Бу күннэргэ бэрт сэргэх уонна элбэх билиини-көрүүнү биэрэр тэрээһиҥҥэ сырыттым. Ол курдук, кулун тутар 24 күнүгэр Лоомтука нэһилиэгэр Афанасий Павлович Кириллин туһунан “Честь имею!” диэн А. Амбросьев-Сиэн Мунду суруйбут кинигэтин сүрэхтэниитигэр сырыттым.
Урукку өттүгэр А.П. Кириллин туһунан олус элбэҕи билбэтим, одоҥ-додоҥ истэрим. Ис дьыала органнарын тиһигэр үлэлээбит киһи син билиэх да эбиппин диэн сэмэлэнэн ыллым. Ол эрээри, үгүс дьон бэлиэтээбитин курдук, судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин (КГБ) үлэһиттэрэ урукку өттүгэр тутуспут уодаһыннаах быһыылара-майгылара, төһө да уларыйыы ыытыллыбытын иһин, үгүспүтүгэр бу тэрилтэҕэ, кини үлэһиттэригэр биир чопчу сыһыаны олохтообут.
Оччотугар бу суруллубут кинигэ А.П. Кириллиҥҥа тус бэйэтигэр, кини дьиэ кэргэнигэр, биир дойдулаахтарыгар үтүө өйдөбүл эрэ буолбакка, судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтигэр (КГБ) норуот сыһыана кэлиҥҥи кэмҥэ уларыйарыгар сүдү суолталаах эбит. Тыа сириттэн үүнэн-сайдан, бэйэтин сыратынан, дьулуурунан, дьаныарынан киэҥ билиилэнэн улахан дуоһунаска ананары ситиспит А.П. Кириллин олоҕун олуктара үүнэр көлүөнэ ыччакка үтүө холобур буолаллар.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр Ил Түмэн депутаттара М. Христофорова, Ю. Баишев, В. Прокопьев, Ил Дархан сүбэһитэ И. Николаев, судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин ветераннара М. Егоров, С. Петров, суруйааччы, журналист А.Амбросьев-Сиэн Мунду, документалист-кинорежиссер И. Кривогорницын, ырыаһыт В. Заболоцкай уонна Лоомтука олохтоохторо кыттыыны ыллылар. Тэрээһини ССРС култууратын туйгуна Р.З. Егорова иилээн-саҕалаан ыытта. Лоомтука сиригэр-уотугар чулуу дьонноругар, дьиэ кэргэттэригэр сүгүрүйэн, араас хабааннаах тэрээһиннэри ыытар үтүө үгэс ситимин быспакка буоларын олус сэргээтим, кэрэхсээтим уонна Б.Окуджаваны санаатым: “Давайте говорить друг другу комплименты – ведь это всё любви счастливые моменты!”. Үлэҥ ситиһиилэрин дьонуҥ-сэргэҥ биһириирэ хайа да киһиэхэ өйөбүл, тирэх буолар буоллаҕа.
Сиэн Мунду бэлиэтээбитинэн, А.П. Кириллин бэйэтэ бэйэтин оҥорбут киһинэн буолар. Туох да билсиитэ-көрсүүтэ суох оҕо бэйэтин билиитинэн, сатабылынан үрдүк билиниини ситиспит. Афанасий Павлович курдук сайдыылаах, таһымнаах киһи туһунан кинигэ суруйан, кинини кытары алтыһан бэйэм сайынным, элбэҕи биллим, ол барыта И.Барахов туһунан кинигэ суруйарбар тургутуу уонна бэлэмнээһин курдук эбит диэн тоһоҕолоон эттэ.
Ил Дархан сүбэһитэ И.И. Николаев бу А.П. Кириллин курдук дьон норуот дьолугар үөскүүллэрин, философия «Роль личности в истории” и “Историческая необходимость” диэн сокуоннарынан кыахтаах, эстибэт дьылҕалаах норуот ураты дьону бэйэтэ иитэн таһаарарын бэлиэтээтэ. 90-с дойду үрдүнэн дьалхааннаах сыллар, дойду укулаата урусхалламмыт кэмнэрэ тургутуу кэмнэрэ этилэр. Ол эрээри саха норуота, олох араас эйгэтигэр бу А.П. Кириллин курдук чулуу ыччаттаах буолан, кэскиллээх суолга тахсыбыта. Ол курдук, норуот иккис тыынын ыларыгар, кута-сүрэ бөҕөргүүрүгэр куттал суох буолуутун кэмитиэтин (КГБ) киһилии майгылаах офицердара, чуолаан А.П. Кириллин, саха интеллигенциятын үтүө аатын тилиннэрэн сүҥкэн суолталаах үлэни саҕалаабыттара. Ол түмүгэр норуот кулуттуу өйтөн-санааттан босхоломмута. А.П. Кириллин олоҕо, идэтинэн үлэтин суолтата өссө да ситэ үөрэтиллэ илик диэн түмүккэ этилиннэ.
Кинигэ “Честь имею!” диэн аата мээнэҕэ буолбатах эбит ээ дии санаатым. Ол курдук, А.П. Кириллин, 30-ча сыл судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин (КГБ) офицерын үрдүк аатын сүгэн сылдьыбыт киһи, бу курдук чиэс биэрэн туран бэйэтин олоҕун кырдьыктаахтык дьонугар-сэргэтигэр сэгэтэн кэпсиэм диэн этэргэ дылы. Онуоха киһи туох да омнуолуоҕа, эбэтэр тустаах киһи кистии-саба тутуоҕа А.П. Кириллин чаҕылхай олоҕор суох.
Аны туран, бу кинигэҕэ А.П. Кириллин араас дьон туһунан истиҥ ахтыылара киирбиттэр. Хас биирдии киһи туһунан ахтыыта олус да сылаас тыыннаах. Ол курдук, Афанасий Павлович дьонун, доҕотторун, үөлээннээхтэрин истиҥник таптыырын, кими баҕарар кытта бу Ытык да сааһыгар сылдьан үөрэ-көтө билсэргэ, кэпсэтэргэ бэлэмин кэрэһэлиир. Онтон дойдутугар таптала, ахтылҕана хас санаатыгар, үгүс суругар-бичигэр, олоҕун устатын-туоратын тухары ылыммыт быһаарыныыларыгар, хас биирдии дьайыытыгар көстөр. Онон кинигэни арыйаргын кытары офицер үрдүк аатын хаһан да түһэн биэрбэтэк Ытык киһини кытары истиҥ сэһэргэһии саҕаланар.
Бу тэрээһини кылгастык суруйуом диэн тылбын биэрэн баран, маҥнай утаа чуҥкук соҕус буолара дуу диэбитим... Ол судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин үлэһиттэрэ үксүлэрэ дьэбин уоһуйан, үйэлээх кистэлэҥи илдьэ сылдьар дьон төһөлөөҕү кэпсээбит үһүлэр, истэрин-тастарын биллэрбэккэ, быһыта-орута: «Төрөөбүтүм, үөрэммитим, үлэлээбитим, бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕыстым, аныгы көлүөнэ дьоно оннук итэҕэстээххит, маны билбэккит, ону сатаабаккыт”, - дэһэллэр ини диэн санаалаах этим. Ону баара, А.П. Кириллины көрөн баран олус үөрэ соһуйбутум. Кини сиртэн-буортан тэйбит, сырдыгынан сыдьаайа сылдьар иҥиир-ситии киһи эбит, мичээрдээн чаҕылыйа сылдьар уоттаах харахтаах, олус эйэҕэс-сайаҕас буолан биэрдэ. Ахтыыларга кини кыра уҥуохтааҕын доҕотторо дьээбэлээн кэпсииллэр эрээри, А.П. Кириллин таһыгар намыһах уҥуохтаах киһини кытары турабын диэбэккин, ол курдук кини дуолан киһи буолара, бөҕө ис туруктааҕа, күүстээҕэ, кыахтааҕа биллэр.
Мин быраабы араҥаччылыыр уорганнарга төһө эмэ син үлэлээн кэллим, араас салайааччылары билэбин. Ол эрээри бу А.П. Кириллин курдук эргиччи талааннаах, киэҥ билиилээх, таһымнаах, үлэтинэн эрэ муҥурдамматах салайааччыны көрсүбэтэх эбиппин диэн сонньуйабын эрэ. Кырдьыга баара, халбаҥнаабат күүстээх санаалаах, билиилээх, кыахтаах салайааччыны кытары эрэх-турах сананан үлэлиигин буоллаҕа.
Кинигэҕэ суруллубутунан, кэлбит дьон да иһитиннэрбитинэн, А.П. Кириллин успуорт араас көрүҥнэринэн ситиһиилээхтик дьарыктаммыт: атах оонньууларынан, гимнастиканан, тустуунан, спортивнай ориентированиенан, шахматынан, волейболунан, остуол тенниһинэн, штанганан, футболунан. Успуорт эйгэтигэр кинини Аллайыахаҕа үөрэнэр кэмигэр физкультураҕа учуутала Намтан төрүттээх В.Н. Макаров уһуйбут. Ол курдук, успуорт тус бэйэбэр ирдэбиллээх, бэрээдэктээх буолары ииппитэ, хайа баҕарар ылсыбыт дьарыгынан утумнаахтык дьарыгырарбын үгэскэ кубулуппута диэн А.П. Кириллин бэлиэтиир. Ол да иһин кини ылсыбытын түмүктүүр, олоххо үөскүүр араас түгэннэри анаарар дьоҕурдаммыт, сыалын-соругун сыратын бараан да туран ситиһэргэ дьулуурдаах буола улааппыт, арыгылыыр-табахтыыр курдук мөкү дьаллыктарга ылларбатах.
Успуордунан дьарыгын билиҥҥэ диэри ыһыктыбакка сылдьара киһини сөхтөрөр. А.П. Кириллин араас сылларга өрөспүүбүлүкэҕэ волейбол федерациятын салайан, бу көрүҥ нэһилиэнньэҕэ киэҥник тарҕанарын, ону ааһан, ааттаах суоллаах “Сахава”, “Дархан” волейбол кулууптара сайдалларын уонна Азия оҕолорун оонньууларыгар бу көрүҥ киирэрин ситиспит.
Успуорка бэриниилээх буолбута А.П. Кириллин дьылҕатыгар эмиэ ураты сабыдыалы оонньообута. Ол курдук, кини Москуба куоракка КГБ академиятыгар киирэригэр омук тылын, оскуолаҕа учуутал суох буолан, ситэри үөрэппэтэҕэ, тургутууну ааһарыгар улахан харгыһы үөскэппитэ. Онуоха биир билим үлэһитэ, саха кырачаан уолчаана 85 төгүл илиитигэр тардынарын көрөн кыаҕын сөҕөн-махтайан, үөрэххэ киирэригэр көмөлөспүт. Ол кэннэ А.П. Кириллин омук тылын дьаныардаахтык үөрэтэн, атын оҕолортон туох да итэҕэһэ суох билбит, үөрэнэр кэмигэр хас да омук делегациятын арыаллаан сылдьыбыт. Хойукка диэри успуорт саалатыгар дьарыгын Афанасий Павлович икки илиитигэр туран эрэ хаамтаран хас да эргиири оҥорон саҕалыырын бэлиэтээтилэр. Ол курдук, сулууспалыы сырыттаҕына, кузовтаах массыынаҕа туруоруллубут перекладиналарга илиитигэр стойка тутан туран эргиир оҥорторон, биир спартакиаданы аһар чиэскэ бу саха уола тиксибит.
Судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтигэр үлэлиир кэмигэр научно-техническэй разведкаҕа кини үлэлэрин, ситиһиилэрин бүтүн Россия таһымыгар холобур оҥостоллоро. А.П. Кириллин билиитэ-көрүүтэ өрөспүүбүлүкэбит бырамыысылыннаһа сайдарыгар биллэр-көстөр көмө, өйөбүл буолбута. Ол курдук, баайы-дуолу, ол иһигэр алмааһы, көмүһү, 90-с дьалхааннаах, дойду олоҕо-дьаһаҕа айгырыыр кэмигэр сөптөөхтүк арыаллыыры, ирдэбиллэргэ олоҕуран харыстыыры, дойду экономическай интэриэһин араас таһымнарга көмүскүүрү хааччыйара. Дойду сайдыытыгар таһаарыылаах үлэтин иһин 1990 с. «СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ” үрдүк аат иҥэриллибитэ.
Үөлээннээҕэ М.Д. Егоров кэпсээбитинэн, Афанасий Павлович үлэтигэр 8 генералы иитэн-такайан таһаарбыта билигин Сахабыт Сиригэр, ону таһынан дойду араас муннуктарыгар сорохторо билиҥҥээҥҥэ диэри үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Бэл, биирдэ аһыы утаҕы иһэн үлэтиттэн үүрээри гыммыт үлэһиттэрин А.П. Кириллин мэктиэ тылын бэрдэрэн, бэйэтэ иитэн-такайан киһи гыммыттаах. Кэлин ол киһи Москуба куоракка киин аппаракка улахан салайааччы буола үүммүт. Бу курдук А.П. Кириллин, саха сиэринэн киэҥ көҕүстээх, холку буолан, дьонугар өрүү харыстабыллаахтык сыһыаннаһара уонна үлэһиттэригэр идэлэрин ирдэбилигэр сабыдыаллаах дьиҥ кыахтарын таба көрөрө.
Киһи сөҕөрө диэн, Афанасий Павлович хаһан эрэ ыҥыран аҕалбыт уолаттара кинини ситэн ааһан генерал буолбуттара бу дьон доҕордуу истиҥ сыһыаннарыгар күлүк түһэрбэтэх. Быраабы араҥаччылыыр тиһиккэ салайааччы бэйэтин үлэһиттэригэр бу курдук эйэ дэмнээхтик сыһыаннаһара сэдэх көстүү. Ол да иһин бу кинигэҕэ үлэтинэн алтыспыт араас дьоно Афанасий Павлович туһунан үгүс үтүө тылы этэллэр. Сааһыран да баран бииргэ үлэлээбит биир идэлээхтэрин, араас омук дьонун түмэн, кэмиттэн кэмигэр араас куораттарга көрсүһэр үтүө үгэһи олохтоон, кинилэр убаастабылларын ылыаҕын ылан сылдьар эбит.
Генерал М.Д. Егоров иһитиннэрбитинэн, 1989 с. судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин Саха сиринээҕи салаатын 50 үлэһитин ортотугар дуоһунастарыгар эппиэттииллэрин быһаарар тургутуу буолбут. Онуоха А.П. Кириллин бэйэтин салайааччытын В. Гришины сабарыйан тахсыбыт. Онуоха В. Гришин, үрдүкү салайааччыларга А.П. Кириллин үрдүк таһымын ыйан туран, кинини салайааччынан аныыры ситиспит. Бу түгэн В. Гришин үтүө майгытын, оттон А.П. Кириллин туох да мөккүөрэ суох бигэ билиилээҕин, кыахтааҕын, идэтин толору баһылаабытын туоһулуур.
Ардыгар киһи үгүс сыл-хонук үлэлиир да туох да үөтэлээҕи, үйэлээҕи дойду сайдыытыгар, дьонун-сэргэтин туһугар оҥорбот.
Афанасий Павлович олоҕун чыпчаалынан кини куттал суох буолуутун кэмитиэтин Саха Сиринээҕи салаатыгар 1994 с. миниистиринэн сахалартан маҥнайгынан ананыыта буолар. Бириэмэтигэр ураты киэҥ бырааптаах уонна боломуочуйалаах дуоһунаска олорон, дьон дьылҕатын алдьаппакка, сиэрдээхтик үлэлээбитэ уонна Саха Сирин интеллигенцията, олоҕо суох балыырга түбэспит үтүө-мааны саха дьонун ааттара тиллэригэр сүҥкэн суолталаах үлэни тус эппиэтинэһи ылынан толорбута.
Хас биирдиибит бу сиргэ хаалларарбыт ааппыт буолар: ол эрэн ким үтүө аатынан үйэтийэр, ким аата мөкү быһыыга-майгыга мискиллэр – ол барыта бэйэбититтэн тутулуктаах. Оттон А.П. Кириллин аата кэлэр ыччакка биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр омуктар эйэ-дэмнээх сыһыаннаһыыларын олохтооһуҥҥа, устуоруйа кырдьыгын чөлүгэр түһэриигэ, олоҕо суох сойуолааһыҥҥа түбэспит дьон чиэстэрин, үтүө ааттарын тилиннэриигэ таһаарыылаах үлэтинэн биллиэ. Ол үлэтин сүдү суолтата кэм-кэрдии аастаҕына өссө үрдүө.
Ол курдук, А.П. Кириллин куттал суох буолуутун кэмитиэтин салайааччытынан олорон Саха норуотун интеллигенциятын, билим үлэһиттэрин, биллэр-көстөр суруналыыстары, суруйааччылары, уопсастыбанньыктары кытта алтыһан, киэҥ хабааннаах норуоппут устуоруйатыгар үрүҥ бээтинэ буолан сылдьар ыар охсуулаах сойуолаһыы кэминээҕи быһыыны-майгыны сырдатар, чинчийэр үлэни ыыппыта. Бу үлэ түмүгүнэн, 1994 с. РФ Бэрэсидьиэнэ 824 №-дээх уурааҕа тахсан, 1928 с. саха норуотун интеллигенциятын имири эспит ыар содуллаах уураах көтүллэрин ситиһэн, саха дьонуттан омугумсуйуу диэн дьарылык уһуллан, көҥүл тыыннаах, сайдыылаах, инникигэ эрэллээх үүнэр көлүөнэ үөскээтэ. Биллэр суруналыыстар, учуонайдар, суруйааччылар ааспыт сыллар улаҕаларыгар дьапталлан сыппыт архыып докумуоннарын үөрэтэннэр, кэлиҥҥи кэмҥэ үгүс дьону толкуйдаппыт, ааспыт кэм чахчыларын чопчулаабыт документальнай, историческай айымньылар киэҥ араҥаҕа таҕыстылар. Бэйэлэрин махтал тылларын кэмигэр А.П. Кириллиҥҥэ чулуу дьоммут С. Данилов, Далан, Багдарыын Сүлбэ, Дапсы, Е. Алексеев, В. Ларионов онтон да атыттар эппиттэрин кинигэҕэ таҥыллыбыт ахтыылар туоһулууллар.
Бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон А.П.Кириллин айар-тутар үлэнэн үлүһүйэн туран ылыста. Ол курдук, кини чинчийэр үлэтин түмүгэр саха норуотун биир чулуу уолун, чаҕылхай салайааччытын Семен Захарович Борисов туһунан архыып матырыйаалларыгар олоҕурбут үөрэтэр-сырдатар суолталаах кинигэни киэҥ араҥаҕа таһааран, дьон сэҥээриитин, биһирэбилин, махтал тылларын ылыаҕын ылла. Дьон сөпкө бэлиэтиир, бу курдук халыҥ сабыыны саралыы тардан, салайар үлэҕэ сылдьан араас сыанабылы ылбыт, уустук дьылҕалаах киһи аатын иккистээн тилиннэрэргэ, дьоҥҥо итэҕэтиилээхтик кырдьыгы ылыннарарга суруйар киһи бэйэтэ таһымнаах, өй-санаа өттүнэн сиппит буолуон наада.
А.П. Кириллин толкуйун норуотугар тириэрдэн бэрт элбэҕи суруйар: ахтыылары, анаарыылары, ону таһынан нэһилиэгин устуоруйатын үйэтитиигэ үлэлэһэр. Кини сааһыттан тутулуга суох араас эйгэ дьонун кытары бэрт истиҥник алтыһар, кинилэр истэригэр бэлиитиктэр, салайааччылар, суруналыыстар, суруйааччылар, поэттар, спортсменнар, артыыстар, учуонайдар. Билигин да саха норуотун 4 Президенигэр А.П. Кириллин сүбэһит-амаһыт, бэйэтин көрүүтүн холкутук этинэр таһымнаах сэһэргэһээччи.
Киһи сөҕөрө диэн, Афанасий Павлович туруорсар боппуруостара киэҥ хабааннаахтар уонна Сахатын сирин дьылҕатын кытары чопчу ситимнээхтэр. Ол курдук, саха тыйыс айылҕалаах сиригэр-уотугар олорор дьон олохторун-дьаһахтарын тупсарар миэрэлэртэн саҕалаан (оройуоннай коэффициент, надбавка, тыа сиригэр газ ситимин тардыы о.а.) Саха Сиригэр идэлээх суруйааччылар биир кыахтаах бөлөхтөрүн олохтооһуну ситиһии. Бу кэннэ ким эмэ судаарыстыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин полковнига А.П. Кириллин уйан дууһата суох диэҕэ дуо?!
Түгэнинэн туһанан, ытык-мааны киһибитигэр чэгиэн доруобуйаны, баай билиитин, санаатын сааһылаан өссө да дириҥ ис хоһоонноох айымньылары суруйарыгар, айар-тутар үлэтигэр уостубат иэйиини баҕарабын!
Антонина Ускеева.
