Тыа хаһаайыстыбатын уопсай кэскилэ, туруга да диэххэ, хайдах уонна төһө таһымнаах каадыры иитэн таһаарартан быһаччы тутулуктаах. Оттон ол бастакы үктэлэ агро хайысхалаах оскуолаттан саҕаланар. Ол эбэтэр, бу үөрэх кыһалара хайдах үлэлииллэриттэн төрүт дьарыкпыт, социальнай-экэнэмиичэскэй турукпут эрэ буолбакка, бүтүн омук кэскилэ быһаарыллар диэтэххэ, омун буолбатах. Ол да иһин агрооскуолаҕа син эмиэ тыа хаһаайыстыбатын идэлээхтэрин бэлэмниир үрдүк уонна орто үөрэх кыһаларыгар курдук ураты болҕомто ууруллуохтаах. Бүгүҥҥү агрооскуола хайдах, туох дьарыктаах үлэлии олороруй? Атын оскуолаттан сүрүн уратыта тугуй?
Мантан аллара хайыы үйэ үлэлээбитэ 16-с сыл буолбут Сунтаар Арыылааҕын агрооскуолатын туһунан сылгы учуонайа Борис Потапов тугу кэпсээбитин билиэҕиҥ.
– Биһиги улуус аграрнай хайысхалаах 5 оскуолалаахпыт: Түбэйгэ, Бордоҥҥо, Күндэйэҕэ, Куокунуга уонна бүгүн кэпсиир Арыылаахпар баар. Суруйааччы Леонид Попов аатынан Арыылаах оскуолата ыччаты тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар сыһыарар сыалы тутуһан, инньэ 2002 сылтан үлэлиир. Өрөспүүбүлүкэ баай уопуттаах, биллэр-көстөр үлэлээх агрооскуолалартан биирдэстэрэ. Кэрэхсэбиллээҕэ, бу үөрэх кыһата уонунан сылларга баҕарбыт баҕата, туруорсар туруорсуута туолан, субу сотору саҥа таас оскуолаҕа киирээри олорор! Быһа барыллаан, кулун тутар ыйга буолуо дииллэр.
Оскуола дьиэтин акылаата сытыйан, хаарбах туруктанан, хас да сиринэн көһөн үлэлииргэ күһэллибиттэрэ – баар суол. Ол да буоллар, агрооскуола диэн ураты ыстаатыһын ыһыктыбакка, ылыммыт сыалын-соругун ситиһиилээхтик толорон кэллэ диир оруннаах. Улууспут “Долгун” араадьыйатыгар биэрии ыытабын. Онно оскуола дириэктэрэ Л.Г. Никитина, дириэктэри иитии чааһыгар солбуйааччыта Н.К. Петрова, мэтэдьиис учуутал В.Ю. Уарова кэлэн, ити үөрүүлээх сонуну үллэстэн барбыттара.
– Кырдьык, бэртээхэй сонун эбит! Сүрүн уратылара, эн санааҕар, туох эбитий?
– Кинилэр 2006 сылтан саҕалаан, П.П. Кондратьев “Сатабыл” диэн үөрэх хайысхатын тутуһан, ырыынак сыһыаннаһыытын кэмигэр тыа хаһаайыстыбатын экэниэмикэ өттүнэн сайыннарыыны таба дьүөрэлээн үөрэтэ сылдьаллар. Онуоха кинилэр сүрүн болҕомтону сылгы иитиитигэр туһаайбыттар диэн өйдөөтүм. Лидия Гаврильевна оскуола иһинэн сылгыны ууһатар уонна үөрэтэр базаны тэрийбиттэрин, онтуларыгар күн бүгүн 17 сылгыламмыттарын кэпсээбитэ. Дьонуҥ иитиинэн эрэ тохтооботохтор. Үөрэнээччилэр сылгы этиттэн араас полуфабрикаты астаан, нэһилиэккэ, улууска уонна Мииринэйгэ буолар быыстапкаҕа ситиһиилээхтик кытталлар. Аныгы дьон сиэринэн, эрэкэлээмэни да сөбүгэр кыайа туппут чинчилээхтэр. Ол курдук, сыллата 100 тыһыынча солк. саҕалаан, 120 тыһ. тиийэ дохуоттанар эбиттэр. Бу – аҥаардас сылгы бородууксуйатын бэлэмнээн. 2015-2016 сс. алмаастаах түөлбэҕэ тэриллибит дьаарбаҥкаларга бэйэм эмиэ сылдьан, бу оскуола оҕолоро астаабыт полуфабрикаттарын, сувенирдарын көрөн, олус диэн биһирээбиппин өйдүүбүн. Сахалыы истииллээх таҥаһы кэппит оҕолор атыы-тутуу буола тураллара тута харахха быраҕыллара... Быыстапкаттан илии тутуурдаах, өттүк харалаах кэлэр үгэстээхтэр. Холобур, былырыын Мииринэй дьаарбаҥкатыгар кыттан “Эт бастыҥ бородууксуйата” граны ылбыттар. Өйдүүрүҥ эбитэ дуу, айан сыаната удамыр эрдэҕинэ, 2009-2010 сылларга, Дьокуускайга тэриллэр ас-үөл дьаарбаҥкатыгар бэркэ кыттар этилэрэ. Кэлин уматык ыараан, массыыналара да суоҕунан, хомойуох иһин, кыттыбаттар. Ол оннугар чугастыы, Сунтаар “Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн” ас-үөл дьаарбаҥкатын көтүппэккэ кытталлар.
– Саха төрүт астарын кытта бэлэмнииллэрин истэбин...
– Дьэ, астаан, доҕор! Онуоха оскуола салалтата маастардарыгар уонна ону таһынан, нэһилиэк Кырдьаҕастарын түмсүүтэ күүс-сүбэ, өйөбүл буоларын махтана ахтар. Холобур, хаан кутуутугар, үрүҥ аһы астыырга нэһилиэк эбэлэриттэн үөрэммиттэр. Кинилэр маастар-кылаастарыгар дьарыктанан, кута үөрэммит хааннара атыыга хамаҕатык барарын Надежда Кузьминична үөрэ кэпсээбитэ.
– Итинник үөрүйэхтэниилэрэ тус да олохторугар туһалыа турдаҕа...
– Оннук бөҕө. Ону ааһан бэйэ илиитинэн бигээн-тутан астаабыты дьоҥҥо атыылаан, харчылаһа үөрэнэллэр. Үлэлиир киһи харчылаһар кыахтааҕын өйдүүллэр. Сыыйа оҕуруот аһыгар, сылгы иитиитигэр интэриэстэрэ, сыһыаннара уларыйар диэн, учууталлара да санааларын үөрэ атастаһаллар. Сылгыны ииттэн, хайдах гынан көрөн-харайан, барыстаахтык астаан атыылыахха сөбүн быраактыкаҕа билэ үөрэнэллэрэ көдьүүстээх. Хайа уонна, бэйэтэ үлэлээн көрбүт, сыратын-сылбатын ыыппыт киһи, үлэни, үлэһити сыаналыы үөрэнэр. Төрүт дьарыкка сыһыаннаах буола үүнэр. Бэрэпиэссэр, бары да кэриэтэ билэр, ытыктыыр киһибит А.В. Чугунов академияҕа киирбит устудьуоннартан хайаан да: “Ынаҕы сатаан ыыгын дуо?” – диэн ыйытарын, агрооскуолаттан кэлбиттэр атын үөрэх кыһаларын бүтэрээччилэриттэн лаппа ордуктар диэбитин кэпсииригэр Лидия Гаврильевна сирэйдиин сырдыыр.
– Дьэ, ити гынан баран, сорохтор “агрооскуола оҕо кэскилин сарбыйар, киһи барыта тыа хаһаайыстыбатыгар барбат” диэн, сөбүлээбэт курдук саҥараллара баар буолар...
– Хайдах оннук буолуой? Үлэ үөрүйэхтэригэр сыстыы туһаттан атыны аҕалбат. Аны, агрохайысхалаах урбааҥҥа эрэ үөрэппэт буоллахтара. Арыылаахтар П.П. Кондратьев “Сатабыл” үөрҕин чэрчитинэн хас биирдии уруоктарыгар тыа хаһаайыстыбатын компоненнарын киллэрбиттэр. 2017 сылтан Биисинэс-инкубатор үлэлиир. Онно олоҕуран, хас кылаас аайы “Урбаан оскуолата” тэриллэр. Оскуолаларыгар, холобур, хаартыскаҕа түһэрэр устуудьуйалаахтар. Асчыт, парикмахер, иистэнньэҥ идэтигэр уһуйан, үөрэнээччилэригэр биисинэскэ боруобаланар кыаҕы биэрбиттэр. Мэтэдьиис учуутал Виктория Юрьевна этэринэн, ити хайысхаҕа ситиһии төрүтэ ууруллубут. Холобур, былырыын, Дьокуускайга буолбут өрөспүүбүлүкэ агрооскуолаларын күрэҕэр Арыылаах оскуолатын үөрэнээччилэрэ маастар кылаас ыыппыттарын, биһирээбиттэр. Хаартысканан дьарыктанан, ас астаан үөрэнээччилэр балай эмэ дохуоттаммыттар. Быйыл сылаас тэпилииссэлэммиттэр. Онон оҕуруот аһын эрдэттэн үүннэрэн, атыылаан, аахсар дохуоттарын элбэтэргэ суоттаналлар. Тыа сиригэр олорор киһи оҕуруоттаах, сүөһүлээх-астаах буолара ордук. Дьэ, оннукка агрооскуола оҕолоро бэлэмнээх буолан тахсаллар.
Урбаан хайысхатынан Биисинэс-инкубаторга үөрэнэн, билим үлэтин оҥорон, араас таһымнаах НПКларга Москубаҕа тиийэ көхтөөхтүк кытталлар. Сири-дойдуну көрөллөр. Атыттартан чорбойон, лауреат, дипломант буолан кэлэллэр. Ити барыта оскуола үөрэтэр, иитэр, бэлэмниир үлэтэ таһымнааҕын туоһулуур дии саныыбын.
Аны оскуола успуорт хайысхалаах “Өбүгэ оонньууларыгар” улахан болҕомтону уурар. Кинилэр “Өбүгэ оонньууларыгар” улууска – инники күөҥҥэ, өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар кэккэлэригэр эрэллээхтик сылдьаллар. Оскуола салалтата төрөппүтү, олохтоох дьаһалтаны уонна олохтоох тыа хаһаайыстыбатын “Забота” кэпэрэтииби кытта ыкса сибээһи олохтообут. Холобур, тустаах сиэксийэни төрөппүт Иван Тихонов салайан ыытар эбит. Уопсайынан, саха аһын бэлэмниири таһынан тигиигэ, кылтан өрүүгэ эбэлэр түмсүүлэрин көмөтө, сүбэтэ сүҥкэн диэн анаан бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Сайын үөрэнээччилэр “Забота” кэпэрэтиип астыыр-үөллүүр кэмбинээтигэр быраактыкаланаллар. Олохтоох дьаһалталара үөрэнээччилэр Чурапчы Мырылатыгар баралларыгар уматыгынан хааччыйан көмөлөспүт.
Агрооскуола оҥорон таһаарыыга, успуорка эрэ көхтөөх буолбатах. Оҕолор ырыаны-тойугу, үҥкүүнү бэркэ баһылаабыттар. “Чугдаар” уолаттар ансаамбыллара, “Күндэли” үҥкүү ансаамбыла араас күрэхтэргэ ситиһиилээхтик кыттан, эмиэ дипломант, лауреат буолан кэлэллэр. Өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр, холобур, Сочига тиийэн, төрөөбүт төрүт сирдэрин, өрөспүүбүлүкэлэрин үтүө аатын ааттаталлара – үөрдүбэт буолар туһа суох.
Ити курдук, агрооскуола үлэлээн кэлбит уон ордугуна алта сылын тухары араас хайысхаҕа ыллыктаахтык ылсан, үлэлии, айа-тута олорор.
– Саҥа оскуолалара таас тутуу буолуо?
– Дириэктэр үөрэх кыһатын саҥа тутуута агрооскуолаҕа анаан тутулларын быһыытынан, тыа хаһаайыстыбатын салааларын үөрэтэр эбии кэбиниэттээх буолалларын туруорсубут. Оннук бырайыактанан, 120 оҕо үөрэнэригэр сөптөөх гына тутуллубут. Новосибирскайга уонна Кытайга тиийэ анаан сакаастаһан, оскуола тас өттүгэр, эркиннэригэр сылгы, ынах уонна ыһыах ойуулара, саха оһуора-мандара баар буолуоҕун астына кэпсээтилэр.
Лидия Гаврильевна улуус баһылыга А.В. Григорьев өйөөн, туруорсан, бу оскуола тутуутугар АЛРОСА алмаастаах түөлбэҕэ биэрэр үбүттэн үп көрүллүбүтүн эппитэ. Ону таһынан 8 мөлүйүөн солк. саҥа оборудование, тэрил ылыллар буолбут. Оскуола иһинээҕи үлэ салгыы барар. Сотору туга барыта ситэн-хотон, арыылаахтар өр сыллааҕы баҕарбыт баҕалара туолан, сырдык уонна киэҥ-куоҥ саҥа үөрэх кыһата аанын тэлэччи аһарын бары да долгуйа күүтэбит.
– Оннук ээ. Саҥа оскуолаҕа киирдэхтэринэ, усулуобуйалара тупсан, санаалара кынаттанан, ситиһии-кыайыы сиэтиллэн кэлэ туруо этэ буоллаҕа.
Санатан эттэххэ, быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ агрохайысхалаах оскуолалар Сойуустара тэриллибитэ 30 сыла туолар. Онно сыһыаран, былырыын Ил Түмэҥҥэ Саха сирин агрооскуолаларын бэрэстэбиитэллэрин кытта көрсүһэр улахан мунньах буолбута. Онно этиллибитинэн, өрөспүүбүлүкэ 29 муниципальнай оройуонугар уонна Дьокуускайга 102 аграрнай хайысхалаах оскуола баар.
2014 сыллаахха аграрнай хайысхалаах оскуоланы бүтэрбиттэр 7 бырыһыаннара тыа хаһаайыстыбатын салаатын идэтигэр үөрэнэ киирбит эбит буоллахтарына, 2017 сылга 10 % буолбут этэ. Кэнэҕэһин бу көрдөрүү оскуола үлэтин-хамнаһын сыаналыырга быһаарар көрдөрүү буолуохтаах диэн санаа этиллибитин үс-хас сыллааҕыта суруйан турабыт.
Былырыын аграрнай хайысхалаах оскуолалар Сойуустарын толорооччу бэрэссэдээтэлинэн Ил Түмэн дьокутаата, билимҥэ, үөрэҕириигэ уонна култуураҕа, СМИгэ кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева талыллыбыта.
Татьяна Захарова-Лоһуура.
