Сабарай Илгэ - үрдүкү поэзия чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ

Ааспыт нэдиэлэҕэ биир идэлээхпит, Саха тэлэбиидэнньэтин биллэр суруналыыһа Георгий Белоусов айар, суруйар идэлээх кэллиэгэлэрин дьоһуннаах тэрээһиҥҥэ илдьэ бара сырытта. Ол курдук, муус устар 18 күнүгэр Намҥа М.К.Аммосов аатынан култуура уонна духуобунай сайдыы дыбарыаһыгар айылҕаттан айдарыылаах бэйиэт, СӨ суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, Нам улууһун култууратын бочуоттаах үлэһитэ, Партизан нэһилиэгин ытык киһитэ Анна ПАРНИКОВА-Сабарай Илгэ төрөөбүтэ 65 сылыгар анаммыт “Айыҥат хааны туой алгыырга Алкыйа ыллыырга-туойарга Ананан, айыллан кэлбиппин...” ахтыы киэһэтэ өрө көтөҕүллүүлээхтик, биир тыынынан буолан ааста.

Манна Дьокуускай куораттан ыҥырыылаах ыалдьыттар – СӨ П.А.Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, тыл билимин дуоктара, ХИФУ профессора Варвара Окорокова, Арассыыйа уонна Саха суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһиттэрэ, бэйиэттэр Ольга Корякина-Умсуура, Саргылана Гольдерова-Саргы Куо, “Күрүлгэн” сурунаал бас эрэдээктэрэ, Арассыыйа Суруналыыстарын уонна СӨ Суруйааччыларын сойуустарын чилиэнэ Афанасий Гуринов-Арчылан, о.д.а. кыттыыны ыллылар.

Саха үс бэйиэт кыргыттара

Саҥа аһыллан үлэлии турар Дыбарыас бастакы этээһигэр “Кэриэн кинигэ чорооннорбун кыынньар иэйиинэн толороммун...” кинигэ быыстапката болҕомтобун тардар. Манна Сабарай Илгэ араас кэмҥэ тахсыбыт хоһооннорун хомуурунньуга, хаартыскалара туралларын сэҥээрэ көрөбүн. Оччотооҕуга өҥө суох тахсыбыт биир хаартыскаҕа хараҕым хатанна. Кимнээх олороллоруй?.. Сабарай Илгэ, Саргы Куо уонна Умсуура. Дьиктитэ, бу 3 саха чаҕылхай бэйиэт кыргыттара бары биир сыл, 1959 сыллаахха, ыйдарынан быысаһан күн сирин көрбүттэр уонна хаартыскаҕа бииргэ үйэтитиллэн хаалбыттар. Дьикти тү­бэ­сиһии буолбаат!..

Сылааһынан илгийэр номох-хаартыска

Аны эмиэ биир хаартыскаҕа тохтуум... Бу – Сабарай Илгэ турар. 2008 сыллаахха кини талааныгар сүгүрүйээччилэр – Георгий Белоусов уонна Сайа – тэлэбиидэнньэҕэ “Кэпсиэ” биэриигэ анаан уста бара сылдьан түспүттэр. Бастаан хаартысканы көрөн баран “олоҕу олорбут, лаппа сааһырбыт дьахтар турар” дии санаабытым. Онтум баара-суоҕа 49 эрэ саастаах эбит. Ол да буоллар, манна кини наһаа муударай мөссүөннээх, киһини тугунан эрэ бэйэтигэр тардар “изюминкалаах”. Сылааһынан илгийэр номох-хаартыска. Өҥүрүк куйааска халыҥ былаат иһигэр бэргэһэлээҕэ, соннооҕо дьиктиргэтэр. Манна да көстөр курдук, кини дьылҕата атына, уратыта...

Георгий “Бу күн биһиги Сайалыын кини туһунан биэрии оҥоро Партизаҥҥа бара сылдьыбыппыт. Устан бүтэн, хонууга аспытын тардан аһаабыппыт. Онно Сабарай Илгэ ачыкытын, былаатын, сонун устан баран олорбутугар көрбүтүм, иннибэр олох эдэр мөссүөннээх саха дьахтара олорор эбит этэ, ону соһуйа көрбүппүн умнубаппын”, – диэн кэпсиир. Хор, оннук кини УРАТЫтын өйдүүгүн.

Поэзия хонуутугар хорсуннук киирбит хоһоонньут

Варвара ОКОРОКОВА, ХИФУ профессора:

– Cабарай Илгэ хоһооннорун хайдах өйдүөххэ сөбүй? – диэн ыйытыкка дьүөгэтэ Галина Томская-Айыына маннык суруйар “Өлүү тылынан бэйиэт барыта суруйар. Өлүү – поэзия биир үйэлээх тиэмэтэ. Өлүү туһунан толкуйдаабат киһи суох. Киһи төрөөтө даҕаны өлүүтүгэр биир хардыыны оҥорор. Өлүү баар буолан олох баар, олох баар буолан өлүү баар” диэн.

Сабарай Илгэ “Миигиттэн туох ордуой? Хоһооннорум. Мин кэннибиттэн туох тыыннаах хаалыай? Иэйиилэрим”. Кини поэзиятынан тыыннаах буолуоҕун, ханнык баҕарар улуу бэйиэттэр курдук өтө көрөрө. Анна холкутук, наҕыллык, сахалыы саҥарарын, суруйарын сөбүлүүрэ.

Саргылаана Гольдерова-Саргы Куо:

“Сахалыы айыы тыыннаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ тарбахха баттанар биир ураты улахан бэйиэппит буолар. Кини 1959 с. аҕатын дойдутугар – Уус Алдан Суоттутугар – өбүгэ ситиминэн төрөөн, ийэтин дойдутугар Нам Бартыһааныгар кэлэн, оҕо бэйэтэ улаатан, ийэ сиригэр иитиллэн, бүөбэйдэнэн, айдарыллыбыт аналынан бэйиэт буолар дьылҕаламмыта. Кини оҕо эрдэҕиттэн толкуйдуур дьоҕура тобуллан, аан дойдуну анааран, “тоҕус төгүл тоҕотун”: “Олох уонна өлүү тоҕо баалларый? Бу Сиргэ тоҕо айыллан кэлэбитий? Сүтэбит дуу, төннөн кэлэбит дуу?” – диэн тулалыыр дьонуттан-сэргэтиттэн ыйыта, этэ бөлөһүөк буолар ыйаахтаах ананан кэлбит. Соҕуруу бөлөһүөк үөрэҕэр үөрэнэ сылдьан, бу ыйытыктарыгар хоруй ылаары, Сахатын сиригэр төннөн кэлэн “төрөөбүт дойдубар олоруохтаах эбиппин, ийэ тылбынан айан-тутан бу ыйытыктарбар поэзия нөҥүө хоруйу ылыахтаахпын, ол нөҥүө олох туһунан толкуйдарбын, олоххо кэлбит аналбын билэ айанныахтаахпын” диэн поэзия уонна тыл айаныгар киирбит.

1987 с. Амматтан эдэр суруйаач­чылар мунньахтарыгар киирэ сылдьан Сабарай Илгэни аан бастаан көрбүтүм. Онно аҕам доҕоро Николай Рыкунов Сабарай Илгэни илиититтэн сиэтэн киллэрбит этэ. Ол сэминээргэ кини хоһооннорун ааҕан, ырытыы, соһуйуу-өмүрүү бөҕөтө буолбуппут. Умсуура: “Миигиннээҕэр хорсуннук, дохсуннук, көҥүллүк, аһаҕастык таптал туһунан туойбут бэйиэт-хоһоонньут”, – диэбитин истибиппит. Онно биһиги бары да: “Варвара Потапова курдук бэйэтэ сүрэҕэ иэйэрин, тугу саныырын аһа­ҕастык, кырдьыктаахтык этэр-тыынар туох хорсун кыыһа кэллэ?” – диэн сөх­пүппүтүн-махтайбыппытын өйдүүбүн.

Хас да омук тылын билэрэ

Бииргэ төрөө­бүт быраата Николай кэпсииринэн, эдьиийэ Анна 4–5 омук тылын холкутук билэр эбит. Дьоппуон омук айымньытын “оригиналын” ааҕаа­ры дьоппуон тылын кытта үөрэтэрэ үһү. “Ханнык баҕарар үөрэҕи ылынар уһулуччу дьоҕурдааҕа. Свердловскайга бөлүһүөпүйэ үөрэҕэр үөрэнэ сылдьан рефератыгар “Сэбиэскэй Сойуус тутула сотору эстэр, уһуннук барбат” – диэн инникини тымтыктаан суруйбутун сөҕө-махтайа кэпсиир. “Эдьиийим тас көрүҥүнэн төһө да дьиппиэн курдук буолбутун иһин, наһаа өс киирбэх майгылааҕа”, – диэн быраата ахтар. Этэн ааспыттарын курдук, киһи сөҕөрө: Анна аангылыйа, француз, дьоппуон, турок тылларын бэйэтэ хасыһан, үөрэтэн, аан дойду улуу классиктарын суруйааччыларын айымньыларын “оригиналыттан” ааҕара уонна тылбаастыыра.

Тыйыс куорат таас уорҕатыттан тэйэн,

Эн аламай маҥан күҥҥүн бүгүн ситтим.

Эн сылаас тыыныҥ уйатыгар киирэн,

Илистибит куппун-сүрбүн

киһититтим.

Бу ахтылҕаннаах Сахатын сирин булбут үөрүүтүгэр төлө көтөн тахсыбыт хоһооно 1986 с. суруллубута. Хоһоон­норун хомуурунньугун бэйиэт, эрэдээктэр Н.М.Рыкунов “Ленин суола” ха­һыакка бэчээттэппитэ. Дьэ, онтон ыла Анна Парникова диэн эдэр бэйиэт кыыс Нам дьонугар-сэргэтигэр киэҥник биллибитэ.

Суоҕу суоран дьиэ туттуҥ,

Санаа аар алааһыгар

Онно мин салгын кутум

Сэмээр ыалдьыттаан ааһар.

Тыл сүөгэйин холбуйан

Үрүҥ күөрчэх хоһооҥҥун

Үрүлүйэ ытыйан

Көрсүһэриҥ хомуһунун!..

Мантан салгыы “Эдэр хомуньуус” хаһыакка үлэлиир суруналыыс, суруйааччы Прокопий Чуукаар түбэһэ түһэн, хоһооннордоох тэтэрээтин ылан, хаһыакка таһаарбыта. Онтон салгыы 1992 с. “Куйаар сайын” диэн ааттаах кинигэтин бэлэмнээн бэчээккэ таһаарбыта. Иккис “Күн баҕам” диэн кинигэтин норуот бэйиэтэ Моисей Ефимов көрөн-истэн, бүөбэйдээн, 2003 сыллаахха күн сирин көрдөрбүтэ.

“Н.Рыкунов, Прокопий Чуукаар уонна Моисей Ефимов мин айар үлэм аҕалаатар аҕалара, үтүө өйдөбүллэрэ буолаллар” диэн махтана ахтарын аймахтара кэпсииллэр. Анна Парникова 1997 с. СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолбута.

Аргыый тохтор таммах уута

Бэл тааһы үүттүүр буолбаат?!

Арай мин хараҕым уута

Эн сүрэххин тобулбат...

Анна Парникова хоһоонноругар ОЛОХ, ТАПТАЛ уонна ӨЛҮҮ бииргэ сиэт­тиспитинэн сылдьалларын интэриэ­һиргии, сөҕө, ардыгар омнуолуу ааҕа­ҕын. Ол курдук, кини толлубакка, аньыыр­ҕаа­бакка саныыр санаатын сурукка хорсуннук тиһэрин, чахчы даҕаны кини поэзия хонуутугар “ураты” суоллааҕын-иис­тээҕин, буочардааҕын итэҕэйэҕин. Ол иһин эбитэ буолуо дуу... кини Орто дойдуга кыыс оҕо кылааннааҕа буолан айыллан кэлэн, ыал буолан, ийэ буолар ытык иэһин толорбокко барбытыттан уйады­йаҕын, хараастаҕын. Ардыгар “Үөһэт­тэн дьылҕата итинник суруллан кэллэ­ҕэ, олорон аастаҕа”, – диэн саата­ты­наҕын.

Өлүкпүн сир хам да ыллар,

Өҥ тыыным син хаалыа тылбар...

Анна Парникова-Сабарай Илгэ, хомойуох иһин, 58 сааһыгар, от ыйын 7 кү­нүгэр 2017 сыллаахха олохтон букатын­наахтык арахсан барбыта.

Күҥҥэ тэҥнээх доҕору

Сир үрдүгэр булбатым,

Муҥур үйэм тухары

Уоттаах дьолу билбэтим.

Күнү... күнү эрэ аһыйа

Аттанабын бу сиртэн...

Поэзия киэҥ, кэрэ эйгэтигэр хайдахтаах курдук ураты буочардаах, хомоҕой тыллаах бэйиэт дьахтар олорон ааспытын бу дьоро киэһэҕэ сылдьан биллибит-иһиттибит. Дьи­ҥинэн, Анна Алексеевна эдэригэр Свердловскай­даа­ҕы университет философскай уонна Ленинградтааҕы университет библиотечнай факультеттарыгар үөрэнэ сылдьыбыт эбит. Ол эрээри, дойдутун ахтылҕана баһыйан, төннөн кэлэн төрөөбүт Партизанын бөһүөлэгэр айар үлэ умсулҕаныгар умса түспүт. 3 хоһооннорун хомуурунньуга “Куйаас сайына”, “Күн баҕам” уонна “Күһүҥҥү ыһыаҕым” бэчээттэммиттэрэ. “Кини олоҕун бүтүннүүтүн поэзияҕа анаабыт, үрдүкү поэзия уһулуччулаах бэрэстэбиитэлэ этэ”, – диэн бу күн мустубут дьон ахтан-санаан аастылар. Этэҥҥэ буоллаҕына, аны күһүн балаҕан ыйыгар хоһооннорун хомуурунньуга тахсара былааннанар.

Тэрээһиҥҥэ сырытта Саргылаана БАГЫНАНОВА. Дьокуускай – Нам – Дьокуускай.