Быйыл балаҕан ыйын бастакы күннэригэр “Ситим” медиа-бөлөх үлэһиттэрэ аймахтарбыт монгуоллар дойдуларыгар ыалдьыттаан кэллибит. “Ыалдьыттаан” диир, арааһа, арыый сыыһа буолуо, Монголияҕа саҥа аһыллар “Чингис” диэн Аан дойдутааҕы Информация ааҕыныстыбатын арыллыытыгар бара сырыттыбыт. СӨ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Галина Бочкарева көмөтүнэн.
Саҥа ааҕыныстыба салайааччылара бэрт далааһыннаах, амбициялаах дьон эбит. Ол курдук, саҥа тэрилтэ сүрэхтэниитигэр Африка суруналыыстарын холбоһуктаах Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ, Польша, Соҕуруу Кэриэйэ, Эстония, Белоруссия, Казахстан, Кыргызстан, Украина Суруналыыстарын сойуустарын бэрэссэдээтэллэрэ уонна суруналыыстара, хаан уруулуу Бүрээтийэ, Калмыкия бэрэстэбиитэллэрэ (ол иһигэр биһиги эмиэ) баарбыт. Тэрээһин түөрт күн устата тигинэччи барда.
Саҥа тэриллибит “Чингис” ааҕыныстыбаны Монголия Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Мандахбаяр диэн киһи тэрийбит. Кини бэйэтэ 40-ча саастаах, улахан чааһынай тэрилтэлэрдээх урбаанньыт, дойдутугар киэҥник биллэр киһи эбит. Былааннара туох да балысхан! Ол курдук, бастаан утаа монгуол, кытай, нуучча, казах, аангылыйа тылларынан үлэлиэхтээхтэр, салгыы хас да сыл устата тэнийэн, күүһүрэн, аан дойдуга биллэн баран, Хотугу Африка, Дьобуруопа, дьоппуон-кэриэй уо.д.а. информациятын ырыынагар киирэн барыахтаахтар... Аҕыйах сылынан Улаан Баатар куоракка хас эмэ уонунан этээстээх Аан дойду Суруналыыстарын дьиэтин тутуохтаахтар. Онно анал ыҥырыгынан аан дойду бары муннуктарыттан араас омук суруналыыстара кэлэн үлэлиир буолуохтаахтар. Саҥа тэриллэр ааҕыныстыба салайааччылара эппиттэринэн, ол барыта холкутук кыалларыгар кыратык да саарбахтаабаттар, тоҕо диэтэххэ... Билиҥҥи Монголия Арассыыйаны, АХШ-ы, Кытайы уо.д.а. дойдулары барыларын кытта ыкса доҕордуу сыһыаны тутар, ону таһынан, Монголияҕа информация-бэчээт эйгэтигэр, тыл көҥүлүгэр туох да бобуу-хааччах суох.
Саҥа ааҕыныстыба билиҥҥитэ 100-кэ чугаһыыр үлэһиттээх. Суруналыыстара үгүстэрэ аангылыйа, нуучча, кытай тылларынан холкутук кэпсэтэр эдэр дьон.
Онон, монгуол кэллиэгэлэрбитигэр ситиһиини баҕарабыт. Бу сырыыга саҥа тэриллэр “Чингис” ааҕыныстыба салалтата бастакы ыҥырыгы ылынан кэлбит 10-ча өрөспүүбүлүкэ Суруналыыстарын сойуустарын кытта бииргэ үлэлэһии дуогабарыгар илии баттаста. Ол иһигэр – Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун уонна Мария Христофорова салайааччылаах РФ Национальнай СМИ-лэрин ассоциациятын кытта...
Монгуол кэллиэгэлэрбитигэр ситиһиини баҕарабыт. “Бу баһырхай ыра-баҕа санаалара барыта туолар ини” диэн эрэнэбит.
Монгуоллар, уопсайынан, сайдыбыт СМИ-лээх дойду эбит. Ол курдук, сыыһа өйдөөбөтөх буоллахпытына, баара-суоҕа 3 мөл. эрэ нэһилиэнньэлээх Монголияҕа билигин 200-чэкэ кумааҕы хаһыат тахсар (ол эрээри, тиражтара кыралыы соҕус, ортотунан 5-6 тыһ.). Сахаттан 6 эрэ төгүл элбэх ахсааннаах омукка оччо хаһыат элбэх курдук. Ону таһынан дойдуга 100-чэкэ чааһынай араадьыйа, 40 тэлэбиидэнньэ ханаала (!) үлэлииллэр.
Онон, мантан ыла “Кыым” ааҕааччылара кыралаан, додоҥ-додоҥ Монголия сонуннарын эмиэ истэр-билэр буолуоххут. Ол туһаттан атыны аҕалыа суоҕа. Бэйэбитин кытта атылыы култууралаах, араа-бараа сайдыылаах, истиин-тастыын майгыннаһар дьүһүннээх, тутулуга суох Монгуол судаарыстыбата хайдах олорорун билбиппититтэн сүүйүүлээх эрэ хаалыахпыт.
Саҥа ааҕыныстыба арыллыыта
“Чингис” ааҕыныстыба генеральнай дириэктэрдэрэ Мандахбаяр уонна кини үлэһиттэрэ ыалдьыттары олус үөрэ-көтө, ытыс үрдүгэр түһэрэн көрүстүлэр.
Бастаан буолбут официальнай билсиһии кэнниттэн, тойон Мандахбаяр сыбаайбатыгар сырыттыбыт. Кини ойоҕун кытта олорбуттара хас да сыл буолбут, икки оҕолоохтор эбит эрээри, бу түгэни тоҕооһон кинилэр аан бастаан регистрацияламмыттар. Ол кэннэ монгуоллуу уруу сиэрин-туомун төрүт үгэһинэн ыытан көрдөрдүлэр.
Салгыы, кэлбит ыалдьыттарга анаан, Наадам диэн монгуоллар национальнай бырааһынньыктарын “кыра кээмэйинэн” ыытан көрдөрдүлэр. Ол былаһын тухары киһи хараҕа халтарыйар дьэрэкээн өҥнөөх национальнай таҥаһа-саба, муусука, ырыа-тойук, хабарҕа ырыата, атынан сүүрдэн дьигиһитии, оҕунан ытыы, монгуоллуу тустуу, сүүрэн иһэр ат үрдүнэн-аннынан сылдьан “джигитовка”...
Оттон биир күн барыта Улаан Баатар куораттан 80 км. хоту сытар Горхи-Тэрэлж диэн национальнай пааркаҕа, 40 миэтир үрдүктээх буолан Гиннесс кинигэтигэр киирбит Чингисхаан пааматынньыгар сырыыга ананна. Ол кэннэ саҥа ааҕыныстыба хайдах үлэлиир былааннааҕын билиһиннэрдилэр.
Быһата, сырыыбыт барыта кэриэтэ айан, сынньалаҥ, аралдьытар бырагыраама былаастаах барда.
Биири бэлиэтээн этэр хайаан да наада буолара буолуо... Монгуоллар бириэмэни-чааһы тутуспат, уопсайынан, аһара “пунктуальнайа” суох дьон эбит. Ол туһунан уруккуттан да истэрбит, бу сырыыга ону эмиэ илэ-бодо көрдүбүт. Монгуоллар бэйэлэрэ эмиэ көр-күлүү кэриэтэ “биһиэхэ, монгуолларга, икки эрэ бириэмэ баар: эбиэт иннэ уонна кэннэ. Чопчу чааһы аныыр туох да туһата суох, ону син биир ким да тутуспат” дэһэллэр. Холобур, биһиги барыахпыт иннигэр онно сылдьар графикпытын барытын сиһилии оҥорон ыыппыттара эрээри, онтон, арааһа, биир да пуун чопчу кэмигэр буолбата. Быһата, Монголияҕа болдьоммут чаастан 2-3 чаас хойутаан тиийии – олоҕурбут нуорма.
МОНГОЛИЯҔА АЙАН: УРУТ УОННА БИЛИГИН
Бу айаммытыгар биһиги Улаан Удэттан Монголия киин куоратыгар – Улаан Баатарга – алларанан айаннаатыбыт. Ыраах айан эбит, 587 км.
Даҕатан эттэххэ, үүт-маас бу маршрутунан 2007 с. эмиэ айанныы сылдьыбыттааҕым. Ол сылдьан баран хаһыакка “Монголия Саха сириттэн олус чугас сытар. Улаан Удэттан оптуобуһунан, ыт баһа төкүнүйэр асфальт суолунан, аҕыйах чааһынан айаннаан куугунатан тиийэҕин” диэн суруйбут эбит буоллахпына, билигин балаһыанньа лаппа уларыйбыт. “Аҕыйах чааһынан куугунаппат” буолбуккун. Холобур, биһиги барарбытыгар-кэлэрбитигэр 15-16 чаас айаннаатыбыт. Арассыыйа кыраныыссатын туораан Монголияҕа киирдиҥ да, суол биллэ-көстө алдьанан, холлон барар. Кыраныыссаҕа турар Алтан Булак, онтон Сухэ Баатар, Дархан куораттарга диэри аспаал суол баар эбит буоллаҕына, билигин онно суолу оҥоро сылдьар буоланнар, истиэп устун кутуу суолунан бараҕын. Ол сорох учаастактара алдьанан хаалан, букатын суола суох сиринэн иҥнэл-таҥнал түһэн түҥкэлийэн бараҕын. Монгуол таксистара бэйэлэрэ эрэ билэр суолларынан “быһалыы” эҥин баран эрэйдииллэр. Икки доҕордуу судаарыстыбаны холбуур аартык диэтэххэ, дьэ, амырыын суол-иис.
Быһата, 12 сыл анараа өттүгэр холоотоххо, Монголия суола-ииһэ өссө алдьаммыт диэн түмүк оҥоруохха сөп.
“Суол барыта 15, 16 чааһы ылар диэтибит” да, онтон эрэллээх 2-3 чааһын кыраныыссаҕа аһараҕын.
2007 с. “Арассыыйаны-Монголияны холбуур судаарыстыбаннай кыраныыссаны аныгылыы тэрээһиннээх, бэрт дьоһуннаах сир дии саныыр буоллаххына, улаханнык сыыһаҕын. Кыраныыссаҕа мустан аамайдана сылдьар дьон, тоҕуоруспут массыыналар, араас утах, пиибэ атыылыыр холуочук-илиэчик олохтоохтор, халааттаах монгуоллар былыргы холкуос ырыынагын санаталлар”, “монгуол кыраныыссатыгар, таможнятыгар киирбит киһи тыа улууһун тэрилтэтигэр киирбит курдук сананар” диэн дьүһүлээн-бодолоон суруйбут эбиппин.
Оттон билигин кыраныысса арыый бэрээдэктэммит. Дьиҥнээх кыраныыссаҕа майгынныыр буолбут. Биллэн турар, төһө да быысаһа турдаллар, кыраныысса Арассыыйа диэки өттө быдан аныгылыы, сайдыылаах, тутуулара сэргэх буоллаҕына, монгуоллар диэки өттө мөлтөһүөр соҕус.
12 сыл анараа өттүгэр “монгуол пограничниктара судургулар, киһини эрэйдээбэккэ аһараллар, онно холоотоххо биһиги дьоммут – дьаабылар” диэн олоҕурбут өйдөбүл баарын суруйбуппун. Ол балаһыанньа билигин да уларыйбатах. Монгуоллар үрдүнэн-аннынан көрө-көрө ыытан иһэр буоллахтарына, Арассыыйа пограничниктара, таможнята быдан уһуннук уонна бүрүкүрээттии бэрэбиэркэлиир.
Улаан Баатар (Кыһыл Бухатыыр) куорат
Онтон салгыы монгуол истиэбин устун 10-ча чаас устата айаннаан Улаан Баатарга тиийэн кэлэҕин. Суол былаһын тухары истиэп, “мыраанныҥы” дьүһүннээх хайалар, бараан-коза үөрдэрэ, юрталар, түөрэ сүргэйиллибит сир, аппалар...
12 сыл анараа өттүгэр “кэнники сылларга ыраах аймактартан дьон бөҕө көһөн киирэн, бэрт кылгас кэм иһигэр Улаан Баатар нэһилиэнньэтэ 1 мөлүйүөҥҥэ тиийбит” диэн суруйбут буоллахпына, билиҥҥи Улаан Баатар олохтооҕо 1,5 мөл. тиийбит. Өссө элбээбиттэр. Быһата, 3 мөл. нэһилиэнньэлээх Монголия лоп-курдук аҥаара киин куоракка олохсуйбут.
Урут “Улаан Баатар куорат кытыыта туох да сааһыта суоҕа, ыһыллыбыта-тоҕуллубута хайдах эрэ биһиги Сайсарыбыт кыбартаалын санатар. Уратыта диэн, уу-хаар, бадараан диэн тамты суох. Быыл-буор өрүкүйэ турар, кубарыччы куурбут дойду... Арай, куорат киинин диэки чугаһаан истэххэ дьиэ-уот, тутуу сэргэхсийэн, олохтоохтор таҥастара-саптара тупсан барар. Уопсайынан, Улаан Баатар куорат олус улахан тутуу былаһааккатын санатар куорат эбит. Куорат киинэ буоллун, кытыыта буоллун, барыта тутуу кырааннара, өрөмүөннэнэ турар уулуссалар, түөрэ сүргэйиллибит ханаабалар...” диэн бэлиэтээбиппин.
Улаан Баатар куорат билигин да тутуу былаһааккатын санатар. Уруккутуттан олус оннук силигилии ситэн, тупсан барбыта көстүбэт эрээри, быдан кэҥээбит, улахан тутуулар, уулусса инфраструктуралара баар буолбуттар. Санатар буоллахха, Улаан Баатар – уһун синньигэс куорат. Устата 40 км. тиийэр дииллэр.
Уопсайынан, бу мин Монголияҕа 3-с сырыым. Урут 80-с сыллар ортолоругар манна аармыйаҕа сулууспалаабытым. Ол саҕана Улаан Баатар куорат нэһилиэнньэтин ахсаана, арааһа, билиҥҥи биһиги Дьокуускайбыт эрэ саҕа буолуо. 300-350 тыһ. икки ардынан. Аны туран, оччолорго куорат кытыы өттө барыта лаһыгырас юрта, бөх-сах, кир-хох буолара. Уопсайынан, наһаа хаалынньаҥ дьүһүннээҕэ. Бу бара сылдьан көрдөххө, юрта лаппа аҕыйаабыт уонна куорат кытыытыгар баар хайалар тэллэхтэрин диэки үтүрүллүбүт. Ыраах аймактартан, сомоннартан көһөн кэлбит “тыа монгуоллара” куоракка таас дьиэ атыылаһар кыаҕа суох буолан, төгүрүк сылы быһа итинник юрталарга олороллор үһү. Хаһан кыаҕыран таас дьиэ атыылаһыахтарыгар диэри.
Оттон куорат, уруккуга холоотоххо, лаппа ырааһырбыт.
Улаан Баатар куоракка, былыр да, быйыл да, олордуу мас олус аҕыйах. Тыал-куус тохтообокко мускуйар, соппоҥ буордаах, уута-хаара суох сиргэ үүнээйи да хотон үүммэт, анаан дьарыктанан көрбөттөр-харайбаттар да быһыылаах.
Улаан Баатар уулуссалара
12 сыл анараа өттүгэр “светофор олус аҕыйах, массыына сиэрэ суох элбэх. Массыына олус элбэҕиттэн, хамсааһын субу-субу харан хааларыттан бэрт кыра да сири бараары тото илистэҕин... Уулуссалары туораан иһэр киһини ким да аанньа ахтан аһардыбат. Куорат кытыытыгар турар светофордарга ким да кымаардаан да көрбөт. Түүн утары айаннаан иһэр массыынаҕа ким да фаратын уотун мөлтөтө түспэт, туораан да иһэн “повороткатын” уотун холбообот. Онон үөрүйэҕэ суох киһи Улаан Баатар уулуссаларыгар массыыналамматаҕа ордук... Инньэ гынан, тротуар буоллун, уулусса буоллун, хааһы курдук массыына, субу-субу “пробка”. Аны туран, монгуоллар уулуссаҕа, тохтобулга кыра да хайаҕас баар буоллаҕына, симиллэн киирэ турар үгэстээхтэр эбит. Инньэ гынан, лахса курдук массыына быыһыгар киирэн баран өтөрүнэн тахсыбаттыы батыллан, харан хаалыахха сөп” диэн бэлиэтээбиппин.
Билигин киин куорат уулуссалара тупсубуттар, светофор, айан знактара элбээбит эрээри, монгуоллар ити үөһэ этиллибит курдук айанныыллара тохтооботох. Массыына олоҕурбут нуорманы хас эмэ бүк куоһарар буолан, билиҥҥи Улаан Баатар киинэ тиһигин быспат уонна бүппэт “пробка”. Массыына халҕаһата күннүктээн барар да, кэлэр да кыаҕа суох биир сиргэ харан лаҕыйа турар. Быһата, киһи монгуоллар куоракка тугу гынаары массыыналаналларын да өйдөөбөт үлүгэрэ. Сатыы киһи массыынатааҕар быдан түргэнник сылдьар. Быһата, Монголия салалтата уулусса сырыытын сааһылыыр туох эрэ суһал дьаһалы ылара уолдьаспыт быһыылаах. Итинник – сатаммат!
Аҕыйах сыллааҕыта Монголия салалтата уулусса сырыытын бэрээдэктээри “нэдиэлэ бу күнүгэр маннык эрэ нүөмэрдээх массыыналар сылдьаллар, атыттар – сынньаналлар” диэн сокуону ылыммыт этэ да, боростуой монгуоллар ону тутуспаттар үһү. Сорох дьон “хастыы да нүөмэри оҥостон баран, уларыта-уларыта күн аайы сылдьабыт” диэн кэпсииллэр эбит.
Билиҥҥи Улаан Баатар уулуссаларыгар саамай киэҥник тарҕаммыт мааркалаах массыына – “Тойота Приус”. Куорат дьонун улахан аҥаара “гибрид” дэнэр, бэнсиининэн-уотунан үлэлиир “Приус” массыыналаах.
Монгуоллар
2007 сыллааҕыта “Монгуоллар уҥуохтарынан сахаттан арыый толуулар, бөдөҥнөр. Олус дьоһуннаахтык, боччумнаахтык тутта сылдьар дьон бааллар. Монгуол быыһыгар киирбит саха киһитэ туох да суола-ииһэ суох “суураллан” хаалар. Ким да кинини монгуолтан араарбат. “Мэҥэттэн-Намтан киирбит оҕонньордоох эмээхсин”, “оттуу баран иһэр улуус уолаттарын” курдук дьиҥ сахалыы сэбэрэлээх дьону хас хардыы аайы көрөҕүн” диэбиппин.
Ол, сүнньүнэн, сөп. Чахчы, “ортотунан ыллахха”, монгуоллар сахаттан кэтит уҥуохтаахтар, үскэллэр, кэтиттэр. Саха быһыыта-тутуута, сирэйэ-хараҕа, сүрүннээн, сырдык, намчы соҕус буоллаҕына, монгуоллар харалар, сирэйдэрэ арыый толоос, томороон. Туох кистэлэ кэлиэй, саха хараҕар арыый бүрэ буолан көстөргө дылылар. (Баҕар, биһигини эмиэ инньэ дии саныыллара буолуо).
Өссө биири бэлиэтээн этэр наадата эбитэ дуу, суоҕа дуу... Урут да, билигин да “бырааһынньыктаабыт” монгуолу син көрбөхтөөтүм. Холобур, Арассыыйа кыра омуктара: тувалар, бүрээттэр, хакаастар, сахалар уо.д.а. – арыгылаатыбыт да иирсэр-охсуһар куһаҕан дьаллыктаах эбит буоллахпытына (ол биһиги устуоруйабытын кытта сибээстээх көстүү быһыылаах), холуочук монгуоллар аһара эйэлээх буолаллар. Ол иһин Монголияҕа “итирик күлүгээннээһин” диэн суоҕун кэриэтэ. Киһи түүн да, күнүс да ханнык баҕарар хараҥа муннуктарынан куттаммакка холкутук сылдьыан сөп.
Урут “Монгуоллар кими да үтүктэ сатаабакка, “мин – монгуолбун, таҥара хайдах анаабытынан, хайдах баарбынан олоробун. Эһиги мин туспунан тугу саныыргытыгар даарым да наадыйбаппын” диэх курдук тутулуга суохтук, дьоһуннаахтык тутта-хапта сылдьаллар. Киэбирэр дьоҥҥо албыннаһа-ньылаҥнаһа, бэрт буола сатыыр идэлэрэ суох үһү” диэн суруйбуппун.
Бу этиини билигин да хатылыахпын сөп. Монгуоллар, чахчы, кимиэхэ да дьиҥ баалларынааҕар үчүгэй өйдөбүлү үөскэтэ сатаан ньылаҥнаабат-хаптаҥнаабат дьон быһыылаах.
Сахаҕа сыһыан
Сааһырбыт монгуоллар нууччалыы ала-тала өйдүүллэр. Урут сэбиэскэй кэмҥэ оскуолаҕа үөрэппиттэр эбит. Ол иһин нууччалыы кэпсэтэ сатыыгын. Монгуоллуу дьүһүннээх киһи нууччалыы саҥара турарын иһиттилэр да, аттыгар турар монгуоллар тута хатааннаах баҕайытык көрө-көрө “бурят?!” диэн ыйыталлар. Онно “якут” диэн хоруйдаатаххына, тута сирэйдэрэ-харахтара сымнаан, мичээрдээн, кэпсэтэ сатаан бараллар. “Якут”, “саха” диэн кинилэргэ майгынныыр омук баарын бары да истэллэр-билэллэр быһыылаах. “Якут диэн ол ханна баар омугуй, кимий?” диэн ыйытар, билбэт биир да киһини көрсүбэтэҕим.
Быһата, мин өйдөөбүппүнэн, монгуоллар бэйэлэрин ыкса аймахтара бүрээттээҕэр да, калмыктааҕар да саханы быдан чугастык ылыналлар. Тылларын тамаҕыттан өйдөөтөххө, бүрээттэри-калмыктары “бэйэлэрин төрүт култуураларын, тылларын умнубут таҥнарыахсыттар” курдук саныыллар эбит.
Уопсайынан, төрөөбүт омугун тылын-култууратын билбэт киһини ханна уонна ким убаастыырын истибиккитий!
Тыллара
“Саха тылын лексикатын чиэппэрэ эбэтэр 30-ча бырыһыана монгуолу кытта сибээстээх” диэн буолар да, монгуоллар саҥаларын интонацията сахалыыга букатын маарыннаабат. Билбэт киһи истэригэр син биир кытай тылын курдук иһиллэр. Кур-хар курдук, хамаандалаан эрэр туоннаахтык, олус элбэх “х”, “ц” дорҕооннору туттан саҥараллар. Кинилэр кэпсэтэллэриттэн саха киһитэ биир да тылы өйдөөбөтүн тэҥэ.
Оттон суруллан турар биллэриилэргэ, сурукка-бичиккэ саха киһитэ олус элбэх билэр тылын булан үөрүөн-көтүөн сөп. “Бэлэг (бэлэх)”, “амтан”, “сүх (сүгэ)”, “хадуур (хотуур)”, “сэргэг (сэргэх)”, “сэрүүн (сөрүүн)”, “түргэн”, “уран” эҥин диэннэри.
Түмүк курдук
Аан дойдутааҕы Валюта пуондата, Аан дойдутааҕы баан эспиэрдэрэ билиҥҥи Монголияны кылгас кэм иһигэр балысханнык сайда турар дойдулар кэккэлэригэр киллэрэллэр. Кинилэр барылларынан, кэлэр 10 сылга Монголия экэниэмикэтэ сылга ортотунан 15 % үүнэ турара сылыктанар (тэҥнэбилгэ, Арассыыйа – 1-2 %).
Киһи илэ хараҕынан көрдөҕүнэ монгуоллар олус оннук силигилии ситэн, урут түһэн балысханнык сайдан эрэллэрэ биллибэт да курдук буоллар, кинилэр кэскиллэрэ – иннилэригэр. Ону ким да саарбахтаабат. Онтон биһиги эмиэ үөрэбит.
Иван Гаврильев.
