Быйыл саха уһулуччулаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, фольклорист, этнограф-учуонай Гавриил Васильевич Ксенофонтов төрөөбүтэ 135 сылынан киниэхэ анаммыт тэрээһиннэр салҕанан бара тураллар. Аҕыйах хонугунан Тиит Арыыга киниэхэ анаммыт сыл үөрүүлээхтик аһылларын бэлиэтиэхтэрэ. Биһиги Г.В. Ксенофонтов сиэн балта Рейнида Петрованы кытта кини дьонун, Г.В. Ксенофонтов кэргэттэрин туһунан кэпсэтэбит.
– Рейнида Георгиевна, эйигин экскурсовод-гид быһыытынан өйдүүбүт. Ксенофонтовтар хаан уруу аймахтара буоларгын олох да билбэт этибит...
– Мин Ксенофонтовтар Елена Васильевна диэн кыыстарын сиэнэбин. Бастаан – педучилищены, онтон пединституту бүтэрбитим, 16 сыл идэбинэн үлэлээбитим. Урут ССРС саҕана “Бюро путешествий” диэн баара, онно тастан экскурсоводтуу сылдьан, устунан сөбүлээн, ити эйгэҕэ киирэн добуочча өр үлэлээбитим. Эбэм Елена Васильевнаны “баай Кирилловтар хамначчыттарын таптаабыта үһү” диэн кэпсииллэрэ. Дьоно ону сөбүлүөхтэрэ дуо, кыыстарын күүстэринэн кэриэтэ биһиги эһэбитигэр, Амма Лээгититтэн төрүттээх II гильдиялаах атыыһыт Антипин Иван Прокопьевичка кэргэн биэрбиттэр. Былыргы баайдар оҕолорун оннук кэпсэтиинэн эрэ холбууллар буоллаҕа. Мин ону сороҕор “оттон күрээн хаалыаҕын” дии санааччыбын (күлэр – НГ).
– Урут кыыс оҕо төрөппүттэрин тылын утары барбат буоллаҕа...
– Оннук. Ол да буоллар эһэбитин кытта ыал буолан олорбуттар, барыта 8 оҕоломмуттар. Оччолорго сыстыганнаах араас дьаҥтан, сөтөлтөн, о.д.а. ыарыыттан оҕо өлүүтэ элбэҕэ, онон оҕолоро кыраларыгар төннөн испиттэр. Ийэбит, улаханнара, соҕотох хаалбыт. Аны эһэбит атыыһыт буолан, ытылҕаннаах кэмнэр саҕаламмыттарыгар атын сиринэн, бэл, кыраныысса таһынан эҥин күрүү сылдьыбыт. Кыыстарын Евдокия Васильевнаҕа хаалларан, эбэбит эмиэ барсан испитэ үһү. Ол эрээри оҕотун, дьонун, дойдутун ахтан, суолуттан төннүбүт. Эһэбит Иван Антипины Пепеляевка кэлэн кыттыс диэн ыҥыра сатаабыттарын кэлбэтэҕин туһунан кинигэҕэ ахтыллыбыта баар. Эдьиийим Реональда итини барытын миигиннээҕэр ордук билэрэ. Кини билигин суох...
Ол да буоллар, эһэбит дьонугар 1926 с. кистээн кэлэ сылдьыбыта үһү. Ол түмүгэр 1927 с. аччыгый уоллара төрөөбүт. Улахан кыыстара, мин ийэм, онно 17 саастаах. Арааһа, хоп-сип бөҕө тарҕаммыт буолуохтаах. Ол оҕо эрэйдээх биир сааһын ааһан баран, ыалдьан өлөөхтөөбүт. Зоя Ивановна ийэтиниин, эбэбит ол уолчаанын көтөҕөн хаартыскаҕа түспүттэрэ баар. Кэлин эһэбитин хотунан сырыттаҕына тутан, Хаатаҥгаҕа көскө ыыппыттар. Онтон дойдутугар, дьонугар 1936 сыл эргин кэлэ сылдьыбыта дииллэр. Ийэбит онно номнуо бастакы оҕотун оҕоломмут этэ. Инньэ гынан эһэбит күтүөтүн, сиэнин көрөн барбыт. Ол эрээри аҕабыт хаһан даҕаны ону кэпсээбэт этэ – эбэбит кытаанахтык боппута үһү. Онтон 1938 сылга эһэбит ол сыылкаҕа өлбүт.
– Ксенофонтовтар аймахтара буоларгын дьон-сэргэ хайдах ылынарай?
– Туох диэхтэрэй? Ким даҕаны ону билбэт этэ. 1965 сыллаахха ыстатыйа тахсыбытыгар онно сыһыаннаах аҕыйах киһи билбитэ буолуо, учуонайдар эҥин уонна бэйэбит билсэр дьоммут эрэ билэллэрэ. Холобур, Георгий Прокопьевич Башарин кэргэнин балта Сата Ивановна Платонова пединститукка үлэлиирэ, кини билэрэ, мэлдьи ыҥырара.
Ийэбит Елена Ивановна бастаан педтехникуму бүтэрбитэ. Мэҥэ Хаҥалас Хара нэһилиэгэр оскуолаҕа үлэлии сылдьан, аҕабытын кытта билсибит. Аҕабыт Георгий Георгиевич Петров Н.Крупская аатынан Ленинградтааҕы Хомуньууһум институтун бүтэрбит, хомсомуолга, баартыйаҕа үлэлээбит киһи. Ийэбит кини кыра быраатын оскуолаҕа үлэлии сылдьан, оҕолортон көмүскээбит, устунан дьонун, улахан убайын кытта билсибит. Ол кэннэ уруккулуу сиэринэн өр суруйсубуттар, онтон биирдэ холбоспуттар.
– Ноо, хомуньуус, баартыйа үлэһитэ “били Ксенофонтовтар” балтыларын кэргэн ылартан толлубатах эбит дии?
– Дьэ, суох, толлубатах. Ийэбит кырасаабысса буоллаҕа, дьон этэринэн. Аҕабыт кэргэн ылан баран, институкка үөрэттэрбит. Бэйэтэ туох да үтүө санаалаах киһи этэ. Ийэбит аймахтарыгар ыарахан кэмнэригэр көмөлөһөрө, Гавриил Васильевич кэргэнэ Клавдия Арсеньевнаҕа олох тиийиммэт диэн, харчы ыытарын туһунан суруктарыгар баар. Уолугар – Леонидка эмиэ көмөлөһөрө. Ийэбит инсуллаан, эрдэ барбыта. Биһиги бэһиэ этибит.
– Төгүрүк остуолга эн Г.В. Ксенофонтов кэргэттэрин туһунан кэпсээбитиҥ. Ону өссө ахтан аас эрэ...
Атыыһыт Никифор Кандинскай дьиэ кэргэнэ
– Оччолорго Гавриил Ксенофонтов 29 саастааҕа, кырасыабай, өйдөөх, талааннаах уола хаан киһи этэ. Үс сиргэ үлэлиирэ, кыахтааҕа. Дьэ, онон дьонноро “кэргэннэнэриҥ уолдьаста” диэбиттэригэр бэйэтэ да сөбүлэспит. 1916 сыллаахха Гавриил Васильевич аҕас-балыс Ксения уонна Наталия Кандинскаялары кытта билсибит. Аҕалара Никифор Кандинскай, Өлүөхүмэттэн төрүттээх, добуочча кыахтаах атыыһыт эбит. Ити кэмҥэ кинилэр манна, Дьокуускайга, көһөн олороллоро. Онон Ксенофонтов кыргыттары кытта билсэн... ханна сылдьаллара эбитэ буолла? Тыйаатырга диэҕи тыйаатыр баара буолуо дуо? Чэ, соннук көннөрү доҕордуу көрсүһүүлэрэ саҕаламмыт.
...Улахан кыыс Ксения “Гавриил миигин кэргэн таҕыс диэҕэ” диэн бүк эрэллээх, иһигэр сэмээр күүтэ сылдьыбыт. Кини сааһынан сөп түбэһэрэ уонна, сиэр быһыытынан, “эдьиий бастаан кэргэн тахсыахтаах” этэ буоллаҕа. Баҕар, таптаабыта да буолуо – Гавриил Васильевич оннук чаҕылхай киһи буоллаҕа, хайа кыыс сүрэҕэ долгуйуо суоҕай! Оттон Гавриил кини балтын Наташаны сөбүлээбит эбит. Аччыгый кыыс 16 эрэ саастааҕа. Эбэбит, баҕар, ону дьонуттан истибитэ буолуо, Ксения улаханнык аймаммытын, бэл, истиэрикэлээбитин кэпсиир этэ.
– Оо, ыарахан эбит дии! Балтын, арааһа, “таптыыр киһибин былдьаата” диэтэҕэ?
– Оннук буоллаҕа... Ол да буоллар аҕалара Никифор Кандинскай: “Наташенька кэргэн тахсара эрдэ, улааттаҕына, оччоҕо кэпсэтиэхпит” диэн тохтоон эрэргэ сүбэлээбит. Сотору ыалдьан, олохтон туораабыт. Ол кэннэ Гавриил Васильевич Натальяҕа эмиэ кэргэн таҕыс диэбит. Бу сырыыга дьиэ кэргэнэ “аҕаҥ өлбүтэ биир да сыла туола илигинэ” диэн бопсон көрбүтүн кыыс истибэтэх. Ол кэнниттэн аймахтарын кытта билсибэтэҕэ, эйэлэспэтэҕэ дииллэрэ.
Г.В. Ксенофонтов бастакы кэргэнэ Н. Кандинскаялыын
Наташа Кандинская оччолорго 17 эрэ саастааҕа. Хаартыскатын көрдөххө, кэрэ сэбэрэлээх, муодунайдык таҥныбыт кыысчаан турар. Гавриил Васильевич кэргэнин олус таптыыра, бүөбэйдиирэ, сайдарыгар-үөрэхтэнэригэр эмиэ көмөлөһөрө. Наталья туох эрэ уратылаах буолан, Гавриил Васильевич курдук киһи киниэхэ сүрэҕин туттардаҕа. Үтүө-сэмэй майгылаах, кэрэ-нарын кийииттэрин Ксенофонтовтар аймах бары да сөбүлээбиттэрэ. Ксенофонтов науканан дьарыгыра эбэтэр атын уопсастыбаннай дьыалатынан ыраах, өр буола бардаҕына, кэргэнин дьонугар хаалларара. Хомойуох иһин, кинилэр дьоллоро уһаабатаҕа. Наталья 1927 сыллаахха оҕолоноору быстыбыта... Гавриил Васильевич ити кэмҥэ Дьокуускайга суоҕа, хонуутааҕы чинчийиилэрин түмүктүү ыраах сылдьара. Кэллэҕинэ, көмүс уҥуоҕун көтөҕөөрү күүттэрбиттэрэ диэн кэпсииллэрэ... Таптыыр кэргэнин сүтэрэн, олус аймаммыта, дэпириэссийэлээбитэ үһү. Натальятын хаартыскатын кэннигэр Шиллер хоһоонуттан быһа тардан “Все цветет – лишь мой единый Не взойдет прекрасный цвет Прозерпины, Прозерпины на земле моей уж нет...” диэн суруйбута баар...
– Баҕар, аҕата өлбүтүн кэннэ ситэ болдьоҕун толорбокко ыал буолбуттарын содула буолуо?
– Буолуон сөп. Эдьиийин да өһүөнэ тиийбит буолуон сөп. Өр баҕайы оҕоломмокко олорбуттар этэ, ити бастакытын оҕолоноору былдьанаахтаабыт. Ол да буоллар ити олорбут сыллара Гавриил Васильевич саамай дьоллоох, сырдык кэмнэрэ эбит. Ити кэмҥэ кинилэр Иркутскайга баран олорбуттара.
– Дьылҕата оннук буоллаҕа. Оттон иккис ойоҕун туһунан тугу билэҕин?
Клавдия Рогова, иккис кэргэнэ
– Гавриил Васильевич ити кэннэ науканан дьаныһан туран дьарыктаммыт, эспэдииссийэлэргэ айаннаабыт. Красноярскайга Роговтар диэн ыалга түһэ сытан, кинилэр кыыстара Клавдияны кытта билсибит. Кыыс киниттэн 20 сыл балыс этэ, ол эрээри Гавриил Васильевиһы олус таптаан, киниэхэ кэргэн тахсарга сөбүлэспит. Иркутскайга баран саахсаламмыттар, онтон биир сылынан, 1930 сыллаахха, соҕотох уоллара Леонид төрөөбүт. Клавдия эмиэ ис киирбэх дьүһүннээх, сүрдээх интэлигиэн, үтүө-сырдык өйдөөх-санаалаах кыыс эбит. Талааннаах эрин үлэтин-хамнаһын сөпкө сыаналаан, дьиэтээҕи үлэни бэйэтигэр ылынан, күннээҕи бытархай кыһалҕаттан босхолоон, Гавриил Васильевичка науканан эрэ дьарыктанарыгар кыах биэрбитэ элбэҕи этэр. Иркутскайга ити кэмҥэ олус сэргэх, үрдүк таһымнаах билим эйгэтэ баара. Гавриил Васильевич, онно баҕатын хоту сылдьан, ааттаах-суоллаах учуонайдардыын алтыһан, кылгас кэм иһигэр ыстатыйа бөҕөтүн суруйан, кинигэлэрин таһааран, эспэдииссийэлэргэ сылдьан, чахчы да, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Уоллара Леонид “биһиги олус дьоллоохтук олорбуппут” диэн ахтара.
Кинилэр Дмитров куоракка көһөн олохсуйбуттара, онно 1937 сыллаахха тутан хаайбыттарын кэннэ, эдэркээн дьахтар оҕотун кытта сир-халлаан икки ардыгар хаалбыта. Сэрии саҕаланыыта уолун илдьэ тапталлаах кэргэнин дойдутугар, Дьокуускайга, Полевой уулуссаҕа эрин дьонугар кэлэн олохсуйбута. Ол түөрт хостоох дьиэҕэ кэлин мин эмиэ төрөөбүтүм, улааппытым. Ким-ким ол дьиэҕэ тохтоон-өрөөн, үссэнэн ааспатаҕай: аймахтар, билэр дьоммут билэр дьонноро, доҕотторбут доҕотторо, сороҕор олох билбэт дьоммут... Эбэбит Елена Васильевна кэлбит киһини, ким да буоллун, Кузнецов фарфор сэрбииһиттэн күндүлүүрэ – урукку баай-дуол биир туоһута ордон хаалбытыттан... Клавдия Арсеньевна Пушкин бибилэтиэкэтигэр бибилэтиэкэринэн үлэҕэ киирбитэ, онно Г.У. Эргис көмөлөспүтэ дииллэрэ.
Клавдия кэргэнин дьонун олус ытыктыыра, мэлдьи тойонуттан сүбэлэтэ, ыйыта сылдьара дииллэрэ. Гавриил Васильевич архыыбыгар олоҥхону суруйбут лиистэрэ баарын институт үлэһиттэрэ көрдөөбүттэрин тойонуттан “хайыыбын?” диэн ыйыппыта үһү. “Биир лиис иһин 200 солк. биэрэбит” диэбиттэр. Оҕонньор “биэр, син биир эргиллибэт” диэбит... Онуоха Клавдия ол 10 лииһи атыылаан, 2 тыһыынчаны аҕалан тойонугар туттарбыт. Оҕонньор өлбүтүн кэннэ, ол харчыны булбуттар. Клавдия уолунуун дойдутугар – Красноярскайга ол харчынан төннүбүтэ үһү. Баралларыгар Евдокия Васильевна Леонидка көстүүм тигэн биэрбит, таҥаһын эбэтэ бэлэхтээбитэ дииллэр...
Сэрии кэмигэр учуонай архыыба Дмитровка сарайга сыппыта үһү. Реабилитациялана илик буолан, архыыбыгар эмиэ оннук сыһыан буолаахтыа... Клавдия Арсеньевна ордубут архыыбы Красноярскайга тиэйэн аҕалбыта. 1956 с. кини олохтон барарыгар архыыбы эдьиийигэр хаалларбыта. Онно харалла сыппытын, эдьиийэ ыалдьан, ыксаан суруйбутугар, саха учуонайдара баран аҕалбыттар. Онон, Гавриил Ксенофонтов архыыба этэҥҥэ хараллан ордубута, кэлин үөрэтиллэ-чинчиллэ сылдьара – кэргэнин Клавдия Арсеньевна өҥөтө. Улуу дьон кэннигэр көстүбэт чуумпу аанньаллара, кэрэ Иэйэхситтэрэ баар буолан, кинилэр ааттара тиллэр, өлбөт үйэлэнэр.
Нина ГЕРАСИМОВА.
