Киирии тыл: экодухуобунай дабаан холобура. Балаҕан ыйыгар мин Москубаҕа ИСПИРАН – академия социальнай-политическай чинчийии институтутун конференциятыгар кыттан кэлбитим. Аспираннаабыт эдэр сааһым ааспыт куоратыгар кэлин 30 сыл бэрт сэдэхтик сылдьабын. Уонна капитализмы талбыт столица үлүскэн уларыйыытын сөҕө даҕаны, салла даҕаны көрөбүн. Салларым диэн, “ырыынак ыырайыгар” угуйар технократическай сиэмэх уопсастыба (общество потребления) сир баайын кэлтэй туһанар, айылҕаны кэрээнэ суох көөрөтөр дьайыытыттан дьиксинэбин. Ийэ Айылҕа тулуйар саппааһа улам уостан, кыланар куолаһа суоһурҕаан иһэр.
Сайын Улуу Өлүөнэ хаһан даҕаны буолбатах уолуута таҕыста. Уот баһаара Сибииргэ мөлүйүөнүнэн гектар күөх тыаны сиэтэ. Австралия континена умайда, онно миллиард кэриҥэ кыыл өллө. Соһумара диэн, ырыынак айылҕа чөллүйбэт саппааһын харса суоху тааран-матайдаан хапытаалы хаҥатар үлүскэнэ глобальнай алдьархайы чугаһатар содуолуттан чаҕыйбакка сирэйэ-хараҕа суох күөттэнэн бара турар.
Мин 2008-2018 сс. научнай үлэбинэн: киһи аймах айылҕаны алдьатарадьын атын, атааннаһар сыһыанын суһаллык уларытан, үүнүү-сайдыы ыллыгар таһаардахха эрэ сатанар буолла диэн түмүккэ тиийбитим. Олоҥхоҕо ойууламмыт кэрэкээн Орто туруу дойду туруга кэхтиитин өйдөтөн туран, тыыннаах олох нарын-наскыл биһигин - “Биосфера”эко-дьиэни өрүһүйэр соругу туруорбутум. Уонна бу тыын кыһалҕаны киһи өйүн-санаатын уларытан быһаарар экодухуобунай дабаан научнай-дидактическай концепциятын оҥорбутум. Бу бырайыак Саха Сирэ, Новосибирскай, Горнай Алтай, Чувашия уонна Сербия научнай педагогическай уопсастыбаннаһын биһирэбилин ылбыта. Москубаҕа ол туһунан дакылаат дириҥник өйдөнөн, академическай өйөбүлү ылан кинигэҕэ киирдэ. Дьэ уонна ыччаты экодухуобунай дабаан кэскиллээх суолугар угуйар туһалаах холобурдары ирдии, була сатыыбын. Москубаҕа сылдьыым бу ирдэбилгэ биир үтүө бэлиэни аҕалла.
Туундара кыыһын туһунан Москубаҕа бэртээхэй кинигэ таҕыста. Сыыдам сырыылаах “Аан дойду гражданката” аатырбыт Григорьева А.М.миигин хостелтан бэйэтэ булан соһутта. Бэрэски буһара охсон, икки күн арыаллаан, киин куорат саҥа уларыйыыларын көрдүбүт. П.Н.Грудинин баһылыктаах аатырар Ленин сопхуоска сырыттыбыт. Ити күннэргэ Александра Михайловна ВДНХ-ҕа саха ынаҕын, сылгытын аҕалан көрдөрүү идиэйэтин көтөҕө сылдьар этэ. Сотору кини көҕүлээһинэ табыллыбыт сонунун ТВ-ханаалынан билбитим.
Хас биирдии киһи күлүм-кылгас олоҕо – таабырынаах остуоруйа, умнуллууга ааһар устуоруйа, ситэ арыллыбат энциклопедия. Александра Григорьевнаны кытары көрсүһүүбүт сүрүн үөрүүтүнэн “Самородок с Полюса холода” диэн Москубаҕа 2018 с. тахсыбыт боччумнаах кинигэ буолла (киэлитэ 396 сирэй). Ону кинигэ дьоруойуттан бэйэтиттэн туттум уонна бу сэдэх түгэни биир дойдулаахтарбар тиэрдэргэ быһаарынным.
Киһи аатын үтүө дьыала киэргэтэр, дэлэҕэ даҕаны алаас сирэ, балаҕан кута төрүттээх саха туһунан киин куорат учуонайдара маннык маанылаан, бэлиэтээн суруйуохтара дуо?! Биир дойдулааҕым туһунан кинигэни тартаран аахтым. Аныгы бириэмэ будулҕанын ырытан араас санааҕа тиийдим. “Саха Өрөспүүбүлүкэтэ баччааҥҥа диэри Хоту туундара уһулуччулаах кыыһын тоҕо үчүгэйдик билбэтий, өйдөөн-өйөөн көрсүбэтий, махталынан билиммэтий?” диэн боппуруостар күөрэйдилэр. Мин өйдүүрбүнэн манна эппиэт ирдэбилэ икки өрүттээх. Бииринэн, өрөспүүбүлүкэ тас сахалары дириҥник үөрэтэн биллэ, сыаналаах уопутун хомуйан туһана илик. Иккиһинэн. Александра Григорьева тус бэйэтин бойобуой характера, быһаччы тыла-өһө киһини тута чугаһаппат, бардам чыыннары сэрэхэчитэр уратылаах.
А.М.Григорьева олоҕун суола – дьикти дьылҕата, номоххо киирбит өһөс дьулуура, элбэх өрүттээх дьыалата кинигэҕэ сиһилии суруллубут. Мин ону личность экодухуобунай дабаанын мээрэйдиир харахпынан өтө көрөн сыаналаатым. Тус бэйэм олоҕум күчүмэҕэй суолун кытары дьүөрэлээн көрдүм. Кырдьык даҕаны, кини биһиги уопсастыбаннай-патриотическай дьыалабыт биир ис хоһоонноох, уопсай сыаллаах-соруктаах. Онон кэбэҕэстик өйдөһөбүт, бэйэ-бэйэбитин өйөһөбүт. Сэрии, аччык кэм кыһалҕатын билэн улааппыт көлүөнэлэр олохпут оллур-боллур суола, дьылҕабыт эриллэҕэс эргиирэмаарыннаһар. Сааспытынан эрэ уратылаахпыт, кини сэрии кэннинээҕи төрүөх, миигиттэн 11 сыл балыс. Мин алааспыттан тэйбитим 60 сылын ааста, кини Москубаҕа тиийбитэ 40, Канадаҕа олохсуйбута 20 сыл буола оҕуста. Мин аатым-суолум Арассыыйа географическай киинигэр биллибит эбит буоллаҕына, кини далааһына Сир шарын кууһар.
Талааннаах киһи этэрэ-тыынара, туттара-хабара, тас көрүҥэ даҕаны ураты, тута өйдөммөт буолааччы. Ити чахчыны мин, Новосибирскайга сахала, 2012 с. кинини аан бастаан көрөөт билбитим. Москубаҕа “Саха-Экспо” быыстапка саалатыгар биир рюкзак сүгэһэрдээх, оһуобай көрүҥнээх дьахтар миигин өрдөөҕүттэн билэр курдук кэтэһэн турара. Сытыы-хотуу саха тута хабан ылан кэпсээн-ипсээн, ыйыталаһан барбыта. Бэйэтин олоҕун, дьыалатын туһунан туох да киирии тыла суох быһаччы быһаара охсубута. 2014 с. кинини кытары Новосибирскайга Күн Музейыгар чиэстээн билсибиппит. Кини төрөөбүт норуотун туһугар далааһыннаах уонна үрдүк тахсыылаах үлэтин билэн сөрү-сөхпүппүт. Аан дойдуга маҥнайгы Күн Музейын тэрийбит Липенков Валерий Иванович Аан дойду балаҕанын хаһаайкатын билокуолакал уонна саха хомуһа музыкатынан уруйдуу-айхаллыы көрсүбүтэ. Ити икки музыка дьүөрэлэһиитэ “Арассыыйа-Саха Сирэ” үс үйэлээх ситимин кэрэһэлиир суолталаах. Александра онно “Юрта Мира”кинигэтин бэчээккэ бэлэмнии сылдьарын, элбэх хаартыскалары көрдөрбүтэ. Сотору мааны кинигэни Дьокуускайга малааһыннаан миэхэ туттарбыта. Александра Григорьева феноменын маннык үс хайысхалынан быһаарыахпын сөп. Бастатан туран, кини үөскээбит айылҕата иҥэрбит төрүтэ номентальнай эрчимин толору туһанан үүммүт, интеллектуальнай-экодухуобунай үрдэли дабайбыт чаҕылхай личность.
Иккиһинэн, олоҕун уустук суолун бэйэтин хорсун-хоодуот дьулуурунан, үргүөмнээх үлэтинэн тыырбыт историк-учуонай, норуот эмчитэ.
Үсүһүнэн, актыыбынай көҕүлээһиннээх уопсастыбаннай диэйэтэл, бэринилээх патриот, норуот дипломатиятыгар үрдүк кылааты киллэрбит тас саха. Мантан салгыы кини 70 сыллаах тыын суругун - биографиятын “Саха Сирэ (Эбээн-Бытантай, Дьокуускай) - Арассыыйа (Москуба) - Канада (Торонто) - Америка (Нью-Йорк)” маршрутунан суоллаан чуолкайдыахпын сөп.
Саха Сирэ. Эбээн-бытантай кыыһын эко-куттаах дабаана. Александра Григорьева Саккырыыр, билигиҥҥи Эбээн-Бытантай улууһугар түөрт оҕолоох, дьадаҥы колхуостаах ыалга төрөөбүтэ. Сэрии кэннинээҕи кыһалҕа арааһа күһэйэн оҕо сааһыттан ньээҥкэлээн, муоста сууйан уонна да атын эбии үлэҕэ мускуллубута. Почтаҕа үлэлээн Морзеазбукатын баһылаабыта уонна орто оскуоланы бүтэрэригэр оленовод-радистидэ аттестаты ылбыта. Араас ыарыы дэлэй кэмигэр айылҕа күүһүн туһаныы, өбүгэ итэҕэлин тутуһуу, оттоох эми билии тыыны быыһыыр суолталаах этэ. Быраата Кеша саһарар (желтуха) ыарыттан өлөр кутталыттан тэмийэх сибиэһэй тириитигэр суулаан быыһаабыттара. Александра народнай эмтээһиҥҥэ сыстан, араас ньымаларын үөрэтэн билэн, баһылаан барбыта. Бу хайысхал кини сүрүн идэтин талыы төрүтүнэн буолбута. Оскуола кэнниттэн Дьааҥы тыатын сиригэр култуура дьиэтигэр үлэҕэ киирбитэ. Онтон сотору кинини Дьокуускайга үөрэххэ ыыппыттара. Үрдүк үөрэхтээх медик буолуон баҕата химия экзаменыттан иҥнэн хаалбыта. Үлэлии-үлэлии кэтэхтэн университет историческай факультетыгар үөрэнэргэ күһэллибитэ. Сахалыы бэчээттээһини кэбэҕэстик баһылаан партия обкомугар машинистка миэстэтин буларыгар аҕатыгар махталлаах горкомсекретара көмөлөспүтэ. Дипломун “Саха дьахталлара судаарыстыба салалтатыгар (1938-1950 сс.)” тиэмэҕэ көмүскээбитэ.
Тус олоҕо күчүмэҕэйдик саҕаламмыта. Бастакы кэргэнинээн 15 сыл олорон баран оҕоломмотохтора. 1983 с. арахсыбыттар. Иккис кэргэнэ Григорьев Владимир Афанасьевич Москубаны бүтэрбит талааннаах хирург-быраас этэ. Арыгыны иһэр иэдээннээх этэ. 1985с. соҕотох уола төрөөбүтэ. Кэргэнин Аллаах Үүҥҥэ кылаабынай бырааһынан анаабыттара. Уолунаан онно көтөр билиэттэрин атын дьон суһал нааданан көрдөһөн ылбыттара. Ол сөмөлүөт үлтү түспүтэ. Дьылҕаларын араас мүччүгэниттэн ити биир түгэни аҕаллым. Кини кэргэнин, Дьокуускайга кыбартыыратын быраҕан туран Москубаҕа үөрэнэр, учуонай буолар дьулуурга баһыйтарбыта.
Москуба-Балашиха. Историк-учуонай, норуот эмчитэ. Харса суох ийэ эмиийдээх уолун кууспутунан Москубаҕа тиийбитэ. Ол туһунан кинигэ ааптара маннык суруйбут: “40 сыл анараа өттүгэр эрчимнээх, чаҕылхай Александра ССРС наукаларын академиятын Н.Н.Миклуко-Маклай аатынан антропология институтугар аспирантураҕа киирээри тиийэн кэлбитэ”. Историк дипломнаах кыыһын оруоту эмтээһини чинчийии тиэмэтигэр “орто медицинскай үөрэҕин суох”диэн ылбатахтара. Дьэ мантан салҕаммыта, Александра Григорьева туохтан да иҥнибэккэ науканы атаакалыыр, сөҕүмэр өһөс дьулуура. Оччолорго училищеҕа киирэр боппуруос ССРС доруобуйа харыстабылын миниистирин таһымынан эрэ быһаарыллар кыахтааҕа. Миниистир аатырбыт Кремль кылаабынай бырааһа Е.И.Чазов этэ. Кыыс оҕо кылааннааҕа онтон иҥниэ дуо? Икки ый күүтэн улуу киһи приемыгар киирбитэ. Миниистир кини киэһэҥҥи үөрэххэ киирэрин быһаарбыта. Александра бириэмэни мээнэ сүтэрбэт этэ. Кремль балыыһатын баазатыгар туочуканан массаж кууруһун барбыта. Чехов куоракка рефлексотерапевт үлэтин булбута. Биир хостоох дьиэ, детсад ылары ситиспитэ. Ол быыһыгарЛенин библиотекатыгар, Ленинградка Кунст камераҕа матырыйаал хомуйа үлэлээбитэ.
Кинигэҕэ норуот эмчитэ дьону араас ыарыылартан быыһаабыт интэриэһинэй түгэннэрэ элбэхтэр. Туочуканан массааһынан уонна бааҥкаҕа хааны сүүрдэр миэтэдинэн Александра биир дьахтары эмтээн ыарахан ыарытын туораппыт. Ол эрээри дьахтар үтүөрэн баран атын иэдээҥҥэ түбэспит. Стоматология кириэһилэтигэр наркозтан аллергиялаан өлбүт. 12.08.2000 бохуруонаҕа соҕотох уола - “Курск”атомнай подлодка военвраһа кэлбит. Ити күн АПЛ тимирбит алдьархайыгар 118 киһилээх экипаж тыына быстыбыта. Ынырык түгэн, ийэтэ уолун быыһаары суһаллык өлбүт курдук буолан тахсыбыта.
А.М.Григорьева сэбиэскэй кэм дьоно сүрэҕэсылааһын, суһал көмөтүн илэ билбитэ. Кини медучилище дипломун көмүскээн институт кэтэх аспирантуратыгар киирбитэ. Кыра ахсааннаах норуот институтун профессора, коммунист Диана Ивановна Перфильева оҕолоох саха дьахтарын дьиэтигэр олордон, хас да сыл биэбэйдээн абыраабыт иһирэх холобура киһини эрэ долгутар. Диссертация суруйар кэмигэр көмөҕө, өйөбүлгэ наадыйан Саха гос.университетыгар бара сылдьбыт. Ону сэнии, күлүү гыныах курдук көрсүбүттэр. Александра бастакы суруйбут кинигэтин салҕаан “Медикобиологические аспекты народного врачевания в Якутии (ХVII-ХХ вв.) тиэмэҕэ 1993с. ситиһиилээхтик диссертация көмүскээн историческай наука кандидата буолбута. Наука академията кини иккис кинигэтин (184 сирэй) таһаарбыта. Медицина историга билиигэ балысханнаах тардыһыытынан уоскуйбакка өссө 1995-1998 сс. ЫБСЛКС үрдүк оскуолатыгар докторантураны барбыта. Дьэ онно ийэтэ барахсан: “Тоҕо эн үөрэнэн бүппэкиний?”диэн ыйыппытын мин бэйэбэр ылына аахтым (ииппит аҕам мин 20 сыл үөрэммитим кэннэ эмиэ итинник боппуруоһу биэрэн турар).
Наукаҕа дабаанын барытын Александра кырачаан уолун кыбына сылдьан ситиспитэ. “Москубаҕа эрэ мин бэйэбин көҥүл-босхо санаммытым уонна ол долгунугар баччааҥҥа диэри олоробун. Уопсайынан, мин махтаныах тустаахпын миэхэ буортуну оҥорбут дьоҥҥо. Кинилэр охсуһуу эрчимин күөттээбиттэрэ. Өскөтүн мэлдьи хайҕалга сылдьыбытым эбитэ буоллар, сайдыым суола силиһиттэн быстыах эбитэ буолуо” диир Александра тэпсэн кэлбит ыллыгын эргийэн көрөн.
Сахаларга анаан дьиэ туталлара. Александра Саха АССР бэрэстэбиитэл истибэтин көмөтүнэн Балашиха куоракка икки хостоох кыбартыыра ылбыта билигин даҕаны баар. Онно уола күчүмэҕэй (подростковай) сааһын ситэн, куһаҕан сабыдыалларга түбэһэр куттала үөскээбитэ. Ийэтэ ол суостан туоратар санаата оригинальнай быһаарыныыга тиэрдибитэ. Сотору тас саха“Прощай, Москва!”диэн Аан дойдуга дабайбыт эпопеята саҕаламмыта.
.Канада-ХНТ. Аан дойду балаҕанын хаһаайката. Бу кэпсээммин тас саха уопсай устуоруйатыттан саҕалыыбын. Саха омук Аан дойдуга тахсар суолун былыргы ырыынак кэмигэр Г.В.Никифоров-Манньыаттаах Уола курдук аатырбыт атыыһыттар тэлэйбиттэрэ. Тас сиргэ атын биричиинэнэн тахсыбыт сахалар тустарынан баччааҥҥа диэри бэрт аҕыйаҕы билэбит. Холобур быраатым Максимов Егор Капитонович (1948-2015) “Мин Мөҥкүүдэ уолабын” диэн кинигэтигэр (Дьокуускай, 2017) кини ийэтинэн аймаҕа, Амма улууһун кулубатын уола Рязанскай Асклифеодот Афанасьевич Кытайынан, Япониянан эргийэн Америкаҕа олохсуйбут дьикти дьылҕатын туһунан саҥа истибитим. Дьэ билигин, Сир шара Интэриниэт “Ооҕуй-оҕус илиминэн” кууспут, континеннар икки ардынааҕы чугаһабыт кэмигэр, сахалар омук сиригэр олохсуйуулара быһа көстөр буолан эрэр. Саха Кэрэ Куо кыргыттара, уолан уолаттара омуктары кытары доҕордоһон, сүрэхтэринэн силбэһэн Сир шарын араас муннугар оһуохайдарын умнубакка эрэ тиийдилэр. Кинилэри былырыын Европаҕа быган илэ харахпынан көрөн кэлбитим. Лариса Реасовна Кулаковская уһулуччулаах холобурунан норуот дипломатиятын уопута, туһата дьэ саҥардыы өйдөнөн, оруола билиниллэн барда. Бу деликатнай институт устуоруйатын, ис хоһоонун, хамнатааччыларын үөрэтэн билии кэмэ уолдьаста. Ол иһин тас сахалар маҥнайгы конгресстарын тэрийэн ыытыы идиэйэтин сөбүлүү иһиттим. Бу тиэмэни мин, “Саха Сирэ - Арассыыйа”, омуктар икки ардылынааҕы доҕордоһуу балаһатыгар алта уон сыл мускуллубут киһи, дириҥник билэбин уонна 2007 с. Саха II-с конгреһыгар этиибэр таарыйан ааспытым. Билигин СӨ тас сибээс министиэристибэтин эдэр салайааччылара Г.В.Кириллин уонна В.Н.Васильев уопсастыбаннай көҕүлээһини өйөөн, бу дьыалаҕа ылсыһан эрэллэрин астына истэбин.
Туундара кыыһа Александра Григорьева тас дойдуга тахсар быһаарыныытын Дьылҕа Хаан дьаһалынан, кэтэх өйө (интуицията) сибигэнэйбитин истэн ылыммыт эбит. Үөһээ бэлиэтээбитим курдук, ити кэмҥэ ийэ барахсан соҕотох уолун күчүмэҕэй саас кутталыттан миэстэ уларытан тэскилэтэр санааҕа түспүтэ. Икки сыллааҕыта Британскай Колумбия университетын профессора (Бритиш-Антария) Глорис Авернас кини народнай эмтиир миэтэттэрин Ванкуверга кэлэн көрдөрөрүгэр ыҥырбыта. Ону хостоон Александра “Сибиир уонна Уһук Илиҥҥи традиционнай медицинатыгар семинар ыытыахпын сөп”диэн суругу ыыппыта. Өр-өтөр буолбатаҕа, научнай симпозиумҥа ыҥырыы кэлбитэ. Уолунаан айан суолугар хомунан Ванкуверга 30.06.2000 Торонто нөҥүө көппүттэрэ. Онно тохтоон иммиграннар уопсайдарын, олорор усулуобуйаларын сөбүлүү көрбүттэрэ. Симпозиум кэнниттэн эмиэ Торонтаҕа төннөн түспүттэригэр уола булгуччулаахтык: “Мантан аны барбаппын!”диэн эппит. Эбээн уолун тылын ылынан Канада аборигеннара буола түспүттэр. Ити курдук кинилэр алта мөлүйүөн нэһилиэнньэлээх Торонто куоракка олохсуйбуттара быйыл 20 сыл буола охсубут. Александра Америка аборигеннарын медицинатыгар матырыйаал хомуйан барбыт. Уола оскуоланы бүтэрэн, арт-колледжка киирбит. Билигин Торонто киинигэр икки хостоох кыбартыыралаахтар. “25-с этээстэн ыраас күн Ниагара водопад көстөр” дииллэр. Туох барыта сиэрдээх, Америка кирбиитэ мээнэҕэ көстүбэтэҕэ чахчы. Кини, Торонто университетын бочуоттаах профессора, норуоттар икки ардыларынааҕы традиционнай медицина киинин тэрийэн сертификат ылбыт. “Салгыы танк курдук барбытым. Мин дьулуурум мэлдьи оннук” диир Александра. Ол эрээри “коммерсант буолар айылгым суох, харчы былааһыттан босхобун”диэн бизнеска таттарбатах. Сотору “Юрта Мира” уопсастыбаннай тэрилтэ үөскээн, Канада Правительстватыгар регистрацияламмыт. Онтон салгыы кыра ахсааннаах төрүт норуоттар дьыалаларыгар үлэтин далааһына кэҥээн, “Юрта Мира” ХНТ-Холбоһуктаах Нациалар Тэрилтэлэрин аан дойду кыра төрүт омуктарын бастайааннай форумугар регистрацияламмыта. Дьэ ити курдук Хоту Эбээн-Бытантай кыыһа Александра Григорьева норуот дипломатиятын чыпчаалыгар дабайбыта. Сыл аайы ыам ыйыгар Нью-Йорка ыытыллар ХНТ Форум сессиятыгар кыттар буолбут. ХНТ Форумун таһымыгар аан дойду төрүт омуктарын бырааптарын, интэриэстэрин көмүскүүр боппуруостары дьүүллэһэн, үрдүк таһымнаах, глобальнай суолталаах быһаарыылары ылаллар эбит.
А.М.Григорьева 15 сыллаах үлэтин оччуота “Yurta mira”.- Канада-Якутск: НКИ “Бичик”, 2014 бэртээхэй кинигэ-фотоальбомҥа бэчээттэммитэ. Манна тиһиллибит суруйуулары, докумуоннары, хаартыскалары ааҕааччы СӨ киин библиотекатыгар дуоһуйа көрөн, кини далааһыннаах үлэтин, үгүс-элбэх дьыалатын, араас дойду омуктарын кытары алтыспыт чахчытын билиэн сөп.
Түмүкпэр аҕалабын Александра Григорьева уопсастыбаннай дипломатия, наука уонна үөрэх, духуобунас, национальнай култуура, медицина уонна спорт эйгэлэригэр аан дойду кыра ахсааннаах төрүт норуоттарын бырааптарын, доруобуйаларын, интэриэстэрин көмүскүүргэ үлэлээбит үтүө холобурдарын.
Александра Григорьева 2003с. Монреалга ХНТ конвенциятыгар Арассыыйа делегациятын састаабыгар кыттан, “Сибиир уонна Уһук Илиҥҥи народнай эмтээһинин туһунан”дакылаат оҥорбут. Онно ылыныллыбыт “Декларация коренных народов мира” 24-с ыстатыйатын (кыра норуоттар доруобуйаларын харыстааһына) ааптара буолбут. Сахалар Канада аборигеннарын бэстибээллэригэр уонна Нью-Йорка форум сессиятыгар кытталларын тэрийбит. “Сахадиаспора” уопсастыбаннай тэрилтэни кытары Анастасия Диодорова (1990 с.т., спортсменка) 2004с. Афинаҕа буолар Паралимпийскай оонньууларга кыттарыгар эбии квота биэрэллэрин ситиспиттэр. Ол түмүгэр бу кыысчаан ууга харбааһыҥҥа 2008с. Пекиннааҕы Параолимпиада үрүҥ көмүс призера, Аан дойду икки төгүллээх чемпионката буола үүммүт.
“Юрта мира” президенэ 2007с. ХНТ Форумун 6-с сессиятыгар “Шаманизм, традиционная медицина и охрана окружающей среды” тиэмэҕэ дакылаат оҥорбут.
2008с. Кытайга буолар Параолимпийскай оонньууларга эбии квотаны Владимир Волынецка ылары ситиспиттэр. Кини билигин пауэрлифтиҥҥэ икки төгүл Арассыыйа чемпиона, Лондоҥҥа 2012с. Параолимпидадаҕа үрүҥ көмүс призера.
2009с. Ыһыах национальнай бырааһынньыгы аан дойду кыра норуоттарын култуурунай нэһилиэстибэтигэр киллэрэргэ туруорсубут.
2010с Ванкуверга Кыһыҥҥы Олимпийскай оонньуулар кэмигэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин туһунан быыстапка ыыппыттар. Сахаттан Олимпийскай чемпион Роман Дмитрьев аатынан “Торонто-Ванкувер” маршрутунан автопробег тэрийбиттэр.
2010с. ХНТ Форумун сессиятыгар Александра Григорьева Абый улууһугар Кэбэргэн сэлиэнньэтигэр “Юрта мира” диэн Аан дойду кыра ахсааннах төрүт норуоттарын ХНТ иһинээҕи бастайааннай форумун туһунан музей аһыллыбытын туһунан кэпсээбит уонна ол музей филиалын атын дойдуларга аһарга этии киллэрбит.
2011с. сессияҕа “Юрта Мира” тэрилтэ Аан дойду кыра омуктарын култуураларын уратыларын уонна төрөөбүт тылларын харыстааһын боппуруостарыгар болҕомтону тарпыт.
2014с. Тураҥҥа (Казахстан) Аан дойду түүр омуктарын 6-с Курултайдарыгар сылдьыбыт.
Кинигэҕэ Аляскаҕа Чириков арыытыгар тыыннаах хаалбыт саха ынахтарын туһунан интэриэһинэй дааннайдар суруллубуттар. 2016 с. ХНТ Форумун 15-с сессиятыгар Александра Григорьева “Саха сүөһүтэ – сыаналаах генетическэй нэһилиэстибэ” диэн иһитиннэрии оҥорбут. Саха ынаҕын “Кыһыл кинигэҕэ” киллэрэргэ эппитэ сессия резолюциатыгар өйөбүлү ылбыт. Билигин ити боппуруос Швейцарияҕа экспертизаны бара сылдьар үһү. Уопсайынан, Александра Григорьева саха сүөһүтүн үлүһүйэн туран көмүскүүр. Арассыыйа тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин хамнатан Саккырыырга хотон тутары ситиспит.
А.М.Григорьева түбүгэ, былаана билигин даҕаны уостубат. Учуонай норуот эмтээһинин билии географиятын кэҥэтэн билигин үһүс “Народная медицина аборигенов Канады и Америки” кинигэтин бэлэмниир.
Түмүкпэр барҕа махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын Москуба сэргэх сүрэхтээх биология дуоктардарыгар Виктор Алексеевич уонна Наиля Хаджиевна Спицыннарга, ыраах тыйыс Саха Сирин чулуу кыыһын туһунан ыччаты экодухуобунай иитиигэ уһуйар суолталаах кинигэни суруйбуттарыгар. Кинилэр: “Сложная, трудная, насыщенная жизнь закалила Александру. Бросается на помощь всем. Для нее не существует закрытых дверей начальников, она по природе борец, редкостный, неутомимый, справедливый. Ничего не просит для себя, только для людей, для дела. Живет счастливо в согласии со своей совестью и людьми” (17 сирэй) диэн бэрт чуолкай, толору характеристиканы биэрбиттэр. Бу кинигэ Хоту Арктика туундаратыттан күөрэйбит А.М. Григорьева киһи бэйэтин дьылҕатын салайынан дьолу уһанар холобурун, бар дьон туһугар олоҕун анаан, Аан дойду кыра ахсааннах төрүт норуоттарыгар күүс-көмө оҥорон, төрөөбүт Сахатын Сирин туругур да оҥорбут сүҥкэн кылаатын арылыччы аһан көрдөрүүтэ, үүнэр ыччаты өй-санаа үрдүк идеалыгар угуйан иитэр педагогическай босуобуйа суолталаах.
Мин Хоту улуустарга атаҕым тиийэ илик. Киэҥ нэлэмэн тыйыс Саха Сирэ аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэ тэбэр сүрэҕин итиитинэн тыынар. Сакырыыр уонна Дьааҥы улуустарыгар мин учуутал аймахтарым Иннокентий Дмитрьевич Неустроев (1928-2008) уонна Константин Иннокентьевич Давыдов эдэр саастарыгар олорбуттара. Эһэ Хайа лааҕырыгар мин аҕам Максимов Егор Лазаревич (1916-1941) тыына быстыбыта. Оо, кинилэр кэриэс суолларын булбут киһи диэн баҕа санаа эмиэ мин өйбөр охсуллар. Онон Александра Григорьева миигин Хоту ытык сиргэ доҕордуу тардыбыта истиҥ-иэйии суолталаах.
Киниэхэ мин бэйэм тус сыһыаммын “Ступени эколого-духовного восхождения личности к идеалу Высшего Разума - Ноосфере (Опыт познания смысла жизни и парадигма эколого-центристского понимания мира)”. -Новосибирск, 2018 диэн олоҕум биир сүрүн кинигэтигэр маннык этиибинэн кэпсээммин түмүктүүбүн:
“Я уважаю эту труженицу, коллегу-единомышленицу по общественным делам, столь бескорыстно служащую интересам далекой родины. Поистине легендарная личность. Такова она -“гремучая смесь” кровей “эвена+саха”, сделавшая настолько много дел для защиты интересов малочисленных народов Севера, что хочется поставить ей памятник на родине такой, как челнокам в Хабаровске” (36 сирэй).
Максимов Иоган Егорович, ССРС атомнай бырамыысалынаһын уонна өҥнөөх металлургиятын бэтэрээнэ, СӨ айылҕа харыстабылын туйгуна, техническай билим хандьыдаата, Норуоттар икки ардыларынааҕы славянскай академия чилиэн-кэрэспэндьиэнэ, СӨ духуобунай академиятын бочуоттаах академига, С.А.Новгородов аатынан бириэмийэ лауреата, Новосибирскайга саха общинатын вице-президенэ уонна саха студеннарын наставнига, Болугур уонна Чакыр нэһилиэктэр уонна Чурапчы улууһун бочуоттаах гражданина.
