Дьокуускайга “Төрөөбүт тыллар кибер-эйгэҕэ” диэн аан дойдутааҕы билим, үөрэх, бэлиитикэ түһүлгэтигэр элбэх киһи тоҕуоруста. Олортон биир саамай “одиознайдара” диэххэ сөп – РФ Үөрэх сайдыытын институтун этнокультурнай стратегияҕа киинин салайааччыта Ольга Артеменко. Артеменко Владимир Путин 2017 сыллааҕыта Йошкар-Олаҕа төрөөбүт тыллар тустарынан этиитин сүрүн “идеолога”, тылын-өһүн Кириэмилгэ да, РФ Бырабыыталыстыбатыгар да иһитиннэрэр эспиэр дииллэр.
Шаймиевтыын “хапсыһыы”
Артеменко 2008 сыллаахха Казаҥҥа буолбут РФ Үөрэҕин министиэристибэтин мунньаҕар оччотооҕу бэрэсидьиэн Минтимер Шаймиевы кытта “хапсыспыттарын” санатыахха сөп. Ол мунньахха тиийэ сылдьыбыт биһиги да дьоммут өйдүүр буолуохтаахтар. Кини онно М.Шаймиевка үөрэх былааныгар национальнай эрэгийиэннээҕи компонены суох гынары утаран тыл эппитигэр саба түспүтэ.
“Татарстан оҕотун улахан аҥаара Арассыыйаҕа олоробут диэбэт, нуучча тылын сэниир”, – диэбитэ ыар буруй курдук иһиллибитэ. Дьэ, итинтэн ыла утарыта турсуу саҕаланан баран, былырыын түмүктэммитэ: судаарыстыбаннай тыллары төрөппүт баҕатынан үөрэтиллэр диэн сокуоҥҥа ирдэммитэ. Хомойуох иһин, ити сокуон татаардары эрэ буолбакка, дойдуну барытын хапта.
Сол курдук, кини биир кэнники мунньахха: “Мин Владимир Путин ылыммыт докумуонун олоххо киллэрэбин эрэ! Ону ырыта хайыы сатаабакка!” – диэн эппитэ эмиэ баар. Оччотугар кини дьиҥнээх эспиэр дуо? Эбэтэр атын бэлиитикэни соҥноон киллэрэллэрин толорооччу эрэ дуу?
Кимий-тугуй?
Ольга Ивановна Артеменко Киев уобалаһыгар 1952 сыллаахха төрөөбүт. Москубатааҕы пединститут биология факультетын бүтэрбит. 1984 сыллаахха “физиология высшей нервной деятельности человека и животных” диэн идэнэн МГУ-ну бүтэрбит. Биология хандьыдаата. 2014 сылтан Арассыыйатааҕы Естественнэй билим акадьыамыйатын чилиэн-кэрэспэдьиэнэ.
Этнокультурнай стратегия киинигэр үөрэх бэлиитикэтин олоххо киллэриигэ норуоттар икки ардыларынааҕы сыһыан, духуобунай сомоҕолоһуу, сепаратизмы, экстремизми уонна ксенофобияны сэрэтии өттүгэр үлэлиир. РФ национальнай үөрэтэр кэнсиэпсийэтин, национальнай “Үөрэхтээһин” бырагырааматын олоххо киллэрэр былаанын оҥорсубут. “РФ норуоттарын тылларын туһунан РФ сокуонугар уларытыылары уонна эбиилэри киллэрии” туһунан сокуон барылын бэлэмнээбит.
200 билим ыстатыйалаах. Башкир тылынан үөрэтэр оскуолаҕа нуучча тылын учуобунньугун ааптара. «Культура и образование коренных малочисленных народов Севера», «Полиэтничность России: государственная образовательная и языковая политика” диэн манагыраапыйалар ааптардара. Быһатын эттэххэ, национальнай бэлиитикэҕэ, тыл өттүгэр улахан профессионал дииллэр, бэйэтэ кытта оннук ааҕынар.
Федеральнай “лобби”
Эппиппит курдук, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр кинини былырыын ылыллыбыт “судаарыстыбаннай тыллары төрөппүт баҕатынан үөрэтиллиэхтээх” диэн биһиэхэ бэрдэ суох өттүнэн эргийбит сокуон биир күүстээх федеральнай “лоббиһын” быһыытынан билэллэр. Киммин, хантан сылдьарбын истэн баран, Ольга Ивановна кэпсэтиигэ дөбөҥнүк сөбүлэстэ.
– Арассыыйа таһымыгар төрөөбүт тылларга туох кыһалҕа баарый? Былырыын судаарыстыбаннай тыллары үөрэтии туһунан сокуону ылыныы саҕана балаһыанньа сытыырхайа сылдьыбыта. Уопсастыбаннас сөбүлээбэтэҕэ, биһиги ону утаран эмиэ миитиҥҥэ-пикиэккэ тахсыбыппыт...
– Дуо? Төрөөбүт тыллар кыһалҕалара күөрэйэн тахсыбыта мээнэҕэ буолбатах. Мин тугу сөбүлээбэппиний? Биһиэхэ туох эрэ быһаарыы ылылыннаҕына, ол барыларын тэҥҥэ хабарын. Биһиги ыытар бэлиитикэбит сүрүн итэҕэһэ – итиннэ. Тыл эйгэтигэр итинник сыһыан сатаммат. Тоҕо диэтэххэ, атын-атын эрэгийиэннэргэ тылларын балаһыанньата эмиэ араас буолар. Бука, сорох сокуону оҥорооччулар санаалара итини кытта сөп түбэспэтэ буолуо эрээри... Ити – тус санаам.
Иккиһинэн, ханнык баҕарар тылы ыллахха, татаар да буоллун, нуучча да тыла буоллун, атын да – туруктара, чахчы, ыарахан. Холобур, нуучча тылын үөрэтиини урут сэбиэскэй саҕанааҕыны кытта тэҥнээн көрдөххө, киһи хараастар. Баҕар, 1989 сылы кытта тэҥнээтэххэ, саха тыла ордук балаһыанньаламмыта буолуо. Ол 20-чэ сыл устата оскуолаҕа “эрэгийиэннээҕи национальнай компонент” баарын түмүгэ диибин. Ити эрэгийиэннээҕи компонены сорох субъектар, чахчы, төрөөбүт тылларын, култуураларын үөрэтэргэ, сайыннарарга сөпкө тутуннулар. Оттон сорохтор – сыччах бэлитиичэскэй сыалга-сорукка диэххэ сөп. Кинилэр бэлиитикэҕэ охтон, атын эрэгийиэннэр онтон эмсэҕэлээтилэр. Ити иккис төрүөт суоҕа буоллар, манныкка тиийиэ суох этибит. Ити – тус санаам. Кимиэхэ эрэ туһаайыллар биир бэлиитикэ барыларыгар тоҕо тарҕаныахтааҕый? Оннук буолуо суохтаах.
– Ол да буоллар субъект төрөөбүт тылын бэйэтэ быһаарыахтаах буолбатах дуо?
– Оттон оннук быраабы биэрэ сылдьыбыттара дии. Сорохтор ону үчүгэйдик туһаммыттара. Холобур, мин өйдүүрбүнэн, 90-с сылларга хакасиялар учуобунньуктары уонна босуобуйалары бэчээттииргэ субъектарга бастакы этилэр. Бары кинилэри холобур оҥостоллоро. Тоҕо сорох субъектар биир быраап бэриллибитин араастык туһанан бардылар? Бэлиитикэҕэ кубулуппатахтара буоллар, билигин тыл бэлиитикэтэ үчүгэй буолуо этэ.
– Ити “бэлиитикэҕэ кубулуппуттара” диэн кимнээҕи этэҕин? Татарстаны уонна Башкортостаны дуо?
– Кинилэри. Чэ, Башкортостан өссө судаарыстыбаннай тылын 5-6 чааска диэри тиэрдибэтэҕэ. Оттон Татарстаҥҥа оннук буолбутун билигин бэйэлэрэ билинэллэр. Борокуратуура бэрэбиэркэтэ 3 тыһыынчаттан тахса кэһиини булбута. Ол да буоллар Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрин судаарыстыбаннай тылларыгар аҥаар кырыытыттан итинник сыһыаннаһар сыыһа этэ.
– Ол кэннэ тахсыбыт быһаарыылары – сүрүннээн, ити сокуону – уларытар кыах баар дуо?
– Саҥа сокуон нуормаларын көрдүөххэ, толкуйдуохха сөп буоллаҕа. Ол сокуон нуормаларыгар саамай сөп түбэһэр усулуобуйаны хайдах булуохха сөбүй диэн. Ити – биһиги сорукпут. Мин ол толкуйугар сылдьабын. Мин санаабар, оскуолаҕа тыл эйгэтэ үөскүүрүгэр үлэ барыахтаах. Ол эбэтэр, оскуолаҕа төрөөбүт тылынан үөрэтии эйгэтин сөргүтэр наада. Холобур, билиҥҥи дьиэ кэргэн төрүт тылын сүтэрэн эрэр, онно кэккэ төрүөт баар диибит. Оччотугар, дьиэ кэргэн тылын, эйгэтин сүтэрэн эрэр буоллаҕына, тыл оскуолаттан дьиэ кэргэҥҥэ эргиллэн кэлиэн сөп этэ.
Холобур, төрөппүттэр аангылыйа тылынан үөрэтэр оскуолаҕа оҕолорун киллэрэ сатааччылар. “Оҕобут ордук ситиһиилээх буоллун” диэн. Оттон мин психофизиолог буоларым быһыытынан, оннук ситиһиилээх оҕону бэлэмниир төрүт оскуоланы тэрийиэххэ сөп диэн билэбин. Ол эрэн ону ыллыҥ да “этно” диэн хайысхалыыр эбэтэр судургу баҕайытык төрөөбүт тылы киллэр да бүттэ диир итэҕэс. Суох, барыта семантиканы, дириҥ өйдөбүлү билбэт буолууттан билиигэ тахсарга олоҕуруохтаах.
Нуучча тыллаах да оскуолаҕа оннук суох, учуобунньуктар да оннук тутула суохтар. Нуучча тылын учуобунньуктарын үөрэтэн-ырытан көрбүппүт – бэл, сөпкө да ааттаабатахтар: “Русский язык как родной” диэн. Ф.В. Габышева ол хамыыһыйаҕа баара. Хамыыһыйаҕа учуобунньуктар ааттара маннык буолуохтаах диэн быһаарбыппыт: “Төрөөбүт тыл (нуучча тыла)”, “Төрөөбүт тыл (татаар тыла)”, “Төрөөбүт тыл (саха тыла)” – итинник биир көрүү, биир сыһыан (“единообразие”) аатыгар да баар буолуохтаах. Ити төрөөбүт тыллар тэҥ бырааптаахтар диэн өйдөбүлү үөскэтэр.
Төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ оҕо сааһын учуоттаан, психофизиологияҕа, семантика уратыларыгар өйөннөхпүтүнэ, бу оҕолор бука бары даҕаны дьоҕурдаах, ситиһиилээх буола үүнэн-сайдан тахсыахтарын сөп. Тоҕо диэтэххэ, бу оҕолор өйдөрө-санаалара атыттардааҕар ордук имигэс буолар. Төрөппүттэр бары оннук оскуолаҕа оҕолорун биэрэ сатыахтара...
– Биһиэхэ төрөөбүт тылынан үөрэтэр оннук оскуолалар бааллар.
– Билэбин, онно талыллан киирбит оҕолор үөрэнэллэр. Оттон мин этэр оскуолаларым маассабай буолуохтаахтар. Сүрүнэ: маннык оскуолаҕа үөрэммит оҕолор күөн күрэстэһэр кыахтаахтарын төрөппүттэр өйдүөхтээхтэр.
– Оччотугар сокуон таһымыгар национальнай оскуолаларга сыһыаннаан уларыйыы баар буолуон сөп буоллаҕа?
– Оннук “национальнай оскуола” дэммэтэ буолуо. 90-с сылларга дьобуруопалар итини “бу эһиэхэ иккис суортаах оскуолалар бааллар дуу, тугуй?” – диэн улаханнык уорбалаабыттара. Онон итиннэ ордук “төрөөбүт тылынан үөрэтэр оскуола” диэн барсар. Саҥа Федеральнай сокуоҥҥа да, ФГОС да ирдииринэн, оскуолаҕа төрөөбүт тылынан үөрэтэргэ усулуобуйа тэриллиэхтээх диэн этиллэ сылдьар. Ити төрөөбүт тыллаах оскуолалар үөрэтэр ис хоһооннорун сөпкө толкуйдуур наада. Ол эбэтэр, сөптөөх учуобунньугунан эбэтэр үөрэх босуобуйатынан хааччыйан.
“Мин эһиги сепаратистыы да, утары турар санааҕыт да суоҕун бэркэ билэбин”
Ольга Артеменко
Үгүстэр босуобуйа суолунан бараллар. Үөрэх босуобуйатын бэлэмнээн таһаарар кыһалар федеральнай испииһэккэ баар буоллахтарына, үчүгэй. Оттон испииһэккэ суох кыһа бэлэмнээбит буоллаҕына, эһиги бэрэбиэркэҕэ элбэх сэрэтии, ыйыы-кэрдии ылыаххытын сөп. Онон бу хайысхаҕа салгыы үлэлиир наада. Мин эһиги сепаратистыы да, утары турар санааҕыт да суоҕун бэркэ билэбин.
– Олох чахчыта сороҕор атын буолар. Ити борокуратуура суоһурҕаныытын эҥин да ылыахха...
– Сокуоҥҥа төрөөбүт тылы үөрэтии туһунан устуруока баар дии. Төрөппүт сайабылыанньата баар буоллаҕына, борокуратуура ону туох диэн сөбүй? Сөптөөх үөрэх босуобуйалара баар буоллахтарына?
– Дириэктэрдэргэ “нууччалыы кылаастаргыт тоҕо суохтарый?” дии сылдьыбыттара.
– Ээ, эһиэхэ оннук түбэлтэ баара, билэбин. Үөрэтии тыла сокуон быһыытынан, локальнай аагынан быһаарыллар диэн дии. Өскө үөрэтии тыла сахалыы барар диэн уопсай мунньах буолбут, оннук локальнай аак баар буоллаҕына, борокуруор бэрэбиэркэтэ туохха нааданый? Докумуон бу баар дии. Уопсастыбаннас санаата, төрөппүттэр сайабылыанньалара баар. Аттыларыгар нуучча тыллаах оскуола баар...
– Ити балаһыанньаны быһаарбыттара эрээри, сахалар “националист” диэн аатырбыттара. Дьиҥинэн, төрүөт атыҥҥа буоллаҕа.
– Ээ, ол СМИ-лэр “өҥөлөрө”, мин да итинниккэ түбэһээччибин, санаабар да туппат суолбун сыбаабыт буолааччылар. Сороҕор суруйбут тиэкиспин биэрдэхпинэ даҕаны, ол ыстатыйам аатын киһи билбэт гына уларытан, оннук ис хоһоонноон таһаарааччылар. Оттон, уопсайынан, ити түбэлтэҕэ, мин санаабар, борокуруору, туһааннаах уорганнары кытта дьыалабыайдык кэпсэтэ, бэйэ быраабын туруулаһа үөрэнэр эрэ наада.
Итиннэ биир өттүнэн, 90-с сылларга Москубаҕа үөскүү сылдьыбыт балаһыанньаны санатыахха сөп. Оччолорго этнокультурнай компоненнаах оскуолалар тэриллибиттэрэ. Москуба бүддьүөтүттэн үбүлүнэллэрэ, иккис өттүнэн, уопсастыбаннай түмсүүлэртэн, холобур, армяннар диаспораларыттан. Үчүгэй үбүлээһиннээх буолан, уруок тас өттүнээҕи үлэлэрэ, куруһуоктара, бассыайыннара толору этэ. Ону көрө-көрө, чугас олорор дьон “биһиги оҕолорбут тоҕо маннык оскуолаҕа үөрэммэттэрий?!” диэн кыыһыраллара, бэл, уулуссаҕа пикиэттии тахсыбыт түбэлтэлэрэ баара.
Оттон итиннэ сүрүн боппуруос дириэктэр таһымыгар сытар. Кини: “Сөп, биһиги ыларга бэлэммит. Ол эрээри оҕоҕут армян тылын уонна устуоруйатын үөрэтэргэ бэлэм буолуохтаах”, – диэхтээҕэ буолуо дии саныыбын.
Эһиги түбэлтэҕитигэр эмиэ итинник дэниллиэхтээх этэ: “Манна үөрэниэххитин баҕарар буоллаххытына, бу – локальнай докумуон, ону кытта биһиги быраабылабыт. Онно этиллэринэн, саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтиэхтээххит”. Биһиги барыбытыгар сөп түбэһэр туох эрэ атын суоллары көрдүү сатыахтаахпыт. Мэлдьи. Мин санаам итинник.
– Биһиэхэ төрөппүт сөбүлэҥэ диэн киириэҕиттэн дьоммут иккис судаарыстыбаннай тылтан – төрөөбүт тылларыттан – аккаастанан эрэллэр. “Оҕобут онто да суох ноҕуруускалаах” диэн саамай судургу быһаарыыта...
– Ону билэбин. Кэнникинэн Арассыыйа үгүс муннугар сырыттым, ол иһигэр нуучча тыллаах киин эрэгийиэннэргэ. Холобур, Колязиноҕа 400-чэ нуучча тылын учууталлара мустубуттара. Онно учууталлар да, төрөппүттэр да: “Ольга Ивановна, биһиги тоҕо нуучча тылын төрөөбүт тыл курдук үөрэтэ сатыыбыт? Оҕолорбут олус ноҕуруускалаахтар!” – диэбиттэрэ. Кинилэри өйдүүбүн уонна этэбин: талан ылар быраап, кыах хаһан баҕарар баар диэн.
Мин нуучча тылын төрөөбүт тыл курдук сокуоҥҥа бигэргэтии баар буолуохтаах диэн, өссө 2005 сыллаахтан этэ сатыыбын. Ол эрээри Сафаралиевтыын Госдумаҕа этэрбитигэр атын позицияны тутуспуппут: нуучча тыла төрөөбүт тыл быһыытынан ыстаатыстаныахтаах – эмиэ атын тыллар курдук.
Оччотугар төрөөбүт тылларга федеральнай бырагыраама баар буолуохтаах. Ити – бастакытынан. Иккиһинэн, “төрөөбүт тылы” үөрэтиигэ бары буолбакка, ким төрөөбүт тылын дириҥэтэн үөрэтиэн баҕарар барыахтаах. Онон биһиги идиэйэбит: судаарыстыбаннай тыл коммуникативнай, өйдөһүү, кэпсэтии таһымынан судургу буолуохтаах диэн этэ. Оттон төрөөбүт тылы үөрэтии литэрэтиирэни, кырамаатыканы барытын толору хабыахтаах, ону үөрэтиигэ олоҕуруохтаах. Оҕолорго иҥэриэххин баҕарар култуураҥ онно баһыйыахтаах.
“Оскуолаҕа тыл эйгэтэ үөскүүрүгэр үлэ барыахтаах”
Ольга Артеменко
Мин өрөспүүбүлүкэлэргэ элбэх 10-11-с кылаас үөрэнээччитин тургутан көрбүтүм. Онно “оҕолоор, ким төрөөбүт тыл уруогун сөбүлүүрүй?” диэтэххэ, 15-18 % буолааччы. “Ким кэнэҕэһин тус карьератын төрөөбүт тылын билиини кытта сибээстиир?” диэн ыйыттахха, эмиэ 15 % эрэ буолара. Ол аата, мин ити оҕолорго төрөөбүт тылларын дириҥэтэн иҥэрэ сатыахтаахпын. Оҕо туохха тардыһарын учуоттаан, ол оҥоһуллуохтаах. Ону тутустахпытына эрэ, тылы хаачыстыбалаахтык үөрэтэргэ усулуобуйа оҥоһуллуо. Оттон тылы кыһалаҥынан үөрэтэртэн туох туһа баар буолуой? Өскө учуутала үөрэнээччигэ төрөөбүт тылга “2” туруоруон оннугар “4“ туруорар буоллун? Ити – сыыһа сыһыан. Маннык буолуо суохтаах.
Судаарыстыбаннай национальнай бэлиитикэ стратегиятыгар көннөрүүлэри киллэриигэ эмиэ эппитим. Ханнык национальнай судаарыстыбаннай бэлиитикэ тыл бэлиитикэтэ суох баар буолуой? Тыл бэлиитикэтэ саамай сүрүн миэстэни ылыахтаах! Мин оччолорго да “судаарыстыбаннай тыл бэлиитикэтэ диэн туспа буолуохтаах, онно биир туспа булуок быһыытынан: тыл, үөрэх бэлиитикэтэ киириэхтээх” диирим.
Биһиги тыл эйгэтигэр үөскүүр уустуктары эҥин барытын онно көрөн олоруохтаахпыт. Онно көрөн “эһиги бу бэлиитикэни тутуһуҥ” эбэтэр, холобур, “Татарстаҥҥа маннык уустук түгэн баар, ону суох гынар инниттэн туох-ханнык усулуобуйа баар буолуохтааҕын оҥоруохха” диэхтээхпит.
Стратегическай докумуоннар уонна ол докумуоннары олоххо киллэрии таһымыгар араас барыйааны туһаныы (вариативность) булгуччу учуоттаныахтаах. Ону кытта субъект аайы онно баар балаһыанньа ыйыллыахтаах уонна “туох үчүгэйий? Тугу уларытыахха нааданый?” диэн үлэ барыахтаах. Ити барыта үгүс үлэни эрэйэр. Олорон эрэ анаарыахха, бэрэбиэркэлиэххэ наада. Ол эрэ кэнниттэн быһаарар сөп. Ону дьоннуун дьүүллэһэр-ырытар хайаан да наада. “Учууталлар тылларын истиэххэ наада” диибит уонна истэбит дуо? Учуобунньук оҥорооччулар учууталлар тылларын аахсаллар дуо? Суох. Кимнээх эрэ туох эрэ кэнсиэпсийэ ылыналлар, учууталлар ону билбэккэ да хаалаллар.
Ол эрэ буолуо дуо, учуобунньугу букатын эт өйдөөх киһи ылыммат тылынан суруйан таһаарбыттара баар буолар. Мин, 30 сыл ыстаастаах киһи, сороҕор литэрэтиирэни ааҕарбар төбөбүн сынньабын: “Бу тугу этиэхтэрин баҕарбыттара буолуой?” – диэн.
Үгүстүк “тыл диэн сүрдээх чараас эйгэ, онон олус сэрэнэн сыһыаннаһыахха наада” дииллэрин истэбин (“Это такая тонкая проблематика, надо аккуратно говорить, выступать”). Ол аата саҥата суох олоруохха, ол чараас эйгэни тыытымыахха диэн дуо? Суох, оннук буолуо суохтаах. Хайдах баарынан этэр-тыынар, ону профессиональнай тылынан тиэрдэ сатыыр наада. Мин холобур, сарсыҥҥы дакылааппар бэлэмнэнэн элбэх литэрэтиирэни аахтым. Билигин, бэл, “лингвистический национализм” диэн хайысха баар буолла. Ити Африка дойдуларыгар оннооҕу тылларга курдук.
Холобур, аҕыйах киһи (“меньшинство”) тылын тулалыыр дьон барыта билиэхтээх диэн баар. Тоҕо диэтэххэ, бу “меньшинствоҕа” киирсэр киһи саҥарарын атыттар өйдөөбөттөр. Ол аата, кинини өйдөөбөт буоллахтарына, кини төрөөбүт тылын туһанар бырааба олоххо киирбэт. Дьэ, бу тугуй? Туохха кэлэбит, оччотугар? 260 тылы уонна диалегы барытын үөрэтэбит дуо? Саха сиригэр 120 омук тылын барытын үөрэтэҕит дуо?
– Оччотугар туох түмүккэ кэлэбитий?
– Хас биирдии киһи төрөөбүт тылын билэр, төрөөбүт тылынан үөрэнэр бырааптаах. Өскөтүн, оскуолаҕа 1-2 оҕо төрөөбүт тылын үөрэтиэн баҕарар буоллаҕына, ону хайдах ситиһэргэ диэн толкуйдуохха. Сөп, мин учууталым да, учуобунньугум да суох эрээри, төрөппүттэр да, оҕолор да баҕарабыт диир буоллахтарына, оскуола дириэктэрин быһыытынан, ону тобулуохтаахпын.
Кэпсэтиини туохтан саҕалаабыппытый, онно төннөбүн: бу төрөөбүт тылынан үөрэтэр оскуола күөн күрэстэһэр кыахтаах оҕону бэлэмниир дуо? Онно сөптөөх усулуобуйалаах дуо? Оннук буоллаҕына, төрөппүт да, оҕолор да тоҕо онно үөрэниэхтэрин баҕарыахтара суоҕай?
Төрөппүттэри туох тардарый? Оҕолоро сатабыллаах, дьарыктаах буолаллара. Оҕолоро олоххо бигэ тирэхтээх, күөн күрэстэһэр лиичинэс быһыытынан үүнэн тахсаллара, онуоха төрөөбүт тыллара олук уурара. Оттон ону көрө сылдьан, нууччалыы тылынан эрэ үөрэнэр оҕолор төрөппүттэрэ “бу оҕолор олоххо ордук ситиһиилээхтэр эбит” диэн онно тардыһыахтара дии.
Ити оҕолор кэнники дьылҕаларын эмиэ кэтээн көрүллүөхтээх уонна кинилэр олоххо миэстэлэрин булалларыгар төрөөбүт тыл эйгэтэ оруолун көрүллүөхтээх. Хас биирдии субъект былаан оҥосторугар, оҕо сайдыытын траекториятын толкуйдууругар ол наада. Бу – сүрдээх элбэх үлэни эрэйэр. Ол эрээри мантан атын суол баарын көрбөппүн.
– Махтал!
***
Онон “Арассыыйаҕа тылга барыбытыгар сөп түбэһэр, барыларын астыннарар биир национальнай бэлиитикэ, биир көрүү суох эбит” диэн өйдүөххэ сөп. Даҕатан эттэххэ, О.И. Артеменко курдук кытаанах тыллаах-өстөөх федерал хайдах эрэ арыычча “сымнаабыт” курдук иһилиннэ. Наар өрөспүүбүлүкэлэри буруйдуур, саралыыр тыл-өс суоҕун кэриэтэ. Арай, “бэлиитикэҕэ охтуллуо суохтааҕа” диэн татаардары хаарыйан ылла. Кинилэртэн элбэхтэ суустаммытын эмиэ билиннэ. Баҕар, ЮНЕСКО, ХНТ кыттыгастаах тэриллибит түһүлгэ буолан буолуо? Стратегическай киин салайааччыта аан дойду учуонайдарын, дипломаттарын, өркөн өйдөөхтөрүн иннигэр тахсан Арассыыйа “ийэлии эйэлээх уобараһын” көрдөрөрө эмиэ наада буоллаҕа.
Туох да диэн улахан түмүк оҥоһуллубатар даҕаны “бииргэ олорон кэпсэттэххэ, толкуйдаатахха, бары сүбэлээн, сокуоннары уларытыыга тугу эмэ тобулуохха сөп”, “оскуолаҕа төрөөбүт тыл эйгэтин үөскэтэр наада” эҥин диэбитэ төрөөбүт тылларга сыһыаннаах бэлиитикэ уларыйарыгар эрэх-турах санааны үөскэтэр. Көрүөхпүт.
Нина ГЕРАСИМОВА.
