Нерюнгрига таас чоҕу хостуур “Колмар” хампаанньа – “Инаглинскай” шахта бастакы уочаратын уонна “Инаглинскай-2” баабырыканы үлэҕэ киллэрдэ.
"Инаглинскай" уонна "Инаглинскай-2"
“Инаглинскай” ХБК Чульмакаантан уонна Үөһээ Талуминтан хостоммут таас чоҕу кытта үлэлиир. Инбэстииссийэ уопсай кээмэйэ – 72 миллиард солкуобайтан тахса. Манна 4 045 үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. Бүгүҥҥү күҥҥэ 2,5 тыһыынча үлэ миэстэтэ номнуо тахсыбыт. 1 700 киһи үлэҕэ ылылынна. 20 миллиард кээмэйдээх инбэстииссийэ оҥоһулунна.
“Инаглинскай-2” хайаны байытар баабырыканы уонна “Инаглинскай” шахтаны тутууну Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын пуондата үбүлээбитэ. Бырайыак саҥа олоххо киириитигэр пуонда 4 миллиард солкуобайдаах инбэстииссийэни оҥорбута.
“Инаглинскай” шахта бары силигин ситтэҕинэ Уһук Илиҥҥэ да, Арассыыйа үрдүнэн да саамай улахан шахта буолуохтаах. Сэбиэскэй Сойууска да чох бырамыысыланнаһыгар маннык улахан тутуу суоҕа. Шахта кыаҕа икки түһүмэҕинэн (шахта бастакы уонна иккис уочараттарын үлэҕэ киллэриинэн) сыыйа улаатыахтаах. Бырайыак быһыытынан муҥутуур кыаҕа – сылга 12 мөлүйүөн туонна таас чоҕу хостооһуҥҥа тиийиэхтээх.
“Күүрээннээх үлэнэн ситиһилиннэ”
“Инаглинскай” шахта бастакы уочаратын уонна “Инаглинскай-2” баабырыканы үөрүүлээх быһыыга-майгыга аһыы сиэрэ-туома ааспыт нэдиэлэ чэппиэригэр (балаҕан ыйын 10 күнүгэр) ыытыллыбыта.
– Бу – “Колмар” хампаанньа бары үлэһиттэрин уонна Саха сирин соҕуруу өттүн бары олохтоохторун сыралаах үлэлэрин түмүгэ, – диэбитэ ити тэрээһиҥҥэ кыттыбыт Саха өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев. – Мин хас да сыл анараа өттүгэр “Колмар” генеральнай дириэктэрэ Сергей Цивилев бу бырайыак туһунан кэпсээбитин өйдүүбүн. Ол саҕана Нерюнгри уонна Чульман хайдах дьылҕаланаллара биллибэт этэ. Онон элбэх киһи Сергей Евгеньевич ыра санаатын олоххо хайдах да киирбэт бырайыак, фантастика курдук ылыммыттара. Үлэлэригэр бэриниилээх, олоҕу тосту уларытар дьон ыра санаатын – Арассыыйа бэрэсидьиэнэ Владимир Путин, Уһук Илиҥҥэ Арассыыйа бэрэсидьиэнин боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев өйөөннөр – бырайыак олоххо киирдэ.
Ханнык баҕарар ыра санаа, бырайыак олоххо киириитэ күүрээннээх үлэнэн ситиһиллэр. Саамай сүрүнэ, “Колмар” хампаанньа ситиһиллибит кирбиилэринэн дуоһуйан олорон хаалбат. Өссө саҥаттан саҥа идиэйэлэр, бырайыактар, ыра санаалар бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэһэн үөскээн тахса тураллар. Холобур: пуортар бырайыактара, шахталар, баабырыкалар кыахтарын күүһүрдүү. “Колмар” аҥаардастыы чоҕу хостооһунунан, байытыынан эрэ дьарыктанар хампаанньа буолбатах. “Колмар” – бу, бастатан туран, үлэлэригэр бэриниилээх, инникигэ эрэллээх, мэлдьи үүнүүгэ-сайдыыга дьулуурдаах дьон. Кинилэр бырайыактарын көмөтүнэн Нерюнгри оройуона инники кэскилигэр эрэллээх. Саҥа ХБК, баабырыка саамай кырата үйэ аҥаара кэмҥэ тигинэччи үлэлиэхтэрэ. Маннык улахан бырайыактар өрөспүүбүлүкэ да, бүтүн Арассыыйа да экэниэмикэтин салгыы сайыннараллар.
Аныгы технология
– Чоҕу хостуур, байытар хампаанньа саҥа тэрилтэлэрэ аныгы технологиялары хото тутталлар, инновация бары ньымаларын туһаналлар, – диэбитэ Арассыыйа энэргиэтикэҕэ миниистирэ Александр Новак аатыттан эҕэрдэ тылларын эппит чох бырамыысыланнаһын департаменын начаалынньыга Сергей Мочальников. Маннык бөдөҥ бырайыагы, этэргэ дылы, ыраас лиистэн саҕалааһыны дьиҥнээх хорсун быһыы көстүүтүнэн сыаналыыбын. Маннык уустук эбийиэктэри кылгас болдьоххо тутуу “Колмар” хампаанньа хамаандата түмсүүлээҕин көрдөрөр. Бүгүн биһиги таас чох бырамыысыланнаһа өссө да өр кэмҥэ инники кэккэҕэ сылдьар кыахтааҕын дакаастаатыбыт.
“Инаглинскай-2” баабырыка үлэлиир былаһаакката “Инаглинскай” шахта комплексын кытта бииргэ тураллар. Онон хостоммут таас чох шахтаттан баабырыкаҕа тиэллэн барыытын ороскуота биллэ аҕыйыыр. Саҥа баабырыка таас чох дэҥҥэ көстөр көрүҥнэрин байытыахтаах. Ити хара металлургия бырамыысыланнаһыгар күндү сырье.Таас чох концентрата Арассыыйа эрэ эрэгийиэннэригэр буолбакка, Азия дойдуларыгар эмиэ батарыллыахтаах.
Бүгүҥҥү күҥҥэ “Инаглинскай-2” баабырыка былаһааккатыгар тимир суол ыстаансыйата тутуллубута. Онон тимир суол салаалара фабрикаҕа тиийэ кэллилэр. Тимир суол ыстаансыйата баабырыка аттыгар баара эмиэ тиэйии ороскуотун лаппа аҕыйатар.
“Үчүгэйдик оҥоруоххун баҕардаххына...”
– Саха сирэ – үтүө дойду, – диэбитэ үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ көтөн кэлбит Кемерово уобалаһын күбүрүнээтэрэ Сергей Цивилев (2014-2018 сылларга “Колмар” хампаанньа генеральнай дириэктэрэ), – ол эрээри тыйыс айылҕатын күүстээх, дьулурҕа хараахтардаах эрэ дьон тулуйуохтарын сөп. Мин истиҥ доҕотторбор, тыйыс усулуобуйаҕа Саха сирин сайыннарар туһугар күннэри-түүннэри сүүрэр-көтөр үөлээннээхтэрбэр көтөн кэллим. Айсен Сергеевич эппит хас биирдии тылын бигэргэтэбин. Ол гынан баран кини биири көтүттэ. Таас чох бырамыысыланнаһын сайыннарыыга Арассыыйа бэрэсидьиэнэ уонна бырабыыталыстыбата эрэ буолбакка, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата эмиэ биһигини кытта мэлдьи бииргэ этэ.
“Колмар” хампаанньа атахха туруутугар барыта эриэ-дэхси буолбатаҕа. 2013 сыл тиһэх ыйдарыгар ыарахан балаһыанньаҕа киирбиппит. Онно: “Тугу эрэ үчүгэйдик оҥоруоххун баҕарар буоллаххына, ону бэйэҥ оҥор”, – диэн өс хоһоонунан салайтарбытым. Инньэ гынан 2014 сыл тохсунньутуттан хампаанньа генеральнай дириэктэринэн үлэлээн барбытым. Эбиитин икки этээстээх эбийиэги тутар бэдэрээтчит-хампаанньа отуойкаҕа олордубута. Онно тутуу үлэлэригэр бэйэбит ылсарбыт быдан ордугун өйдөөбүппүт. Онтон ыла бэдэрээтчит-хампаанньалары кытта бииргэ үлэлиирбитин тохтоппуппут. Бэйэбит тутуу хампаанньатын тэрийбиппит уонна үлэҕэ олохтоохтору ылбыппыт. Бэйэбит кэлэктииппит, бэйэбит дьоммут түһэн биэрбэтэхтэрэ. Онон былааннаабыппыт барыта сатаммыта. Манна баар бары эбийиэктэр – эһиги күүрээннээх үлэҕит түмүгэр баар буоллулар. Ол иһин мин эһиэхэ үтүө-мааны тылларынан махтанаары Кемеровоттан көтөн кэллим.
Социальнай эппиэтинэс көстүүтэ
“Инаглинскай” шахтаҕа таас чох саппааһын үөһэттэн туруору түһэр ньыманан хостооботтор. Кырыыбалыы барар салааларынан таас чох дьапталҕаларыгар түһэллэр. Таас чоҕу хаһан ылар сирдэр (забой) аныгы ирдэбиллэри барытын тутуһан оҥоһуллубуттар. Чох дьапталҕаларын хаһыыга “Sandvik Mining” хамбаайыннар үлэлииллэр. “Sandvik” диэн Швецияҕа баар, инньэ XIX үйэттэн силис-мутук тардар хампаанньа. Бырамыысыланнас араас эйгэтигэр, тутууга аныгы ирдэбиллэргэ толору эппиэттиир тиэхиньикэни оҥорон таһаарар.
Аны шахта иһигэр “Komatsu-Mining” корпорация элэктэриичэстибэ күүһүнэн үлэлиир богуоннара таас чох дьапталҕаларын таһаллар. Бэйэтэ туспа ньыманан (добыча длинными столбами) үлэлиир FAMUR хампаанньа анал мэхэньисээссийэлээх комплекса эмиэ баар. Бу комплекс “Eickhof” диэн хамбаайыннаах, онон ыйга 200-300 туонна таас чоҕу хостоон таһаарар кыахтаах.
“Инаглинскай” шахтаҕа билигин 645 киһи үлэлии сылдьар. Шахта иккис уочарата үлэҕэ киирдэҕинэ – үлэһит ахсаана 2000 кэриҥэ киһиэхэ диэри улаатыахтаах. “Инаглинскай-2” баабырыка сылга 12 мөлүйүөн туонна таас чоҕу “байытар” кыахтаах. Баабырыкаҕа билигин 200 кэриҥэ үлэһит үлэлии сылдьар. Былаан быһыытынан кинилэр ахсааннара 470 буолуон сөп. Эбийиэк иккис уочарата үлэҕэ киирдэҕинэ, үлэһит уопсай ахсаана 806 буолара былааннанар.
Ити күн (балаҕан ыйын 10 күнүгэр) “Колмар” хампаанньа үлэһиттэрэ олоруохтаах “Р” түөлбэлэригэр бастакы таас ууруутун үөрүүлээх сиэрэ-туома буолбута. Бу тэрээһиҥҥэ СӨ Ил Дархана Айсен Николаев кыттыыны ылбыта. “Бырамыысыланнас баараҕай эбийиэктэрин кытта сэргэ үлэһиттэр олоруохтаах түөлбэлэригэр үлэ номнуо саҕаланан эрэрэ өссө ордук үөрүүлээх, – диэбитэ ити тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ салайааччыта. – Бу социальнай эппиэтинэстээх буолуу көстүүтэ. Маннык көстүүлэр аныгы олоххо бэрт сэдэхтэр. “Колмар” хампааньа биисинэһинэн дьарыктанар уопсастыбаннаска үтүөкэннээх холобуру көрдөрөр. Дьон олорор дьиэлэрин тутуу – кэскиллээх инбэстииссийэ көрүҥэ. “Колмар” хампаанньа Нерюнгри оройуонун сайдыытыгар сүҥкэн кылааты киллэрэ сылдьар”.
Балаһаны Федор РАХЛЕЕВ бэлэмнээтэ.
