Күһүн дьон сайыҥҥы сынньалаҥнарыттан, уоппускаларыттан тахсан үлэ үөһүгэр түстэхтэрэ. Саха өрөспүүбүлүкэтигэр суос-соҕотох сахалыы тыллаах сахабыт тэлэбиидэнньэтэ эмиэ саҥалыы тыыннанан көрөөччүлэрин кытары көрсүһэр. Ол сиэринэн, биһиги көрөөччүлэр тапталлаах ыытааччыларбытын эмиэ долгуйа күүтэр буоллахпыт. Күндү ааҕааччыларбытыгар анаан, бары даҕаны биэриилэрин кэтээн, сэргээн көрөр ыытааччыбытын, таптыыр, сүгүрүйэр уолбутун кытары аһаҕастык ирэ-хоро сэһэргэһэбит.
Тэлэбиидэнньэҕэ кэлиибин
дьолбунан ааҕабын
– Георгий, дорообо! Сайыҥҥы сынньалаҥ кэннэ бэлиэр үлэҕэр тахсан сүүрэ-көтө сылдьаҕын быһыылаах... Дьэ, бу сезоҥҥа туох бырайыактаах киирдиҥ? Тугу күүтэбит эйигиттэн?
– Дорообо! Сайыммыт барахсан номнуо ааһан, хайыы сахха үлэ үөһүгэр түстүбүт. Бу сезоҥҥа түөрт бырайыактаахпын. Ол курдук, үгүс киһи сэҥээриитин ылбыт “Сэһэн сирэ” диэн бырайыагым оннунан хаалла. Бу бырайыакка уруккулартан Сайалыын иккиэн баарбыт уонна Сардаана Мигалкина оннугар Сардаана Плотникова киирдэ. Ону сэргэ икки сыллааҕыта “Өркөн өй” диэн биэриини ыыта сылдьыбытым дии, ол ону сөргүтүөхпүт. “Кто хочет стать миллионером” диэн нууччалыы биэрии курдук. Бу биэриини дьон олус сөбүлээбиттэрэ. Киһи биэрииттэн туох эрэ сонуну, саҥаны билиэхтээх дии саныыбын. Бу биэриибит оҕоҕо, ыччакка, улахан да дьоҥҥо киэҥ билиини биэрэр дии саныыбын. Үсүһүнэн, “Үрдэл” муусука бырайыагын ыытыахпыт. Ааспыт сезоҥҥа көрөөччүлэр биһирэбиллэрин, сэҥээриилэрин ылбыт биэриибитин эмиэ салгыыбыт. Саҥа дьыл кэннэ “Эн – сулускун” диэн бырайыакпыт бэйэтин тула талааннаах, ырыа дууһалаах дьоммутун мунньуо. “Сэһэн сириттэн” уратылар бары тута устууттан көстөллөр.
– Тута устууттан биэрии ордук судургу дуу, эрдэттэн уһуллубут биэрии дуу?
– Киһи бириэмэтин ылбатынан, миэхэ тута устуу быдан судургу. Эрдэ уһуллубут биэриини оҥоруу, мантаас бириэмэни ылар аҕай.
– “Харах далыгар” диэн биэриигин тоҕо ыыппат буолан хааллыҥ? Мин санаабар, сытыы боппуруостары көтөҕөр биир бастыҥ биэрии этэ эбээт.
– Үгүс киһи инньэ диир. Бу биэрии тэлэбиидэнньэҕэ кэлэрбэр олук уурбута. Онон хайа да биэриибинээҕэр чугас тутабын диэххэ сөп. Дууһабар сытар. Кыратык тохтуу, сынньата түһэн баран, сөргүтүөм дии саныыбын.
– Тэлэбиидэнньэҕэ кэлээт, тута “Харах далыгар” биэриини ыыппытыҥ дуо?! Уопсайынан, бу тэрилтэҕэ хайдах кэлэн хаалбыккыный?
– Дьиҥэ, саха салаатыгар үөрэнэрбэр бэйэбин хаһыат үлэһитин курдук көрөр, ылынар этим. Тэлэбиидэнньэҕэ киириэхтээхпин диэн ыра санаа оҥостубатаҕым. Оннук кистэлэҥ санаам да суоҕа. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Нина Протопопова салайааччылаах “Кэскил” хаһыакка (“Бэлэм буол”) сэттэ сыл үлэлээбитим. Олус үчүгэй кэлэктиипкэ бүөбэйдэнэн, хатарыллан тахсыбытым диэххэ наада. Ол сылдьан биирдэ табаарыспын кытары тэлэбиидэнньэҕэ кастиҥҥа барыстым. Ол табаарыһым тэлэбиидэнньэҕэ “Саҥа күн” биэриигэ ыытааччынан киириэн баҕарар. Хомойуох иһин, табаарыһым кастины ааспата. Оттон туруорааччы эмискэ хараҕа миэхэ хатана түстэ уонна ыҥыран ылла. Мин соһуйан хааллым. “Ээ суох... мин көннөрү табаарыспын арыаллыы сылдьабын...” – диэн батына сатаатым. Ону истэ да барбата быһыылаах, хаамыра иннигэр олордон кэбистэ уонна: “Күһүҥҥү дьаарбаҥканы ойуулаан дьону ыҥырыахтааххын”, – диэтэ. Мин өйбөр туох көтөн түспүтүнэн тохтоло суох саҥаран киирэн бардым. Соһуйуом быатыгар, сонно тута ылан кэбистилэр. Биир ый “Саҥа күн” биэриигэ үлэлээбитим кэннэ, Лена Керемясова: “Саҥа бырайыак толкуйдаатым, эйигин ол ыытааччытынан көрөбүн”, – диэн хаайда. Бастаан олох сөбүлээбэтим. Саҥа киирээт, биэрииттэн биэриигэ көтө сылдьар диэхтэрэ диэн, толло саныыбын буоллаҕа. Лена Петровна миигин хайаан да киириэхтээҕим курдук, тылыгар киллэрэн, “Харах далыгар” биэриини Люба Васильеваны кытары иккиэн ыытар буолан хааллыбыт.
– Тэлэбиидэнньэҕэ кэлэн үлэлээбитиҥ уопсайа хас сыл буолла? Бу сыллар тухары бэйэҥ бэйэҕин кэтээн көрдөххүнэ, син тупсубуккун, уопутурбуккун дуу?
– Номнуо 11 сыл буолбут эбит. Күн баччатыгар диэри бэйэм бэйэбин көрөрбүн, дьэ, олох сөбүлээбэппин. Ону учууталым, настаабынньыгым Лена Петровна куруук: “Бэйэҕин көрө үөрэн, сыыһаҕын-халтыгын да булуоҥ...” – диэччи. Хас сыл ахсын уопутуран иһэриҥ биллэр буоллаҕа, хаамыраҕа холкутук туттарыҥ-хаптарыҥ, иҥнибэккэ саҥарарыҥ-иҥэрэриҥ да тупсан истэҕэ. Бэйэм биэриибин көрдөхпүнэ, биллэн турар, “ити түгэҥҥэ маннык диэбэккэбин...” диэбит курдук, кыратык кэмсинэр санаа киирээччи. Арыт “оо, наһаа да үчүгэйдик эппит эбиппин ээ...” диэн хайҕанар санаа эмиэ киириэн сөп. Быһа көрдөрүү эппиэтинэһэ сүр буоллаҕа. Саҥарарыҥ, ыытарыҥ сэргэ устуудьуйаны бүтүннүү хонтуруолга ылан олоруохтааххын. Ким тугу саҥаран эрэрин, тугу этиэн баҕарарын.
– Оттон биһиги, саха буолан эбитэ дуу, наһаа нуучча курдук айдаара, этиһэ олорбоппут дии... Кырдьык тахсарын туһугар кыратык мөккүөр эҥин тахсыахтаах буоллаҕа. Мөккүөргэ икки өрүт иккиэн этиниэхтээхтэр.
– Оннугунан оннук эрээри... Ким эрэ этэн турардаах: “Сахалар саамай улахан түһүлгэбитин этиһии төрдө оҥорумуоххайыҥ”, – диэн. Соҕуруу ханаалларга оннук баар. Ким тугу саҥарара биллибэт курдук, бары тэбис-тэҥҥэ саҥара олорор буолааччылар.
– “Сэһэн сирэ” диэн биэриигэр дьоруойдарыҥ хайдах эрэ үксүлэрэ ураты дьон буолаллар ээ, дьоруойдаргын бэйэҥ булаҕын дуо?
– Арааһынай буолааччы. Үксүн бэйэм була сатыыбын. Эмискэ кими эмэ көрсөн кэбистэхпинэ дуу, кими эмэ бэлиэтии көрдөхпүнэ дуу, тута болокунуоппар бэлиэтэнэн кэбиһэбин. Уонна биэриибэр кэлэн кыттарыгар кэпсэтэбин. Арыт салалта бэйэтэ этэр, арыт дьон сирдиир. Кэпсэтиэхтээх киһибэр эрдэттэн бэлэмнэнэбин, кини туһунан литэрэтиирэни ааҕабын эбэтэр ыйыталаһабын. Ымпыгар-чымпыгар диэри бэлэмнэнэн баран биирдэ ыҥырабын. Кэпсэтиэхтээх киһигин кытары тугу ыйытаргын билбэккэ хайдах кубус-кураанаҕынан көрөн олоруоххунуй?! Ол киһибин тула өттүттэн толору, сиһилии арыйыахтаахпын эбээт. Мин дьоруойдарым, кырдьык, бары сүрдээх мындыр толкуйдаах, дириҥ көрүүлээх, бүтэн биэрбэт сэһэннээх дьон буолаллар. Кинилэртэн бэйэм эмиэ үгүһү ылабын, иҥэринэбин. Холобур, Куланы кытары кэпсэтэн баран, ол кэпсэтиим нэдиэлэни быһа төбөбүттэн тахсыбатаҕа.
– Бу иннинэ “Ис сүрэхтэн” диэн биэриилээх этиҥ дии... Ол биэрииҥ?
– Тэлэбиидэнньэбитигэр куруук устуудьуйа былдьаһыга. Элбэх киһи остуол тула төгүрүччү олороругар улахан устуудьуйа наада буоллаҕа. “Город женщин” биэрии аны күн аайы тахсар, уһуллар. Инньэ гынан ол биэрии тохтообута. Дьиҥэ, онно таһаарар дьоруойгун чугастык билэр дьоно кэлэн кэпсииллэрэ үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Биир өттүнэн ылан көрдөххө, мин онно тыл биэрээччи курдук буолан хаалабын. Көрүөхпүт, баҕар, кэлин эмиэ хаттаан сөргүтүллэн кэлиэ.
– Эйигин көрөн олорон “кырдьык даҕаны, бу уол тэлэбиидэнньэҕэ үлэлииргэ ананан төрөөбүт быһыылаах” дии саныыбын.
– Урут биирдэ түүл түһээбитим. Ол түүлбэр арай телебашняҕа үөһэ баҕайы ыттан турабын. Дьиҥэ, бэл, биир миэтэрэ үрдүктэн куттанабын ээ. Ол түүлбэр кутталбыттан баттаттым эҥин быһыылаах. Кэлин саныырбынан, ол түүл бу тэлэбиидэнньэҕэ кэлиэхтээх, үлэлиэхтээх битим эбит. Тэлэбиидэнньэҕэ үлэлии сылдьарбын олохпор суолбун булбут курдук сананабын. Бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын. Быйыл Елена Миронова аатынан бириэмийэ биэрбиттэригэр олус да соһуйбутум, долгуйбутум. Дьиҥэ, саастаах көлүөнэ ылыахтааҕа эбитэ буолуо.
Кусчут, булчут буолбатахпын,
ол эрээри ынах ыахпын сөр
– Георгий, эмиэ да эппиэтинэстээх үлэлээххин, эмиэ да сурунаал таһаараҕын, ол быыһыгар өссө онно-манна ыытааччы буолаҕын. Хайдах барытын аттаран сылдьаргын сатаан санаабаппын.
– Биир үксүн үлэбинэн эрэ олоробун диэххэ сөп. Сүрүн үлэм таһынан ол-бу бырайыакка кыттабын, кэнсиэрдэри, тэрээһиннэри ыытабын. Ону сэргэ, дьэ, кырдьык, бэйэм хара күүспүнэн “Алгыстаах ааттар” диэн килээнсэ тастаах сурунаал таһаара сылдьабын. Бу илиибэр алтыс нүөмэрин тутан олоробун. Бакаа “Горпечакка”, маҕаһыыҥҥа атыыланар. Мэлдьи тахсыбат, эппиккэ дылы, хармааммар ордук харчыланнахпына эрэ, таһаарар чааһынай сурунаалым буоллаҕа. Ол иһин сурутууга ылса иликпин. Саатар, икки ыйга биирдэ тахсар сурунаал буоллар диэн ыра санаалаахпын. Алтыс нүөмэрбин уоппускабар олорон оҥордум. Онон аанньа сынньамматым даҕаны диэххэ сөп. Таах олорорбун, муора кытыытыгар сытарбын төрүт сөбүлээбэппин. Дьон хайдах тулуйан-тэһийэн сыталларын сатаан санаабаппын.
– Урут уруу киэһэлэрин, үбүлүөйдэри ыытар этиҥ. Онтон салалтата боппут үһү диэн истибитим. Чахчы дуо?
– Дьиҥэ, дьон бырааһынньыгын үөрдэ-көтүтэ ыытар туох куһаҕаннаах буолуой?! Ол эрээри, санаан да көрдөххө, субу аҕай Ил Дархан ханна эрэ барбытын-кэлбитин тэлэбиисэргэ кэпсээн баран, киэһэ тиийэн, дьон бырааһынньыгын ыытан өрө мөхсө сылдьарыҥ соччото суох курдук... Ол иһин дьон чааһынай бырааһынньыгар тамадалаабат буолбутум. Көннөрү кэнсиэри, остуола суох ол-бу тэрээһини ыытыахха сөп.
– Маны таһынан өссө куукула оҥорор, ураты сөбүлүүр дьарыктааххын. Ону сэргэ өссө туох ураты дьарыктааххыный?
– Биирдэ эмэ бириэмэлэннэхпинэ, куукула оҥорооччубун. Урукку ньыманан гиипсэнэн оҥорор буоламмын, кирдээх соҕус үлэ. Остуолуҥ, таҥаһыҥ бүтүннүү быыллыйар буоллаҕа. Гиипсэнэн оҥорон баран, анал оһоххо уган буһарабын. Куукулаларбын оҥорботоҕум ыраатта. Бириэмэ да суох курдук. Биирдэ эмэ оҕолорго анаан остуоруйа суруйарга холонобун. Хаһан эмэ кинигэ буолан тахсар ини диэн эрэнэ саныыбын. Былыргы иһиттэри мунньабын.
– Эр дьон үксүлэрэ саас-күһүн буолла да куһунан “иирэн” хаалаллар. Оттон эн ол чааһыгар хайдаххыный?
– Биирдэ оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына быһыылааҕа, тастыҥ убайым куска илдьэ барбыта. Тиийэн таах сылдьыам дуо, итиччэ барсыбыт киһи быһыытынан биир куһу ыттым. Онтон ол куһу аһынан, хайдах эрэ буолан хааллым. Дьиэбэр тиийиэхпэр диэри санаам түһэн тугу даҕаны саҥарбатаҕым. Куһу аһынан ити үлүгэр буолбут киһини убайым көрө сатаан баран: “Чэ, сах сиэтин уонна хаһан даҕаны барсаайаҕын...” – диэбитэ. Кус да, булт да миэнэ буолбатах, өлөрөрү-өһөрөрү төрүт сөбүлээбэт эбиппин. Дьиэбэр биир эмэ сахсырҕа киирэн хааллаҕына, бэл, кинини кытта аһынан, кумааҕынан сэрэнэн тутан ылан, түннүгү аһан, ыытан кэбиһэбин ээ. Оннук киһи хайдах баран бултуой?! Ол гынан баран, айылҕаҕа сынньана таарыйа, көххө сэлэһэ “кустуу” барыахха сөп бөҕө буоллаҕа.
– Тыа сирин оҕото буоллаҕыҥ, хара үлэҕэ төһө сыстаҕаскыный?
– Тыый, туох диэн ыйыттаххыный?! Тыа эрэ буолбакка, дьиҥнээх сайылык оҕото буоллаҕым. Ынаҕы күүгэннэниэр диэри хардырҕаччы ыыбын, сүөһүттэн куттаммыта буолан турбаппын. Туох үлэ баарын үлэлээн иһэбин. Арыт сайылыкпын наһаа ахтабын ээ. Түптэ буруотун сыта, ынах маҥырааһына, ыанньыксыттар саҥалара... Хайдах эрэ ити барыта сүрэҕим ортотунан киирэр. Ийэм миигин үрүҥ аска сырыттын диэн, эдьиийбэр, сайылыкка ыытан кэбиһээччи. Бу олохпор туох эрэ үчүгэйдээх буоллахпына, ол барыта сайылык уонна ийэм өҥөтө буолар. Саха тылын дьиҥ тыына, сүөгэйэ-сүмэтэ онно сыттаҕа.
Аҕабын кытары көрсүһүү...
харахпар оҥорон көрөрүм
– Кыра эрдэҕинээҕигин сырдата түс эрэ. Хайдах оҕо этигиний?
– Бииргэ төрөөбүт эдьиийдээхпин. Ыал, оҕолордоох, туһунан олорор. Ийэм Ольга Терентьевна Генерова диэн. Сунтаар киһитигэр тахсан, кэргэнинэн Генерова буолбута, кииринньэҥ аҕабыт билигин суох, өлбүтэ. Биһиги бастаан Нам 2 Хомустааҕар олорбуппут. Онтон оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпинэ, Намҥа бэйэтигэр көһөн кэлбиппит. Мин тоҕо эрэ биэс сааспар биирдэ тылламмыппын. Туохтан эрэ куттанан дуу, хайдах дуу, олох саҥарбат буола сылдьыбытым. Онтон эмискэ саҥаран баран, аны, кими даҕаны саҥардыбат үлүгэрэ буолбуппун. Оскуолаҕа грузинныы үҥкүүлүүр, хомус тардар этим. Намҥа көһөн баран, аны атын оҕолорго сабырыйтаран эбитэ дуу, мин саҕа килбик, симик оҕо суоҕа. Онтон 7-8-с кылаастарга дьэ “уһуктан”, эмиэ уруккум курдук актыбыыс бэрдэ буолбутум. Ол сылдьан эмискэ дифтерия диэн күөмэй ыарыытыгар ыалдьыбытым. Онтум сиспэр, атахпар охсон, кыайан хаампат, быһата, босхоҥ буолан хаалбытым. Оннук ыарыылаахтар былыр үс күнүнэн өлөллөр үһү, хата, миигин күүскэ эмтээннэр, баччааҥҥа диэри этэҥҥэ сырыттаҕым. Инньэ гынан 9 кылаастан оскуоланы бүтэриэхпэр диэри дьиэбэр олорон үөрэммитим. Евдокия Степановна Гаврильева (норуокка Сибэкки Дуунньанан биллэр) диэн кылааһым салайааччыта сүүрэн-көтөн, кэпсэтэн-ипсэтэн, миэхэ наһаа үчүгэй учууталлары булан биэрбитэ. Учууталларым бары наһаа кыһаллыгастар этэ, бэл, били, ыарырҕатар математикабын үчүгэйдик өйдөөммүн, сөбүлүүр биридимиэтим буолбута. Урут, дьиҥэ, саха салаатыгар туттарсыам диэн толкуйдаабат да этим. Саха тылын Ульяна Александровна Сивцева диэн наһаа сэргэх учуутал бу биридимиэти умсугутан, сөбүлэтэн, ылыннаран, саха салаатыгар киирбиппин билбэккэ да хаалбытым. Дьиҥэ, учуутал дуу, быраас дуу буолар ыра санаалаах этим ээ. Бу идэлэри мээнэ киһи баһылаабат. Чахчы, идэтигэр бэриниилээх эрэ дьон үлэлиэхтэрин наада. Оҕо дьылҕатын, киһи олоҕун быһаарар дьон буоллахтара.
– Ийэҕэр наһаа чугаскын быһыылаах...
– Аҕата суох улааппыт буоламмын, ийэм миэхэ баар-суох чугас киһим буоллаҕа. Кини биһикки хайдах эрэ ураты истиҥ сыһыаннаахпыт. Иккиэн олорон эрэ ону-маны сэһэргэһэрбитин, сэлэһэрбитин сөбүлүүбүт. Элбэхтик лэбэйдээн этэ-тыына, үрүт-үөһэ үөрэтэ-такайа сылдьыбат, биир үксүн саҥата суох тус холобурунан иитэр. Тыл быһаҕаһыттан өйдөһөбүт. Хата, чугас олорор буолан, арыт өрөбүллэрбэр бириэмэлэннэхпинэ, тиийэн көмөлөһөбүн.
– Үлэҕин төһө сэҥээрэрий?
– Ханнык баҕарар төрөппүт оҕотун үлэтинэн киэн туттар. Мин ийэм эмиэ киэн туттарын этэр. Ол эрээри хаһан даҕаны ордук хос орооһо, ыйа-кэрдэ сылдьыбат. Биирдэ эмэ сүбэ-соргу курдук этиэн сөп.
– Аҕаҕын кытары көрсөр түгэни хараххар тыһыынчата ойуулаан көрбүтүҥ буолуо? Билигин көрсүөххүн баҕараҕын дуу?
– Ханнык баҕарар оҕо курдук, урут кыра сылдьан, улаатан да баран, аҕам биһикки көрсүһүүбүтүн төһөлөөх харахпар ойуулаан көрдүм этэй... Оҕо эрдэхпинэ ордук ыарахан этэ. Көрдөхпүнэ, оҕо барыта аҕалаах курдук, уолаттар аҕаларын кытары алтыһалларын киэн туттан кэпсииллэр. Арай соҕотох мин эрэ кими да күөн тутта кэпсиирим суох буолааччы. Онтон наһаа санааргыыр этим. Кини мин баарбын билэр эрээри, тоҕо эрэ бэйэтэ урут да билсэ сатаабатаҕа, билигин да иннинэн хардыы оҥорбот. Баҕарбат киһини кытары хайдах билсиэххиний?! Илдьэ сылдьыбыт хом санаам олохсуйан хаалбыт быһыылаах. Билигин тиийэн кэллэҕинэ, хайыам эбитэ буолла?
– Төрдүгэр суруйар дуу, саҥарар-иҥэрэр дуу киһи баар дуо?
– Суруйар да, саҥарар да киһи баарын билбэппин эрээри... Ийэбинэн хос-хос эһэм, өбүгэм Белоусов-Чолуо Уола “Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр” диэн Алампа Дуунньатыгар суруйбут хоһоонугар матыып айбыт эбит. Ол ырыа, дьиҥэ, сылгыга ананан хоһуллубут эбит. Ону Алампа барахсан тылын-өһүн уларытан Дуунньатыгар анаабыт. Ол туһунан Георгий Митрофанович Васильев учуонай үлэтигэр суруйан турар. Ырыа, төһө да тыла уларыйдар, өбүгэм Чолуо Уолун матыыбынан хаалбыт эбит. Егор Неймохов “Алампа” диэн айымньытыгар мин өбүгэбин “ортоһуор олоҥхоһут” диэн сыаналаабыт этэ. Баҕар, кырдьык, ортоһуор олоҥхоһут буолуо эрээри, ырыа-тойук өттүгэр талааннаах киһи быһыылаах. “Үрүҥ туллук эрэ мөлбөстүүр” ырыа хайдах курдук үйэлэри уҥуордаан билигин даҕаны ыллана сылдьарый! Өссө биир атын өбүгэм Николай Белоусов “Ыһыах” диэн муоһунан кыһан оҥорбут үлэтэ аангылыйа түмэлигэр турар. “Саха сайыҥҥы уһаайбата” диэн үлэтэ Санкт-Петербурдааҕы этнографическай түмэлгэ турар.
– Аҕаҥ төрдүн-төрүччүтүн билбэт буоллаҕыҥ. Интэриэһиргээбэккин дуо? Эн хаан уруу аймахтарыҥ буоллаҕа... Баҕар, өссө чулуулар бааллара буолуо.
– Буолуо... Ол эрээри ол туһунан өссө толкуйдуу иликпин...
Тапталга ылларымтыа буоламмын...
– Георгий, эн бу хаһан ыал буолаҕыный? Ама, бачча уолан сүрэҕин уулларар кыыс баччааҥҥа диэри көстө илик дуо?
– Дьэ, суох... Көстө илик. Киһи бары ыксатар, киһи барыта миигин суорумньулуу сатыыр, сыыттыы сатааччылар да бааллар. “Баһаалыста, кими да кытары билиһиннэрэ сатаамаҥ, бэйэм көрсүөҕүм!” – диибин. Этэллэр дии эн аналыҥ буолар киһини киһи тута билэр, эмискэ оннук күүстээх соһуччу иэйии киирэр диэн. Ону наһаа сөҕө истэбин. Миэхэ оннук күүстээх иэйии киирэ илик.
– Тыый, доҕор, бачча сааскар диэри таптал диэни биллиҥ ини?
– Туох диэн ыйыттаххыный, Туйаара. Билиминэ... Айылҕаны утары хайдах барыаххыный, син биир тэһитэ кэйиэлиир буоллаҕа. Төттөрүтүн, наһаа элбэхтик таптыыр, тапталга ылларымтыа буоламмын, баҕар, соҕотох сылдьарым буолуо дии саныыбын. Кыргыттары хомотуохпун баҕарбаппын. Онон аналым түспэтийдэхпинэ биирдэ көстөрө буолуо.
– Кыыска, дьахтарга идийээл оҥостоҕун дуу, эбэтэр эн аналыҥ ыал аайы баар боростуой кыыс буолуон сөп дуу?
– Наһаа оннук идийээллээбэппин. Сүрүнэ, өйдөөх, хаһаайыстыбаны тутар, эрэллээх тыыл буолар кыыс-дьахтар буолуон наада. Аһы бэйэм наһаа үчүгэйдик астыыбын. Бэл, чэй кутарга туһунан быраабылалаахпын. Ону, аналлаахпар быһааран биэрдэхпинэ, ылынар ини.
– Төһө оҕомсоххунуй?
– Биир аймаҕым куукула оҥорорбун истэн: “Сымыйа оҕолору оҥоро сылдьыма, бэйэҥ оҕолоргун оҥор!” – диэбитэ. Онтон ыла ол куукулаларбын тута иликпин. Бастаан иһиттэххэ, кытаанах баҕайы курдук да, дьиҥ иһигэр киирдэххэ, ыал буоларбын, оҕолонорбун кэтэһэ сылдьар дьоҥҥо сөптөөх бэлиэтээһин курдук. Дьоҥҥо оҕолору олох сөбүлээбэппин диэччибин да... Көрдөхпүнэ, ууллабын бөҕө буоллаҕа. Быыкаа киһи хааман тоотолло сылдьарын көрөн, ама, ким ымманыйыа суоҕай...
– Хайдах эрэ, наһаа ис-искиттэн олус ыраас, чэнчис, уурбут-туппут, оһуобай бэрээдэктээх, быраабыланан эрэ олорор киһи курдуккун.
– Оннук буолуо. Ийэм иитиитэ-такайыыта, бэрээдэгэ ханна барыай...
– Төһө элбэх доҕоттордооххунуй? Кимнээҕий?
– Санааҥ түстэҕинэ, түүн үс чааска субуоннуур доҕордоох буоллаххына, ол – эн чугас доҕоруҥ буолар. Миэхэ оннук доҕор аҕыйах, тарбахха баттанар. Оттон көннөрү чугас доҕотторум, табаарыстарым эмиэ элбэхтэр. Кинилэри кытары олох суолун устун тэҥҥэ баран истэхпит. Холобур, араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ бииргэ үлэлиир доҕотторум Гея, Талбан, Индира, Айгылаан уо.д.а. Билигин даҕаны бары бииргэ тутуһан сылдьабыт. Бэйэбиттэн аҕа саастаах эмиэ доҕоттордоохпун. Кинилэр эмиэ олус чугастар.
– Биллэр киһи буоларыҥ эйиэхэ көмөлөһөр дуу, мэһэйдиир дуу?
– Иккиэннэрэ. Холобур, доҕотторгун кытары биирдэ эмэ ханна эрэ сынньаныаххын баҕарыаҥ, биирдэ эмэ бырааһынньыкка кыратык сампаан иһиэххин баҕарыаҥ. Ону дьон көрүү-истии бөҕөтө буолаллар, онон бэйэ бодоҕун көрүнэ сылдьыахтааххын. Ол барыта дьон хараҕын далыгар буолара, биллэн турар, мэһэйдиир. Оттон көрөөччүлэриҥ эн биэриилэргин сөбүлүүр, эн биэриилэргиттэн тугу эмэ туһанар буоллахтарына, ол, төттөрүтүн, сүргэҕин көтөҕөр буоллаҕа. Норуот биһирэбилиттэн, тапталыттан ураты наҕараада суох.
– Оннук ээ... Георгий, истиҥ, аһаҕас кэпсэтииҥ иһин уонна кылгас кэмҥэ көрдөһүүбүн ылынан дьоруой буолбуккар махтал.
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
