Саха итэҕэлин мөһүлгэтинэн быйыл Хотой Айыы сыла ааһан эрэр. Олохтоммут мөһүлгэни киин куорат да, улуустар да ыһыахтарыгар улаханнык тутуһа сатаабаттар диэн саха итэҕэлин түс дьоно куруук этэллэрин, ыһыахтар мөһүлгэ быһыытынан баралларын ситиһэр баҕаларын сыл аайы истэбин.
Мөһүлгэни тутуһуу туһунан өссө биирдэ
Идэлээх дьон ыһыахтарга алгыс тылын көтүппэккэ истэллэр, сиэр-туом ыытыллар ымпыгар-чымпыгар барытыгар суолта уураллар. Сыыһа-халты туттууну, саҥарыыны сэт-сэмэ тахсыан сөп диэн аньыыргыыллар, көннөрөр, көмүскэнэр туомнары ол кэннэ эбии толороллор эбит. Итинник уустук өйдөбүллэри үгүспүт өйгө-санааҕа дириҥник туппат. Ол эрээри сүрүн туомнары, өйдөбүллэри билэрбит чахчы наадалааҕа чуолкай.
Быйыл сайын бэчээккэ Туймаада ыһыаҕа Дьөһөгөй Айыыга ананар диэн тахсыбыта. Өссө сорох ыһыахпыт улуу Ойуунускай убайбыт үбүлүөйүгэр ананна. Алдаҥҥа Олоҥхо ыһыаҕа ыытылынна. “Тоҕо биир киэп, мөһүлгэ тутуһуллубатый, Хотой Айыы “сокуоннай”, анаммыт сылыгар тоҕо ахтыллыбата?” диэн саха итэҕэлигэр идэтийбит дьонуттан ыйыталаһа сырыттым. Сахалыы санаан көрдөххө, Хотой Айыы -- былаас, судаарыстыба сүрэ. Онон өрөспүүбүлүкэни олохтоспут Ойуунускай үбүлүөйүгэр, өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана уларыйбытынан, куорат мээрэ, Ил Түмэн дьокутааттара талыллыбыттарынан, өссө Арассыыйа бэрэсидьиэнин быыбара эбиллэринэн Хотой Айыы сыла диэн дорҕоонноохтук ааттаныа хаалбыт эбит. Оттон “Тойон Кыыл” киинэбит улахан ситиһиилэммитин санаттахха, Хотой Айыы бу сыл кини киэнэ буоларын сири-сибиири ыы-быччары толорон, чахчы баарын ити ураты бэлиэлэри биэрэн биллэрбит курдук.
Онон мөһүлгэни тутуһуннаран быйылгы дьылы Хотой Айыы сыла диэн дьоһуннаахтык ааттаабатахпыт сыыһата буолаарай диэх санаа киирэр. Онон “тоҕо иһиттэх аайы ыһыахха наар Дьөһөгөй Айыы наар ааттанарый, атыттарбыт ханналарый, онон ыһыаҕы, чахчы, итэҕэл туомунан ылынар буоллахха, улуустар дьаһалталара бэлиитикэлээн баҕарбыттарынан быһаараллара тохтуохтаах буолбатах дуо? Идэлээхтэртэн ону бигэргэтэрдии, өрөспүүбүлүкэҕэ мөһүлгэни тутуһуннарыы толору киирэ илигэ куһаҕан, ыһыах итэҕэл туомун быһыытынан норуоту биир санааҕа түмэр, сомоҕолуур суолтатын ситэри толорбокко хаалар, ол түмүгэр араас алҕас, быһыы-майгы тахсар дииллэр.
Биир киһи Алдан ыһыаҕын алгыһыгар айыылары ааттаан дабатыыга Хотой Айыы аата көтүтүллэн хаалбытын кэпсээтэ. Алгысчыт киһи долгуйан, алҕаһаан кэбиспит буолуон сөп. Дьиктитэ диэн, киһим санаатынан Хотой Айыы ааттаммакка быыбарга бырамыысыланнай оройуоннарга былаас баартыйата кыра куолаһы ылбыт. Туох билэр, баҕар, буолуо, ол эрээри “биир ньыгыллар” аптарытыаттара дойду үрдүнэн түспүтүнэн, ити этии мөккүөрдээх, дьону итэҕэтимиэн да сөп.
Ол да буоллар наһаа идэтийэр алгысчыттар ыһыах бэлиитикэнэн туох да диэн ааттаннар, туохха да ананнар, алгыылларыгар айыылары мөһүлгэни тутуһуннаран, ааттаан-суоллаан сиэри туому ыыталлар, кэспэттэр эбит. Куорат ыһыаҕар быйыл үс алгысчыт Хотой Айыыны бэйэтин миэстэтигэр ааттаан-суоллаан дабаппыттара, умуннарбатахтара дииллэр. Оччотугар хайдах эрэ ыһыахпыт манньыат курдук икки сирэйдээх буолан тахсар. Көстөр аҥаара -- бэлиитикэ, оттон көстүбэт өттүгэр саха итэҕэлэ саһыарылла сылдьар курдук. Итинник сыыһа-халты тахсыбытын көннөрөргө итэҕэл дьоно бу алтынньыга -- Хотой Айыы ыйыгар эбии алгыс сиэрин-туомун оҥорор хайаан да наада этэ диэн салалта бары таһымыгар сүбэлииллэр.
Аэропорпут ким аатын сүгүөй?
Хотой Айыы сыла ыһыаҕынан бүппэтэҕин, сылы мэлдьи баарын аны букатын атын санаабатах өттүбүтүнэн киирэн, букатын үрдүк таһымтан санатта. Алтынньы 11 күнүттэн РФ Уопсастыбаннай палаатата “Арассыыйа улуу ааттара” диэн бырайыагы саҕалаата. Ол түмүгүнэн 45 куораттар аэропортарыгар, ол иһигэр Дькуускай киирбит, ХХ үйэ биллиилээх бэлиитиктэрин, салайааччыларын ааттара иҥэриллиэхтээх. Ааты талыы түөрт түһүмэхтээх. Бастаан регионнар дьону ааттыыллар, элбэх киһилээх испииһэк оҥороллор. Онтон соҕуруу тиийэн кылгатыллар, ол кэннэ икки хас аат интэриниэтинэн куоластанар. Бу уһун синньигэр күрэс түмүгүнэн аэропортарга регионнар хайа эрэ уһулуччулаах дьоннорун аата иҥэриллэр.
Бу бырайыак дьон санаатын сыана ыарааһыныттан, биэнсийэ реформатыттан, Кавказка тахса турар айдаантан аралдьытаары оҥоһуллар диэн “бэлиитикэлиэххэ” сөп. Ол эрээри биллиилээх, ыччакка холобур буолар дьону үйэтитии -- хайа баҕарар норуот баҕата.
Бэрт кылгас кэм иһигэр куорат пуордун ким аатынан ааттыыбыт диэн күрэскэ өрөспүүбүлүкэ барыта кытынна. СӨ Уопсастыбаннай палаатата куонкуруһу тэрийээччилэргэ, Москубаҕа, номнуо Саха сириттэн уон киһи аатын киллэрдэ. Манна былыргылартан саха ыраахтааҕыта Тыгын Дархан, кыра-хара дьон көмүскээччитэ Манчаары, Дьокуускайы олохтооччу П.Бекетов, аныгылартан биллиилээх этнограф Г.В. Ксенофонтов, академик В.Ларионов, суруйааччы, өрөспүүбүлүкэни төрүттэспит судаарыстыбаннай диэйэтэл Былатыан Ойуунускай, композитор М.Жирков, лүөччүк В.Кузьмин, саха литэрэтиирэтин төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Өксөкүлээх Өлөксөй, бастакы бэрэсидьиэн М.Николаев киирбиттэр.
Испииһэккэ киирбит дьон ааттарыгар мөккүөр өссө өр барара чуолкай. Уопсастыбаннай палаатаны “тоҕо ыксаатыгыт, ыыта охсубуттара түргэнин, М.Аммосов, И.Барахов, С.Васильев, В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, Г.В. Чиряев, С.З. Борисов, И.Н. Винокуров курдук норуот ытыктабылын, билиниитин ылбыт дьон тоҕо ахтыллыбатылар?” диэн син биир хомуруйуохтара. Ол эрээри, хайыыр да кыах суох, буолар буолбут, барар барбыт. Ыытыллыбыт испииһэги көрдөххө, куонкурус улахан бэлиитик аатын көрдүүрүн ааҕыстахха, тиһэх куоластааһыҥҥа П.Ойуунускай уонна М.Николаев тахсар кыахтаахтар. Уустук быыбар курдук. Ол эрээри, бэлиитикэ баһыйдаҕына, атын нуучча регионнарыттан куоластааһын эбилиннэҕинэ, П.Бекетов уһулу ойон тахсыан эмиэ сөп. Билигин өрөспүүбүлүкэ уратытын көрдөрөргө аэропорт сахалыы-махалыы Тыгын Дархан, Манчаары, Өксөкүлээх диэн ааттыаҕыҥ диэн этээччилэр баар буоллулар. Бу түгэҥҥэ Өксөкүлээх ордук сүүйүүлээх. Тыгыны сурукка киирбэтэх номох киһитэ диэхтэрэ. Манчаары халлааҥҥа, сөмөлүөккэ сыһыана суох. Оттон Өксөкүлээх “Көтөр аалын” саха барыта ааҕан улаатар, иккиһинэн икки бастаах өксөкү -- Арассыыйа судаарыстыбатын, уопсайынан былаас бэлиэтэ, үсүһүнэн, хотой, өксөкү -- халлаан ньуурун ыраахтааҕы көтөрө. Дьэ, көрөргүт курдук, идэһэ этин сиэн быллаҥната-быллаҥната, сыта-тура быйыл ахсынньы 10 күнүгэр диэри биэнсийэни, бэлиитикэни умнан, оҕолуун-улаханныын Дьокуускай аэропордун аатын соноругар киирсэбит. Санаттахха, саҥа Арассыыйаҕа бүтүн судаарыстыба дьонун кытыннаран улуу дьон ааттарын үйэтитиигэ холонуу 2008 с. ыытыллыбыта. Ол эрээри онно Лениннээх Сталин бастаары ыксаабыттарын иһин куоластарын кыччаппыттар быһыылааҕа, балыйдылар диэн “бэлиитикэ айдаана” тахсан, салҕамматаҕа. Туох билэр, баҕар, бу куонкурус кэлин сэбиэскэй кэмҥэ баартыйа лиидэрдэрин ааттарын куораттарга иҥэрбиттэрин курдук, тиһэҕэр аныгы кэм салайааччыларын ааттарын иҥэрэн үйэтигэр сыаллаах буолуон эмиэ да сөп курдук. Чэ, ити 2024 с. кэннэ актуальнай буолара буолуо, хааллын.
Хаҥалас балаҕана
Быйыл саас “Кыым” ыам ыйын 16 күнүнээҕи нүөмэригэр “Киирбит күн күөрэйиэ, итэҕэлбит эргиллиэ” диэн СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Покровскай куорат бочуоттаах олохтооҕо Александр Харитонов ыстатыйата бэчээттэммитэ. Онно номоххо кэпсэнэр саха тиһэх үрүҥ ойууна Эргис дойдутугар Хаҥаласка, Покровскай куорат киинигэр, православнай таҥара дьиэтин таһыгар Афинаҕа баар Парфенон храмыгар майгынныыр саха итэҕэлин, култууратын дьоһуннаах дьиэтэ буолар тутуу саҕаламмытын туһунан кэпсэммитэ. Бу 10 х 15 м иэннээх баараҕай балаҕаны тутууну Хаҥалас күтүөтэ, Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээх М.И. Барчахов кэргэниниин С.Г. Афанасьева диэн биэс оҕолоох саха дьоһун ыала дьон бэйэлэрин харчыларыгар, кыахтарынан, талааннарынан, норуот үбүнэн, тугу кыайарынан көмөлөспүтүнэн ситэрэн-хоторон суверенитет күнүгэр -- балаҕан ыйын 27 күнүгэр -- үлэҕэ киллэрбиттэрэ.
Хаҥаластар ымыы (тотем) көтөрдөрө хотойун санаттахха, саха итэҕэлин, култууратын тарҕатар балаҕан Хотой Айыы сылыгар киирбитин эмиэ Үрдүк Айыылар бэлиэлэрин курдук ылыныахха сөп. Ол эрээри этээри гынарым букатын атын.
Саха сирин биир ураты өйдөөх-санаалаах уопсастыбанньыга Туйаара Михайлова “наһаа үчүгэй, санааны көтөҕөр сонуннаахпын” диэн, билиҥҥи кэмҥэ бэйэлэрин эрэ тустарынан саныыр баай дьону кыбыһыннарар кэпсээннээх кэлэ сырытта.
Мэссэнээт диэтэххэ, баай дьону санаан ылабыт. “Ким мэссэнээтий?” диэн омос ыйытыыга Дьокуускай куорат мээрин 1 солбуйааччы В.Федоровы, урбаанньыт Р.Федотовы эрэ саныы түһэҕин. Ырыынак саҕаланарыгар “норуоту атыыһыттар абырыахтара” дии сылдьыбыттаахтар. Бэйэлэрин кэмнэригэр норуоттарыгар, чахчы, оскуола эҥин туппут, сайдыы технологияларын киллэрэн испит Манньыаттаах, Н.Эверстов, Г.Терешкин, С.Алексеев-Боһуут С.Барашков курдук дьон мэтириэттэрин кэчигирэтэ-кэчигирэтэ, аныгы кэм атыыһыттара өссө ордук буолуохпут диэн чабыланыы баара, онно хаалбыт быһыылаах.
Дьиҥнээх мэссэнээттэр харчы дьону үтүөҕэ, сырдыкка-кэрэҕэ тартаҕына, олоҕу тупсарар кыаҕа арыллар диэн дириҥ өйгө тиийэн көмөлөһөллөр. Дьон махтала мэссэнээт аатын эрэ үйэтиппэт, үчүгэй эниэргийэ буолан кини оҕолорун, аймахтарын кэнэҕэски ыччатын кэскилин араҥаччылыыр.
Хаҥалас балаҕана үлэтэ-хамнаһа тутуллубутун кэннэ өссө элбиирэ чуолкай. Кыстыгы туоруур араас ис-тас үлэтин кыһалҕата элбэх. Онон балаҕан хаһаайыннара Дария Иннокентьевна Гуринова диэн киэҥ араҥаҕа аата биллибэт диэн кэрэ дууһалаах саха киһитэ куораттан анаан-минээн тахсан мэссэнээттээн, 150 тыһ. солк. харчыны ааттаан-суоллаан туттарбытыгар соһуйбуттара чахчы. Дария Иннокентьевна ити үтүө санаа көмөтүн Барчаховтаахха “саха итэҕэлин, сиэрин-туомун, абыычайын тарҕатар үтүө санааҕын күүһүрэ турдун” диэн алҕаан туттарбыт. Кини бэйэтин үтүө санаатыттан итинник биллибэтинэн-көстүбэтинэн кыһалҕалаахтарга элбэх көмөнү оҥорбут эбит. Ис сүрэҕиттэн саха итэҕэлин өйөөбүт мэссэнээт Д.И. Гуринова үтүө дьыалата атыттарга холобур буоллун диэн баҕа санаалаах хаалабыт.
Торонто дьиктитэ
Хотой Айыы туһунан саныы олорон саха эмиэ ураты киһитэ, Торонто университетын бэрэпиэссэрэ А.М. Григорьева (Канада Шура) дьикти кэпсээнин санаатым. Кини Торонто киинигэр 30 этээстээх дьиэ 25 этээһигэр олорор. Хас да сыллааҕыта кини балконугар хотой анаан-минээн кэлбит курдук түспүт. Өр олорбут, бэл, хаартыскаҕа түһэрэн ылбыт. Туох бэлиэтэ эбитэ буолла диэн билиҥҥэ диэри таайар. Куһаҕаны биттэммэтэх, эдьиийбит барыта этэҥҥэ. Кэлин сахалар ХНТ-га тиийэ сылдьаллара элбээтэ. Баҕар, ол сахалар аан дойдуга биллэ тахсыахтара диэн илдьити тиэрдэ дойдутуттан кэлбит буолуон эмиэ сөп курдук.... Хотой Айыы сылыгар уонна ыйыгар киирбит санаалары кылгастык билиһиннэрдэххэ итинник.
