттэр, даниялыы уонна аангылыйалыы үчүгэйдик саҥараллар. Билигин гренландиялыы тыл кэннэ иккис сүрүн тыл ханнык буолуохтааҕын тоҕоостоохтук ырыта сылдьаллар: аангылыйалыыта ордук дуу, даниялыыта дуу диэн.
– Дьокуускайга эбэҥки тылын чинчийэ кэлэ сылдьаҕын дуо?
– Сыл анараа өттүгэр ХИФУ Омук тылын институтуттан Людмила Заморщикова бырайыакка кыттыс диэн сурук суруйбута. Үөрүүнэн сөбүлэспитим. Атын-атын тыллаах омуктар мэлдьи бэйэ-бэйэлэрин кытары алтыһа сылдьар буоллахтарына, бу тыллар тутуллара уларыйыан сөбүн билэбит. Тыл да, этии да тутула атын тылга сабыдыаллыан сөп. Дьон хайа эрэ тылынан саҥаран бүтэрэ экэниэмикэ уонна бэлиитикэ дьайыыта буолар. Дьон-сэргэ син биир барыстааҕын тала сатыыр, аҕыйах эрэ киһи саҥарар, үлэҕэ туттуллубат тылы үөрэтэн эрэйдэммэт. Бырайыакпыт иһинэн баһыйар тыл баһыйтарар тылга хайдах дьайарын, тугун уларытарын билии, туохтан сэрэхэдийэри сабаҕалыа этибит. Бу тутуллара уларыйыытыгар ханнык лингвистическэй уонна психолингвистическай бырассыас барбытын көрүөхтээхпит. Оччоҕо чөл алтыһыы (здоровый языковой контакт) стратегиятын оҥоруо этибит. Бырайыакпыт географията – Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи өттө. Бу бырайыакка куорака, сэлиэнньэҕэ буола турар, сүтэр кутталлаах тыллар уларыйыыларын чинчийэбит. Дьокуускай куорат аныгы олох тэтимигэр олус түргэнник, хорсуннук уларыйа турар хотугу куорат буолар. Бу үлэбитигэр сүрүн болҕомтону нуучча, саха, ону тэҥэ сүтэр кутталлаах эбээн уонна эбэҥки (Тоҥус тыллара), чукча (Чукотскай-Камчатскай), дьүкээгир (баҕар, ураал тылларын) тылларын алтыһыыларын чинчийэбит. Манна саамай интэриэһинэйэ диэн, бу тыллар бары тус-туһунаннар. Ол иһин тыл булкуһуутун, тутула уларыйар процеһын, хайдах алтыһалларын, ханнык тыл сабыдыаллыырын кэтээн, мозаика курдук хартыына тахсан кэлиэхтээх. Бырайыак чэрчитинэн сыл ахсын үөрэтэр сэминээр ыытабыт. Кэлин бу тиэмэнэн дьарыктанар, тылы докумуоҥҥа тиһэр уонна психолингвистика салаатыгар исписэлиис устудьуоннары, лингвистэри үөрэтэн таһаарарга үлэлиэхтээхпит.
– Эмиэрикэ олохтоох омуктара эмиэ улахан кыһалҕалаахтар дии. Национальнай бэлиитикэ хайдаҕый?
– Арассыыйаттан туох да уратыта суох. Эмиэрикэ олохтоох омуктарын, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тыллара сүттэ да диэххэ сөп. Бары аангылыйа тылыгар көстүлэр. Холобур, навахо диэн омук ыччата тылын билбэт буолла. Сүрүн төрүөт – үөрэх, эксээмэн. Эксээмэн барыта аангылыйалыы барар. Онон, төрөппүт куттанан, оҕом үөрэҕи ылыа суоҕа диэн, аангылыйалыы билэригэр болҕомтотун уурар. Бүттэҕэ ол. Арай аляскалар син туруорса сатыыллар. Гавайскай тылы судаарыстыбаннай ыстаатыстаабыттара. Дьылҕата хайдах буолара кэлин биллиэ турдаҕа. Тылы харыстыыр буоллахха, саха тылыгар эмиэ сыһыаннаах – үөрэҕинэн эрэ муҥурдаммакка, саамай сүрүнэ – дьиэҕэ кэпсэтиҥ. Тыл дьиэ иһигэр кэпсэппэтиҥ да симэлийэр эрэ дьылҕаланар. Этэргэ дылы, “ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр”.
– Манна кэлэргин бырайыак чэрчитинэн төлөөтүлэр дуо?
– Оннук. “Фонд по сохранению языков” үбүлүүр. Бу аата үлэ уоппуската диэҥҥэ сылдьабын. Уоппуска ылабыт, ол кэмҥэ ханна эмэ баран үлэлиибит.
– Дьиэ кэргэн баар дуо?
– Баар. Икки оҕолоохпун, улахаттар. Онон кэлэрбэр-барарбар мэһэйдэппэппин, маннык үлэлиирбиттэн астынабын. Биирдэ оҕом кэлэ сылдьыбыттаах. Түптээн олорор куоратым Чикаго – улахан куорат, манна чуумпу, уоскулаҥ, дьон быдан үтүө. Бэлиэтии көрбүтүм – таксыыһыттар олус диэн эйэҕэстэр (күлэр).
– Бу бырайыаккыт төһө өр үлэлиирий?
– Пуондабыттан ылбыт граным 2021 сыллаахха диэри үлэлиир. Онон син өр кэмҥэ Саха сиригэр үлэлиибин. ХИФУга үлэлиир кэллиэгэлэрбин кытары быдан улахан бырайыактары олохтуур туһунан кэпсэтэ сылдьабыт, салгыы үлэлэһэр баҕа санаалаахпын. Манна (Саха сиригэр) үлэлииргэ олус үчүгэй: усулуобуйа баар, дьон-сэргэ көрсүө-эйэҕэс буолан, үлэм ымпыгар-чымпыгар көмөлөһөр, дьон аһаҕаһа-сайаҕаһа чинчийэр үлэбэр тирэх буолар. Ону тэҥэ Саха сиригэр тыл туруга эрэ буолбакка, хас биирдии тыл олус интэриэһинэй, ураты буолар. Тыл туруга, урбанизация оруола, килиимэт уларыйыыта – бу барыта олус тоҕоостоох кыһалҕалар, аны бу кыһалҕалары быһаарар судургу буолбатах. Онон үлэ күөстүү оргуйар, бииртэн биир идиэйэ төрөөн иһэр.
Сардаҥа БОРИСОВА.
