Саха норуотун кутун туппут сүдү ырыа айааччы, САССР норуодунай артыыһа Христофор Трофимович Максимов быйыл төрөөбүтэ 105 сыла. Сүгүрүйэр киһибит үбүлүөйдээх сыла САССР олохтоммута 100 сылын кытта сөп түбэспитэ дьикти уонна кэрэхсэбиллээх. Бу олус бэркэ дьүөрэлэспит икки бэлиэ күн чэрчитинэн Христофор Максимов аатынан саха ырыатын-тойугун сайдыытыгар өйөбүл пуонда кыттыылаахтара (салайааччы Трофим Христофорович Максимов) улуус, куорат, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар араас кэрэхсэбиллээх тэрээһини ыыталлар.
Олортон биирдэстэрэ - «Дэгэрэҥ эйгэтэ» диэн улахан кэнсиэр кулун тутар 17 күнүгэр А.С.Пушкин аатынан Нуучча тыйаатырын уораҕайыгар буолан ааста. Бу кэнсиэркэ Христофор Максимов ырыаларын, саха ырыатын, дэгэрэҥи киэҥ эйгэҕэ тарҕата сылдьар эдэр-эмэн ырыаһыттар, бөлөхтөр кэлэн кыттан, бар дьоҥҥо сүҥкэн бэлэҕи оҥорон бардылар. Тэрээһин режиссера – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Саргылана Адамова – Алтан Кыыс.
Кэнсиэри бырайыак ааптара, СӨ үтүөлээх артыыската, РФ тыйаатырдарын диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ Анна Томская салайааччылаах, Сергей Зверев-Кыыл Уолун аатынан Национальнай Үҥкүү тыйаатырын “Кыл Саха” төрүт дорҕоон бөлөҕө, өрүү да буоларын курдук, саха сүрэҕин сылаанньытар сахалыы матыыптарынан арыйда.
Христофор Максимов биир дойдулаахтарын аатыттан көрөөччүлэри Амма улууһун баһылыга Николай Архипов эҕэрдэлээтэ:
- 100 сааһын соторутааҕыта эрэ бэлиэтээбит курдук этибит. Христофор Трофимович уолаттара күүскэ ылсаннар, сүрдээх элбэх үлэ ыытылынна. Бу сценаҕа турар макет ааспыт үбүлүөйгэ Култуура дьиэтин аттыгар туруоруллубут боруонса пааматынньык киэнэ буолар. Сулҕаччыга сылдьыбыт дьон көрбүт буолуохтааххыт. Ону таһынан, Христофор Максимовка аналлаах уһаайба оҥоһуллубута. Онно, кини олорбут, үлэлээбит сирдэриттэн үбүлэнэннэр, балаҕаннар тутуллубуттара. Ол сыала-соруга сүрдээх улахан: инникитин оҕолорбутун саха ырыатыгар үөрэтэр, талааннарын арыйар сирбит буолуохтаах. Өссө 2-3 улуус балаҕан тутара хаалла». Төһө да уустук кэм, пандемия, санкция ааҥнаан турдар, саха дьоно сүгүрүйэр дьоммутун үйэтитэ, төрүт ырыабытын ыллыы, тарҕата сылдьабыт, - диэн кини киэн тутта эттэ. Кини саха ырыатын сайыннарыыга, Христофор Максимов аатын үйэтитиигэ үлэлии сылдьар тэрилтэлэр салайааччыларыгар Амма улууһун дьаһалтатын Махтал суруктарын туттарда.
л
Кэнсиэри иккис сылын иилээн-саҕалаан ыытааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Христофор Максимов пуондатын “Үрүҥ көмүс” бэлиэтин хаһаайына Валерий Лобанов көрөөччүлэри сэгэйэн, сэгэлдьитэн, дэгэрэҥнэтэн саха эйгэтин аартыгынан бэрт сэргэхтик айаннатта.
Бастатан туран, кини бу киэһэ Уол Сарсын тылларыгар, Алтан Кыыс матыыбыгар “Бүгүн, бу киэһэ, кэнсиэркэ” диэн чулуу ырыа айааччыга анаммыт бэртээхэй ырыаны сүрэхтээтэ. Киниэхэ баянынан СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Христофор Максимов пуондатын “Үрүҥ көмүс” бэлиэтин хаһаайына Василий Неустроев- Баян Бааска доҕуһуоллаата. Чахчы да, чулуу киһи аата үйэлэргэ хааларын мэктиэлээн, «Ыллыыр! Бүгүн ыллыыр Киристэпиэр Махсыымап!» диэн тыллар саала эркинигэр эрчимнээхтик эҥсилиннилэр, көрөөччүлэр норуот сүгүрүйэр Киристэпиэрэ сценаҕа илэ бэйэтинэн тахсан ыллыы турарын курдук иһиттилэр, кэрэхсээтилэр.
Салгыы кэнсиэр торумугар киирбит сүүрбэ сэттэ нүөмэригэр бииртэн биир кэрэ куоластар, ураты толоруулар бэйэ-бэлэрин ситэрсэн истилэр. Ол тухары биһигини, көрөөччүлэри, Сахабыт сиригэр саха төрүт дорҕоонун, дэгэрэҥ ырыатын сайыннара, тарҕата сылдьар элбэх эдэр дьон, бөлөхтөр бааллара сүрдээҕин сөхтөрдө уонна долгутта.
Христофор Максимов уола, РФ уонна СӨ доруобуйатын харыстабылын туйгуна Иннокентий Максимов аҕатын «Биригэдьиир Марыына» ырыатын ураты, истиҥ толоруутун кэрэхсээтибит. СӨ үтүөлээх артыыската Варя Аманатова ырыатын ахтыбыттыы үөрэ-көтө иһиттибит.
Онтон эдэр көлүөнэ ырыаһыттар: Василий Местников - «Үчүгэйиэн алааспар», Ньургуйаана Никитина - «Боккуойа бокуойа суох», Мичийэ – «Саҥа уоттар», Василий Новоприезжай - «Татыйаас» ырыалары чаҕылхайдык толорууларын астына-дуоһуйа үрдүк ытыс тыаһынан атаардыбыт.
Эдэрдэр сахпыт уоттарын салгыы «маастаахтар» күөдьүтэн биэрдилэр. Николай Протасов тапталынан туолбут «Өрүүнэтэ», Александр Карманов «Дэгэрэҥэ», үҥкүүһүт Дмитрий Артемьев дьээбэ-хообо хамсаныылаах «Мэттэкэ – Тэттэкэ Миитэрэйэ», кырыымпаһыт Руслан Габышев «Күнү олус таптыыбын» ырыаны олус уйан толоруута, Михаил Санников-Уол Сарсын – «Күөрэгэйдэр ыллыыллар» ырыаны Афанасий Томскайга доҕуһуоллатан айылҕанан илгийэр толоруута, Дмитрий Иванов иэйиилээх «Намылыһар хатыҥнара» - бу дьоро киэһэҕэ кэлбит хас биирдии саха сүрэҕин иэйиинэн толордулар.
Бу кэнсиэркэ, саҥа сүүрээн быһыытынан, чугас сытар улуустартан кытта кэлбит тыыннаах доҕуһуол бөлөхтөрө көрөөччү улахан биһирэбилин ыллылар. Дьэ, ол кимнээх эбиттэрий:
Амматтан төрүт дорҕоон бөлөҕө. Cалайааччы - СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Василий Неустроев. Бөлөххө хомуска, кыл кырыымпаҕа, баас кырыымпаҕа, күпсүүргэ, тыас-уус үнүстүрүмүөннэригэр оонньууллар. Солист Альберт Неустроев Валентина Комиссарова тылларыгар, Иван Неустроев матыыбыгар «Саха ынаҕа» ырыаны ыллаата. Бу ырыа Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ ыыппыт күрэҕин кыайыылааҕа.
Нам улууһуттан “Нам кылыһах” төрүт дорҕоон бөлөҕө. Салайааччы - Мария Григорьева. Бөлөххө кыл кылыһахха, баас кылыһахха, ойдуоҕа, кылыһах кырыымпаҕа, хомуска, таҥсырга, дьаҕаҕа оонньууллар. Маайа Григорьева «Муҥхаҕа ыҥырыыта» ылланна (Егор Бугаев тылларыгар, Мария Григорьева матыыба).
Үөһээ Бүлүүттэн «Тобуруокап сиэннэрэ» төрүт дорҕоон бөлөҕө. Салайааччы - Николай Борисов. Бөлөххө кыл кырыымпаҕа, гитараҕа, кыырайга, хомуска оонньууллар. Николай Борисов хаһан да үрдүк сценаҕа ылламматах Василий Гольдеров тылларыгар, Христофор Максимов матыыбыгар «Умун дииллэр» ырыаны толорон бар дьон кутун тутта. Салгыы норуот ырыаһыта, СӨ Дархан оһуохайдьыта Сахаайта Мойтохонова «Дьахтар ырыатын» эрчимнээхтик эйээрдэн кэбистэ.
Дьэ, итиэннэ кэнсиэри түмүктүүр чиэс бары билэр, ытыктыыр дьоммутугар: Валентина Атласоваҕа, Дмитрий Санниковка, Виталий Очировка, Павел Семеновка – Байбалга сүктэрилиннэ. Сорох дьон Валентина Атласова ыллыырын саҥардыы истэннэр, олус сөхтүлэр.
Минньигэһи кэнникигэ дииллэринии, кэнсиэр саамай чаҕылхай нүөмэринэн «Хаппытыан» буолла. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһиттэрэ Валерий Лобанов уонна Василий Неустроев инсценировкалаах толорууларыттан көрөөччүлэр улаханнык үөрдүлэр-көттүлэр, астыннылар-дуоһуйдулар.
Кэнсиэркэ күүһүрдүү бэлиэтин «Учууталга» ырыа туруорда. Норуот уоһуттан түспэт ырыалартан биирдэстэрэ бу түһүлгэ сүрүн дьоруойугар ананна. Тоҕо диэтэххэ, кини үйэлэргэ саха ырыатын бастыҥ учуутала эбээт.
Христофор Максимов төрөөбүтэ 105 сылын чэрчитинэн быйыл туох тэрээһиннэр ыытыллан ааспыттарын, ыытылла туралларын уонна ыытыллыахтаахтарын кылгастык сырдатабыт:
- Дьокуускайга Христофор Максимов аатын сүгэр уулусса баар буолла. Аны киин куораппытыгар кини аатынан искибиэр баар буоларыгар үлэ барар.
- Амма Сулҕаччытыгар тохсунньу 5 күнүгэр Христофор Максимов төрөөбүтэ 105 сылынан үбүлүөйдээх сылы үөрүүлээх быһыыга –майгыга арыйбыттар.
- Кулун тутарга Чурапчы Одьулууна дэгэрэҥ матыыбыгар үҥкүү туруорааччыларга улахан билим-быраактыка кэмпириэнсийэтин ыытан үлэтин саҕалаата.
- Үлэлээн-хамсаан ааспыт улуустарыгар Мэҥэ Хаҥаласка, Үөһээ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа муус устар ыйтан саҕалаан тэрээһиннэр ыытыллаары тураллар.
- Уус Алдан улууһа эмиэ муус устарга кэнсиэр, от ыйыгар ыытыллар спартакиада култуурунай чааһын чэрчитинэн “Уус Алдан дэгэрэҥэ” диэн улахан түһүлгэни былааннаата.
- Ыам ыйыгар Горнай Аһымата эмиэ Пуонданы кытта кэнсиэр былааннаан олорор.
- Билигин Пуонда бирииһигэр телеграм ситимин нөҥүө эдэр ыччат ортотугар дэгэрэҥ ырыаны толорооччуларга кэтэхтэн күрэх ыытылла турар. Бу тэрээһини иилээн-саҕалаан Пуонда эдэр ырыаһыттара ыыталлар, ону бырабылыанньа чилиэнэ Василий Местников салайар.
- Муус устар 8 күнүгэр, Христофор Трофимович төрөөбүт күнүгэр, Карл Маркс искибиэригэр “Ырыа ыллыга” анал түһүлгэҕэ күнүс 12.00 чаастан киниэхэ аналлаах тэрээһин буолар. Бу күн куорат киин уулуссатыгар Христофор Максимов ырыата араадьыйа нөҥүө эйээриэ.
- Амма улууһун Сулҕаччытыгар от ыйын 1- 2 күннэригэр САССР норуодунай артыыһа Христофор Максимов төрөөбүтэ 105 сылыгар аналлаах үбүлүөйдээх Ырыа ыһыаҕа ыытыллар. Бу үгэс быһыытынан биэс сылга биирдэ ыытыллар ыһыахха оһуохайга, дэгэрэҥ ырыаҕа, ансаамбылынан ырыаҕа, баянынан уонна гитаранан биирдиилээн толорооччуларга, мелодистарга, эстраднай аныгылыы ырыаларга күрэх ыытыллаары турар.
- ХристофорМаксимов ырыаларын уобарастарынан, дьоруойдарынан уруһуйга уонна куукула оҥорууга аан бастакы кэтэхтэн күрэх ыытыллар. Кыайыылаахтар үлэлэрин сэтинньи-ахсынньы ыйдарга куоракка анал быыстапкаҕа көрүөххэ сөп.
- Музыка уонна фольклор түмэлэ Христофор Максимовка анаан музыкальнай биэриилэри, көрсүһүүлэри тэрийиэ.
- Ахсынньыга үбүлүөйдээх сылы түмүктүүр улахан түһүлгэ Суорун Омоллоон аатынан Опера уонна Балет театрыгар ыытыллара былааннанар.
Тэрээһини сырдатта КҮНДЭЛИ
Матырыйаалга "ProFoto" устуудьуйа түһэрбит хаартыскаларын туһанныбыт
