“Бэлэм буол” – “Кэскил“ хаһыат саха бэчээтигэр киллэрбит кылаатын санатар наадата суох. Бу хаһыаттан саҕалаан биһиги литэрэтиирэни ааҕар, сэҥээрэр, төрөөбүт тылбытын, култуурабытын өрө тутар дьон буолан улаатан тахсыбыппыт. Өр сылларга хаһыат кылаабынай эрэдээктэринэн олорбут Нина Иннокентьевна Протопопова саха суруналыыстыкатын чаҕылхай сулуһа этэ.
Муустаах ураҕаһынан
“Кэскил” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ, СӨ уонна РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Евдокия Иринцеева-Огдо – Н.И. Протопопова иитэн-такайан таһаарбыт киһитэ, идэҕэ уһуйбут утумнааччыта, бэйэтин кэнниттэн алҕаан-мэктиэлээн хаалларбыт сүрүн эрэдээктэрэ. Онон да буолуо, харыс да халбарыйбакка үлэлээбит тэрилтэтиттэн “муустаах ураҕаһынан”, ыллылар да холдьоҕон кэбиспиттэрин истэммит “эс, ама, оннук буоллаҕай, тоҕо сүрэй?” диэн хайдах эрэ итэҕэйбэтэхпит. Хомойуох иһин, диирбитигэр тиийэбит, итинник сурах сымыйа буолбат эбит...
Мөрөйдөөһүн эрэ диэххэ сөп
"Кэскил" оҕо бэчээтин кыһатын суруналыыстарын алын сүһүөх тэрилтэлэрин бэрэссэдээтэлэ, СӨ бэчээтин туйгуна Жанна Леонтьева эрэдээксийэҕэ буола турар быһыы-майгы туһунан маннык кэпсээтэ:
–Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан «Кэскил» оҕо бэчээтин кыһатыгар сүүрбэттэн тахса РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ баарыттан, бу саас саҥа дириэктэр ананыаҕыттан, түөрт чилиэн барарга күһэлиннэ. Суруналыыс буолбатах үс киһи эмиэ барда. Буола турар быһыыны-майгыны ылыммакка, өйдөөбөккө, сөбүлээбэккэ.
Муус устар ыйга хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ Евдокия Семеновна Иринцеева-Огдо сарсыарда үлэтигэр кэлбитэ, үлэлиир кэбиниэтин миэбэлэ, мала-сала көрүдүөргэ кыстанан турара. Хаһыат бочуоттаах эрэдээктэрэ Нина Иннокентьевна Протопопова үйэлээх сааһыгар үлэлээбит кэбиниэтэ, эрэдээксийэ ытык сирэ – кылаабынай эрэдээктэр хоһо – ким да суоҕуна босхолонон, туохха да суолталамматаҕыттан, кэлэктиип дьоно соһуйан хаалбыппыт. Саҥа дириэктэр Ольга Ивановна Семенова, дьон утарбытын үрдүнэн, бэйэтигэр анаммыт хоско буолбакка, чуо онно киирэн олорунан кэбиспитэ. Эрэдээктэрбит мусуой дьоҕус хоһугар көһөргө күһэллибитэ. Туох баар мунньахтарбыт кыбычыын хоско ыытыллаллара. Ыам ыйыгар саҥа дириэктэр кылаабынай эрэдээктэргэ көрүллэр хамнастан 7 500 солкуобайын сотон кэбиспит этэ.
Бэс ыйыгар саҥа дириэктэр Евдокия Иринцееваҕа, Василий Ивановка үлэлэриттэн тохтуулларын туһунан суругу туттартаабыта. Тоҕо маннык буолбутугар туох да күттүөннээх хоруйу ылбакка, «салгыы үлэлииргэ сатаммат усулуобуйа үөскээтэ» диэн, туһааннаах тэрилтэлэргэ суруйбуппут. Саҥа салалтабыт онтон кыынньан, айар үлэһиттэри ыҥыран ыла-ыла «ким суруйда» диэн түүрэйдээбитэ, сорохпутун «эйэлээх эрдэххэ арахсыахха, сайабылыанньаҕын суруйуоххун сөп» дэтэлээбитэ.
Кэлэктииби кытары сиэрдээх кэпсэтии тахсыбатаҕа, биирдии-биирдии ыҥыран түүрэйдээһин ньымата эрэ туттуллубута. Үөскээбит быһыыны-майгыны тулуйбакка, өр үлэлээбит, баай уопуттаах дьоммут уурайарга күһэлиннилэр. Өссө да үлэлиир кыахтаах дьон сөбүлүүр үлэлэриттэн бараллара төһө сөбүй? Кылаабынай эрэдээктэрбит Е.С. Иринцеева мантан сылтаан ыарыйда. Бүлүтүөҥҥэ олорор кэмигэр, суоҕуна, аны иккис кэбиниэтиттэн малын таһаардылар.
83 сыллаах устуоруйалаах хаһыакка саҥа салалта бэйэ быраабылатын оруо маһы ортотунан киллэрэ сатыырын эдэр да, уопуттаах да өттө ылыммат. Олоҕун оҕо бэчээтэ сайдарыгар анаабыт үтүөлээх киһини сойуолаһыы, буулааһын тохтууругар эрэдээксийэ бары үлэһиттэрэ туруорсабыт. Үрдүк профессионал Евдокия Иринцеева кыаҕа баарын тухары баай устуоруйалаах хаһыаты салайыахтаах, сүрүннүөхтээх дии саныыбыт.
Кэлэктиип санаатын истибэт, аҕа дьону талбытынан мөрөйдүүр хантан, кимтэн силистээх салалта кэллэ? Ким кинилэри өйүүр дуу, кигэр дуу?
“Маннык уурайыам диэбэтэҕим...”
Өр сылларга манна үлэлээбит суруналыыс Александр Васильев-Көрдүгэни билбэт киһи, арааһа, суоҕа буолуо. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, үөрэх, бэчээт, доруобуйа, ыччат бэлиитикэтин, успуорт уонна физкультура туйгуна таптыыр үлэтиттэн уурайан баран эрэрин бэркэ курутуйан кэпсээтэ:
– 1987 сыллаахха, Култуура министиэристибэтигэр үлэлии сылдьан, 81 саастаах Амма Аччыгыйа биэнсийэҕэ барбытыгар Н.И. Протопопова ыҥырыытынан эрэдээксийэҕэ кэлбитим. Онтон ыла үлэлээбитим лоп курдук 32 сыл буолла. Нина Иннокентьевна кылаабынай эрэдээктэрдээн биһиги хаһыаппытын собус-соҕотоҕун тутан олорбута. Буҕалтыарыйаны, эрэдээксийэни, суоппардары, массыыналары барытын. Билигин кини соҕотоҕун үлэлээн олорбут миэстэтигэр үс солбуйааччылаах, икки юристаах салайааччы үлэлии кэллэ. Алта буолан дьаһайа сатыыллар да...
Саҥа салалтабыт солбуйааччыларын кытта оҕо бэчээтигэр үлэлээбит дьон дуо? Ону саарбахтыыбын. Бары «үөһэттэн» силистээхтэринэн-мутуктахтарынан өҥнөнөллөр. Оннук да буоллаҕына, «бу курдук сарбыйыҥ, быһыҥ-отуҥ, уруккуттан олохсуйбут кэлэктииби өрө-таҥнары сүргэйиҥ, үлэһиттэри үүрүҥ» диэн ыыппатахтара буолуо.
Аны, туох да сүбэлэһиитэ суох, барыбытын саайка, сыыппараҕа көһөрөр аатыгар бардылар. Саҥалыы структураны оҥорор аатыран. “Юность Севера” хаһыакка нууччалыы суруйар оҕолору “Кэскилгэ” көһөрдүлэр, онтулара эрэйдэнэ аҕай сылдьаллар. Сопхуоспут “шеф-эрэдээктэр” диэн буолла. Икки фотографтанан, икки юристанан хааллыбыт. Биирдэстэрэ биһигини “кэтээн көрөөччү” курдук. Онтубут бастаан кэлэригэр алҕаска истибитим, арай “здесь пахнет мани-мани...” диэн төлөпүөҥҥэ кэпсэтэ сылдьара. Арааһа, Е.С. Иринцееваны үүрдэрдэххинэ, харчы биэриэхпит диэбиттэрэ дуу, хайдаҕа дуу, хара бастакыттан кинини эккирэтиһэн барбыта.
Миигин “консультант по цифровой технологии” диэн дуоһунаска көһөрдүлэр. Мин үйэбэр оннук “консултааннаабатаҕым”. Оннук дуоһунас баар дуо хаһыакка? Онон сөбүлэспэтим, уурайабын диэтим. Киирэ-киирэ хоспуттан холдьоҕон сүгүн да олордубатылар. Эмиэ да сөп, дьиэм хоһо буолбатах... Ол эрэн син 32 сыл үлэлээн кэлбит тэрилтэм буоллаҕа, киһилии сиэринэн атаарыахха сөп ини...
Саҥа кэлбит солбуйааччылар кимнээҕин да, тугу гыналларын да билбэппит. Саха бэчээтин, оҕо хаһыатын кэскилин туһунан биир мунньаҕы ыыппатылар, тугу да сүбэлэспэтилэр. Бары биирдии хостоохтор. Тугу гыналлара буолла?
Чэ, быһата, киһи тулуйан үлэлиир-хамныыр усулуобуйата суох буолла. Нина Иннокентьевнаны кэриэстээн, саха тылын, сахалыы бэчээт, оҕо хаһыатын туһа диэн хаһыаппытын баччаҕа диэри илдьэ кэлбиппит. Туруулаһар тумус киһибитин, сүрүн эрэдээктэрбит Евдокия Иринцееваны онон-манан олоҕо суоҕунан олуйсан, быыгабардаан, үлэтиттэн уураттарбыттарын сууттаһа сылдьар, биир суукка кыайда. Дьиҥинэн, бүлүтүөҥҥэ сылдьар киһини хаһыат тахсар дааннайыттан сотторон кэбистилэр. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат дииллэр да, биһиги туспутугар ыарахан балаһыанньа буолла.
“Наҕараадата көрдөө ээ”
Эрэдээксийэҕэ бүрүүкээбит балаһыанньа туһунан бэчээт дьыалатыгар эппиэттээх биир салайааччыны кытта кэпсэппитигэр, киһитэ Е.Иринцееваҕа: “Эн тоҕо айдааны тардаҕын? Наҕараадата көрдөө, үбүлүөйгүн үчүгэйдик тэрийтэр уонна уон ыйдаах хамнаскын ылан, айдаана суох баран хаал”, – диэн “сүбэлээбит”. “Үөһэттэн ананан кэлбит дьону биһиги хайыахпытый?! Өйүүр буоллахпыт”,– диэн тылласпыт. Билиҥҥи кэммит биир көстүүтэ – ити. Кимэ-туга биллибэт дьон билсиинэн-көрсүүнэн ананан кэлэн баран, манна үлэлии олорбут профессионаллары үүрэллэр, уурайарга күһэйэллэр. Хомойуох иһин, “үбүлүөйдэрин үчүгэйдик ыыттарар” инниттэн төһөлөөх киһи итинник сыһыаны ыйыстыбыта буолуой?! Бу түбэлтэҕэ Евдокия Семеновна: “Мин киһи буолуохпуттан биир үлэлээхпин, биир бириинсиптээхпин, тоҕо сөһүргэстиэхтээхпиний?!” – диэн, кыккыраччы аккаастаммыт.
Ыарахан кэмнэри ааспыппыт
“Бэл, харчынан хамнас кэлбэт да кэмигэр, 90-с сылларга, оҕо бэчээтэ муҥутуурдук сайдыбыта. “Юность” туспа хаһыат буолбута, “Кэскил” 8 балаһанан нэдиэлэҕэ иккитэ тахсара. Ити М.Е. Николаев үтүөтэ этэ. Элбэх эйгэ үп-харчы ирдиир кэмигэр кини оҕо бэчээтин сайыннарар сүҥкэн соругу туруорбута. Ыстааты оччолорго 43 гыммыта. “Оҕо суруналыыстыката хаачыстыбалаах буолуохтаах, манна бастыҥ суруналыыс, үрдүк таһымнаах дьон үлэлиэхтээх, кинилэр үчүгэй хамнастаах, усулуобуйалара эмиэ соннук буолуохтаах” диэн бириинсип баһыйара”, – диэн кэпсиир Е.С. Иринцеева.
Кэхтии
Оччотооҕу кэм курдук буолуо дуо, билигин оннук ыһыллыы-тоҕуллуу буолбатах. Ол эрэн, кэхтии бүрүүкээн эрэрэ дьиксиннэрэр. Ол оҕо бэчээтэ, оҕо хаһыата диэни ситэ-хото өйдөөбөт дьон салалтаҕа ананар буолбуттан тутулуктаах. Саҥа анаммыт дьон ыллылар да хаһыаттар структураларын кими да кытта сүбэлэспэккэ эрэ уларытан барбыттар. “Юность Севера” хаһыакка – 4, “Кэскилгэ” 4 үлэһит хаалан, 16-лыы балаһалаах хаһыаттары нэдиэлэ аайы хайдах таһаарыахтарай? Бу дьон сурутууну ыытыахтарын, ааҕааччылары кытта үлэлиэхтэрин эмиэ наада. Ыалдьар да, уоппускаҕа барар да бырааптара суох буолар дуо? Олох толкуйданыллыбатах “реорганизация”. Итинник талбытынан дьаһайыыны туормастаһар Е.Иринцееваны соҕотохтуу суох гыныахтарын “кэрэйэн”, өссө В.Иванов “состоруулаах” сарбыйыы ыыппыттара өйдөнөр. Соҕотохтуу уураттахтарына, ол сойуолаһыы буолара аһаҕастык көстөн, дьыала ыраатарын билэн эрдэхтэрэ.
Хаһыакка охсуута суох
“Юность Севера” хаһыаты бу да иннинэ сыыппараҕа көһөрө сатаабыттарын оччотооҕу сибээс миниистирэ А.И. Борисовы кытта кэлэктиип кэпсэппит эбит. “Барахсан, үтүөкэн да киһи эбит. Сыыппара сайдыахтаах, ол эрэн хаһыакка охсуута суох буолуохтаах, оҕоҕо булгуччу хаһыат баар буолуохтаах диэбитэ”, – диэн ахталлар, букатыннаахтык олохтон барбыт салайааччыны... Бу сыллар тухары тахса турбут хаһыаттар устуоруйалара утумнара сотору-сотору уларыйа турар кимэ-туга биллибэт салалта туһуттан тоҕо быстан хаалыахтааҕый?
“Туох да кэһии суох”?
Былырыын быыбар иннинэ кэлэктиип баһылык э.т. Айсен Николаевка оччотооҕу оҕо кыһатын дириэктэрэ А.Андрееваны утаран, ыксаан сурук суруйа сылдьыбыт. “Онно элбэх докумуону хомуйбуппут. Тэрилтэ үбэ ханна-туохха ороскуоттаммытын булларбыппыт. Үп барбыт тэрилтэлэрин көрбүппүт – барыта дьиктиргиэх иһин, биир салайааччыны кытта ситимнээх буолан тахсыбыттара”, – дииллэр. Ол сурук тоҕо эрэ “утечкалаан” хаалбытыгар биирдэ үөһээ тэрилтэлэрэ мунньах тэрийбиттэр, ону даҕаны хаһыат үлэтин-хамнаһын туһунан буолбакка, сурук аһаҕас эйгэҕэ биллэн хаалбытыгар буруйдаабыттар.
Урукку дириэктэр бүрүчүөскэтин оҥорторор парикмахерыгар кытта тэрилтэ харчытынан төлүү сылдьыбыта, аймахтарын тэрилтэтигэр оҥоһуллубатах өҥөлөр иһин харчыны ыыта олорбута соннук хаалан хаалбыт. Аудит ыытыллыбытыгар интэриэһинэй түгэннэр көстүбүттэр даҕаны, тоҕо эрэ “туох да кэһии суох” диэн буолбут...
Сойуолаһыы ис дьиҥэ...
Итинтэн сиэттэрэн, Е.С. Иринцееваны үлэтиттэн уһултара сатыыр төрүөттэрэ тахсан кэлэр дуу диэн сабаҕалыыгын. Ол кинини кытта туох да сибээһэ суох. Сыччах ол юрист алҕаска эппитинии, “здесь пахнет мани-мани...” Билигин “цифровизация”, “инновация” – бу сайдыы, инники кэскил диэн, туох баар салааҕа барытыгар күүскэ киирэ сатыыр кэмэ. Биллэн турар, онуоха үп-харчы кутулларын, хамныырын бары да бэркэ өйдүүбүт. Онтон ас таһаарына олорооччулар, ол тула сахсаҥнаһааччылар-күлүгүлдьүһээччилэр син биир бааллар.
Ону сөбүлээбэт, утарар, чиэһинэйдик үлэлиэн баҕарар дьон эмиэ бааллар. Евдокия Иринцеева туох да муоҕа-чуоҕа суох “бу хаһыат сайдарыгар анаммыт үп туохха туттулунна, бу харчы ханна барда?” диэн ньоҕойун киллэрэн, ылахтаһыан, “ол бырайыак түмүгэ ханнаный?” диэн ирдэһиэн сөп. Оттон оннук киһини үлэлэтэр наада үһү дуо?! Ол да иһин, бу дьыала сойуолаһыы сынаарыйдаах баран эрдэҕэ.
***
Сыыппара, инновациялар, IT-технологиялар – бу сайдыы суола буолара өйдөнөр. Дьиҥинэн, ол сахалыы бэчээт эйгэтин кытта туох да утарсыыта суох киириэхтээх этэ. Төттөрүтүн, саха тылын, литэрэтиирэтин, бэчээтин ыырын кэҥэтэн, киниэхэ көмө, өйөбүл, эбии тирэх быһыытынан. Норуот тыынын, кутун илдьэ сылдьар эйгэни толоостук алдьатан туран буолбакка, олоҕурбут утуму быспакка-соппокко, үлэлии-хамныы сылдьар дьону кум-хам тутан, муустаах ураҕаһынан үүрбэккэ. Итинник быһыыны-майгыны “сайдыы туһугар, инновацияны киллэрээри” диэн ырааҕы көрбөт, таһыма суох, күннээҕиттэн ас таһаарынар эрэ дьон ааттыан сөп.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Биллэрии!!!
“Кэскил”, “Юность Севера” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ, суруйааччы, суруналыыстыкаҕа СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ бэчээтин туйгуна, оҕо литературатыгар “Открытая Евразия” норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурус лауреата, Швейцарияҕа икки сылга биирдэ эрэ тахсар норуоттар икки ардыларынааҕы оҕо литэрэтиирэтин бочуоттаах испииһэгин 2018 сыллааҕы лауреата Евдокия Семеновна Иринцеева дуоһунаһыттан ууратыллыбытын туһунан көрөр куорат суутун мунньаҕа балаҕан ыйын 24 күнүгэр күнүс 15. 00 чаастан буолуоҕа. Биир идэлээх киһибитин өйүүрбүтүн уонна биир санаалаах буоларбытын биллэрэн, суукка күргүөмүнэн кэлэргитигэр ыҥырабыт!
