Бүгүн кэпсэтэр хаһыаппыт дьоруойа Елена Афанасьевна СОФРОНОВА “КРАН-СЕРВИС” аахсыйалаах уопсастыбаҕа крановщицанан 38 сылын үлэлиир. Эр киһилии ыарахан үлэҕэ сылдьар киһи диэтэххэ, Елена Афанасьевнаҕа хайдах да 59 сааһы биэрбэккин. Оннук эдэр, чэгиэн көрүҥнээх.
Мин кинини кытта үлэлиир сиригэр, тутулла турар саҥа дьиэ тэлгэһэтигэр тиийэн кэпсэттим. Кэлбиппин төлөпүөннээн биллэрбиппэр, 40 миэтэрэ үрдүктээх кырааныттан чэпчэки баҕайытык элэгэлдьийэн түһэн кэллэ. Ону көрөн туран, бэйэм үлэлиир тэрилтэм 7-с этээһигэр лиибэ суох тахсыбаппын санаан ааранан бэйэм кыбыһынным.
Кыырай халлаан хараҥаччылара
– Чурапчы бэйэтиттэн төрүттээхпин. Аҕам Афанасий Кирикович Софронов Чурачпыга бэйэтин кэмигэр киэҥник биллэр успуорт диэйэтэлэ, сүүрүүгэ успуорт маастара, рекордсмен этэ. Ийэм Варвара Семеновна лабараан-сиэстэрэнэн үлэлээбитэ. Хомойуох иһин, төрөппүттэрим мин оҕо эрдэхпинэ, 9-10 сааспар, утуу-субуу суох буолбуттара.
Онон 1976 с. 8-с кылааһы үөрэнэн бүтэрэн, Башкирия Уфа куоратыгар полиграфия училищетыгар “переплетчик художественного переплета” идэҕэ үөрэнэ киирбитим. Бүтэрэн кэлэн, идэбинэн Дьокуускай куорат типографиятыгар үлэлээбитим.
Тутааччылар олорор уопсайдарыгар миэстэ биэрбиттэрэ. Онно 14-с №-дээх ГПТУ-га штукатур-маляр идэтин үөрэнэн бүтэрбит, Кэбээйиттэн төрүттээх Дуня Михайлова диэн кыыһы кытта биир хоско олорбуппут. Иккиэн идэбитин сөбүлээбэппит туһунан элбэх кэпсэтии кэнниттэн, “атын идэҕэ үөрэниэххэ” диэн сүбэлэспиппит. Хаһыакка биллэриини көрөн, “Якутстрой” үөрэнэр кэмбинээтигэр баран “Машинист башенного крана” диэн идэҕэ 6 ый устата үөрэммиппит. Истипиэндьийэтэ 84 солк. этэ. Оччолорго атын үөрэх тэрилтэлэригэр истипиэндьийэ 30-60 солк. курдуга.
1981 сыл сааһыгар үөрэхпин бүтэрээт, 20-лээх эрэ эдэр кыыс “КРАН-СЕРВИС” тэрилтэҕэ үлэлии киирбитим уонна күн бүгүҥҥэ диэри, 38 сыл устата, кырааҥҥа үлэлии сылдьабын.
– Бастаан кырааҥҥа олороргор куттамматаҕыҥ дуо, эчи үрдүгэ да бэрт эбит.
– Үөрэнэ сылдьан Геологтар бөһүөлэктэригэр хочуолунай тутуутугар быраактыкабытын барбыппыт. Онно стажер нуучча дьахтара кэбиинэ иһигэр олордон, туох да таһаҕаһа суох кырааны хайдах салайан үлэлэтэри үөрэппитэ. Онтон салгыы аллараттан араас таһаҕаһы өрө тардан таһааран, сүөкээн киирэн барбыппыт.
– Кыырай халлааҥҥа уруулу тутан, ону эргитэн, аллараттан үөһэ таһаҕаһы көтөҕүү курдук дьахтарга барсыбат үлэҕэ олорор, бука, ыарахана буолуо.
– Сэбиэскэй саҕана крановщигынан үксэ дьахталлар үлэлииллэрэ. Аны ол кэмҥэ “романтика” үгэннээн турар кэмэ. Тутууга ыччат бөҕө үлэлиирэ – каменщиктар, монтажниктар, крановщиктар – барыта эдэр уолаттар, кыргыттар. Үлэлииргэ наһаа интэриэһинэйэ. 80-с сылларга куорат бүтүннүүтэ тутуу этэ. Үлэ күөстүү оргуйара.
– Оччолорго тутууга үксэ олохтоох дьон үлэлиир буолуо.
– Олохтоох биригээдэ элбэҕэ. Элбэх саха үлэлиирэ. Онтон атын дойдуттан, атын сиртэн техникуму, училищены бүтэрбит анал идэлээх, исписэлиис дьон ананан кэлэн үлэлииллэрэ.
Маннааҕы 14-с №-дээх ГПТУ-ну бүтэрбит ыччат тутууга элбэҕэ. Билигин санаатахха, дьиҥнээх оробуочай каадыры иитэн-үөрэтэн таһаарбыт наадалаах үөрэх кыһата эбит. Ол үөрэҕи бүтэрэн, үлэлээн саҕалаабыт дьон бары билиҥҥэ диэри, 40-ча сылы быһа, үлэлии сылдьаллар.
– Елена, 90-с сылларга ырыынак сыһыаннаһыытыгар киирбит кэмҥэ тутууга эмиэ кириисис буола сырыттаҕа дии. Хата, уурайан хаалбатаххын дии.
– Оо, ыарахан кэмнэр этилэр. Хамнас төлөммөтө, толуонунан биэрэллэрэ. Үлэ, хамнас суох буолан төлөммөт уоппускаҕа ыыталаан кэбиһэллэрэ. Хата ол кэмҥэ “валютнай тутуулар”, канадалар, югославтар, албаниялар тутар эбийиэктэрэ бааллара, онно үлэлии сылдьыбытым. Онон хамнаспытын дуолларынан ыларбыт.
– Ол кэмҥэ ханнык тутууларга сылдьыбыккыный?
– Комдрагмет тутуутугар – албаниялары, Хабаров уулуссатыгар тутуллубут ФЭИ-гэ – сербтэри, ИТФ-га югославтары кытта үлэлээбитим. Бары нууччалыы билэр буоланнар үлэлииргэ чэпчэкитэ. Онно бетон үлэлэри саҥа саҕалаабыппыт. Ол иннинэ кирпииччэ, блок матырыйаалларынан үлэлиирбит. Үксүн КПД, 112 сиэрийэлээх дьиэлэри тутарбыт. Монолитнай-каркаас дьиэлэри 2000 сыллартан саҕалаан тутар буолбуппут.
– 38 сыл устата, бэрт элбэх дьиэни, араас эбийиэги туттаҕыҥ.
– Саҥа үлэлиирбэр Хатаска сибиинньэ пиэрмэтин, Дьокуускай куоракка көтөр баабырыкатын, убойнай сыаҕы, онно баар уопсайдары, уопсай дьиэлэри туппуппут. Ол саҕана ыччат “комсомольскай ударнай” тутуутун этэрээттэрэ диэннэр бааллара. Үксэ хомсомуол ыччат үлэлиирэ.
Төһө дьиэни, эбийиэги туппуппун бу диэн аахпаппын. Оҕолорум кыра эрдэхтэринэ -- оҕолорбун, аны билигин сиэннэрбин кытта куорат уулууссаларынан баран иһэн “аҕаҕытын, эһэҕитин кытта туппут дьиэлэрбит” диэн киэн тутта кэпсиибит, көрдөрөбүт. Онно аахтахха, икки киһи холугар баһаам элбэх тутууну оҥорсубут эбиппит.
– Олоҕуҥ аҥаарын тутууттан булбут эбиккин дии, оччоҕо.
– 1981 с. саҥа үлэҕэ киирээт билсибиппит. Оччолорго кини “Жилстрой” тэрилтэҕэ КПД дьиэлэри тутууга сыбаарсыктыыра. Билигин ДСК-ҕа дьиэ тутуутугар илиитин араарбакка үлэлии сылдьар. Ыал буолан олорбуппут ыраатта, үлэбит саҕа ыстаастаахпыт (сэмэйдик күлэн кэбиһэр).
Бэйэм 2 уоллаахпын, ыаллар. Улаханым 34 саастаах, Донецкайга олорор. 25 саастаах кыра уолум манна, мин туйахпын хатаран, крановщигынан үлэлии сылдьар. Онон утум салҕанар.
– Ыарахан үлэҕэ сылдьан, хайдах бириэмэ булан көрсүһэр этигитий?
– Ол кэмҥэ 8 чаастаах үлэ бириэмэтэ тутуһуллара. Сарсыарда 8 чаастан киэһэ 5 чааска диэри үлэлиирбит. Икки күн өрөбүллэргэ сынньанарбыт. Онон айылҕаҕа да сынньанарбыт. Хардарыта ыалдьыттаһарбыт. Билиҥҥи курдук буолбатах.
– Бастакы хамнаскын ылан төһө долгуйдуҥ? Оччолорго тутууга хамнастара үчүгэй буолуохтаах.
– Оо, ол кэмнэргэ баһаам элбэх буоллаҕа. 80-с сыллар саҕаланыыларыгар, 300 солк. тахсаны ылбытым. Ол иннинэ типографияҕа үлэлии сылдьан хамнаһым 120 солк. этэ. Харчы муспакка сылдьан, бүтэһик хамнаспытын уонна уоппускабыт харчытын ылан соҕуруу баран аа-дьуо күүлэйдээн, сынньанан кэлэрбит.
– Оттон билигин хайдаҕый?
– Хас чаас үлэлээбиккинэн. Сарсыарда 8 чаастан киэһэ 10 чааска диэри үлэлиибит. Киэһээҥҥи чааспыт туспа ааҕыллар. Өрөбүллэргэ үлэлиибит, онтубут эмиэ икки төгүл элбэх ааҕыллар. Хамнаспыт үчүгэй, үҥсэргээбэппит.
– Ол оннугар кыһыҥҥы тыйыс тымныыларга үлэлээбэккит быһыылаах.
– Кыһын үлэтэ суох олоробут. Ол иһин сайын күнү-дьылы аахсыбакка үлэлиибит. Холобур, былырыын үлэм сезонун бэс ыйын 2-с чыыһылатыттан саҕалаан баран атырдьах ыйыгар үлэлээн бүппүтүм. Сорох сыл 2-3 ый үлэлиигин, сороҕор сылы эргиччи диэбит курдук.
– Хас кыраадыс тымныыттан тутуу үлэтэ тохтууруй?
– -40 кыраадыс тымныыга кыраан үлэлээбэт.
– Биир эбийиэккэ төһө өр үлэлиигит?
– Бүтэриэхпитигэр диэри, сылы сыллаан үлэлиибит. Дьэ, ол кэнниттэн үлэ түмүгүн көрөр саҕа үчүгэй суох. Дуоһуйууну, астыныыны ылаҕын, киһи тылынан кыайан эппэт иэйиитэ үөскүүр.
– Эн крановщик быһыытынан үлэҥ сүнньэ туохха сытарый?
– Бетон суурадаһынын, кумаҕы таһаарабыт. Дьиэ каркаастарын кыраанынан туруоран биэрэбит, ону “стропальщиктар” диэн анал идэлээх дьон туруортууллар. Блоктары таһааран биэрэрбитин каменщиктар уурталыыллар. Үлэбит хайысхата элбэх буоллаҕа.
– Наһаа үрдүк кирилиэһи күн аайы, сороҕор күҥҥэ түөртэ үөһэ-аллара тахсар-түһэр сыанан аҕаабат буолуохтаах.
– Үлэбит буоллаҕа. Аны биир сиргэ олорбоккун ээ. Саҥаттан-саҥа эбийиэк, тутуу. Наһаа интэриэһинэй. Иккистээн төрүүрүм буоллар, оҕо сааспыттан бу үлэни ыра санаа оҥостуом этэ. Сүрдээҕин сөбүлүүбүн. Сүгүү-көтөҕүү үлэтэ буолбатах. Үлэ механизмын барытын чуолкайдык толоруоххун эрэ наада. Үөһэттэн сирдээҕилэри кытта рациянанан сибээстэһэбит. Онон сытыы харах, чуор кулгаах наада. Мин доруобуйабынан бакаа этэҥҥэбин. Өссө да үлэлиир санаалаахпын.
– Сайын куйааска хайдах үлэлиигит?
– Итиигэ биир кэбиинэ иһигэр олорон үлэлиир, биллэн турар, сылаалаах. Ону, хата, салайааччыбыт Г.И. Сальва кырааммыт иһигэр сөрүүкэтэр кондиционердары туруортаран абыранныбыт. Григорий Иванович үлэлииргэ бары усулуобуйаны тэрийэр. Салайааччы быһыытынан сөбүлүүбүт. Аҕатын кэнниттэн хаалан, тэрилтэни салайан үлэлэтэр. Мин 38 сыл анараа өттүгэр кини аҕата, Аҕа дойду сэриитин бэтэрээнэ Иван Абрамович Сальва салайар кэмигэр үлэлии кэлбитим.
– Үлэһиттэргэ усулуобуйа толору тэриллэн эрдэҕэ.
– Хамнаспыт бириэмэтигэр мэлдьи кэлэр. Сыл аайы кэриэтэ соҕуруу баран сынньанабыт. Айаммыт ороскуота төлөнөр. Ол курдук, Вьетнам, Таиланд, Бали, Куба, Доминикана, о.д.а. дойдуларга баран сынньанан, муораҕа астына сөтүөлээн кэлэбит.
Бииргэ үлэлиир крановщик дьахталлар биир иллээх дьиэ кэргэн курдук сылдьабыт, сынньалаҥмытын атаарабыт, бассаапка “небесные ласточки” диэн ааттаах бөлөхтөөхпүт. Онон салайааччыбытыгар Г.И. Сальваҕа улахан махталлаахпыт.
– Доруобуйаҕытын көрүнэн эрдэххит.
– Тэрилтэбит сылга биирдэ хайаан да үлэһиттэрин доруобуйатын туругун бэрэбиэркэлэтэр, мэдиссиинэ хамыыһыйатын хайаан да ааһабыт. Буортулаах дьаллыктан ыраахпыт.
– Тылыҥ тамаҕыттан иһиттэххэ, үксэ саастаах кэрэ аҥаардар үлэлииллэр быһыылаах.
– Дьокуускай куорат үрдүнэн 10-мут. “Крансервискэ” – 8, “ДСК”-ҕа – 2. Бары 55-питин ааспыт, 65-питигэр диэри саастаах дьоммут. Биэнсийэлээхпит дэммэппит, дууһабытынан, үлэни-хамнаһы кыайарбытынан мэлдьи эдэрбит. Үлэбитин сөбүлүүр буолан кырдьыы модьоҕотугар үктэнэ иликпит. Биһиги үлэбитигэр саамай тулуурдаахтар, бойобуой санаалаахтар тиһэҕэр диэри хаалан үлэлииллэр.
Былырыын Вера Михеева диэн 50-ча сылы быһа кырааҥҥа үлэлээбит саамай уопуттаах үлэһиппит 70 сааһын үбүлүөйдээн баран, дьэ сынньалаҥҥа барбыта. Саамай эдэрбит Үөһээ Дьааҥыттан төрүттээх, 25 саастаах Маша Горохова былырыын үлэлии кэлбитэ (аҕата крановщик). Сөбүлээн, этэҥҥэ үлэлии сылдьар. Биһиги туйахпытын хатаран, уһуннук үлэлииригэр эрэнэбит.
– Елена, кэпсээниҥ иһин махтал. Этэҥҥэ сылдьан, саҥа эбийиэктэри дьэндэтэ, тута сылдьаргар баҕарабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
