90-с сылларга киинэ тыйаатырдарыгар “Данди по прозвищу Крокодил” диэн омук киинэтэ үгүс көрөөччүнү түммүтэ. Киинэҕэ Австралия уустук сиригэр-уотугар бэркэ сатаан сылдьар, кыылы-сүөлү кытта биир тылы булар чулуу булчут туһунан кэпсэнэр. Бүгүҥҥү сэһэргэһээччибин, кимин-тугун билэ да иликпинэ, тас көрүҥүттэн ити киинэ дьоруойугар майгыннаппытым. Томпо ураты кэрэ айылҕатыгар туристары сирдээн илдьэ сылдьар булчут Егор Кирсановы кытта кэпсэтиим бу кэмҥэ тоҕоостоох буолара саарбахтаммат.

Төрөөбүт дойду эмтиир күүстээх

– Бастатан туран, хантан төрүттээххин билиһиннэр. Айылҕаҕа сылдьарга сатабылы иҥэрбит киһиҥ кимий? Хайдах үөрэтэр, такайар этэй?

– Төрөөбүт-үөскээбит ийэ сирим – 3-с Байаҕантай нэһилиэгэ, Томпо улууһун Кириэс Халдьаайыта. Аҕам – Мэҥэ Хаҥалас Быраматыттан, ийэм Томпо Мэҥэ Алданыттан төрүттээхтэр. Айылҕаҕа сылдьарга, ыарахантан чаҕыйбакка, үлэттэн туора турбакка, мындыр, сатабыллаах буоларга үөрэппит киһим – аҕам Егор Николаевич Кирсанов. Кэлин борбуйбун көтөҕүүбэр булт албастарыгар, айылҕаҕа сылдьыы кистэлэҥнэригэр үөрэппит дьонум элбэхтэр. Олортон сылгыһыт күтүөтүм Семен Неустроевы, элбэх сыл бииргэ оттообут кырдьаҕастарбын – уус Семен Бурцев-Даахыйы, үлэһит, булчут бэрдэ Баһылай Саввин-Кыһыллайы, булчут убайдарбын Александр Атаков-Бурҕат Саачыкыйы, Василий Сыромятников-Сарматы чорботон бэлиэтиибин. Үөрэх дьиҥнээҕин бэйэлэрин кытта бииргэ сылдьан, илэ хараххынан көрөн, биир да хамсаныыларын мүччү туппакка, кэпсээннэрин, сүбэлэрин долоҕойгор хатаан, хаамары кытта хааман, бултууру кытта бултаан, көтөҕөрү кытта көтөҕөн, хамсаабат буолуоххар диэри үлтү сылайан, тииһиҥ ыпсыбат буолуор диэри ырдьаччы тоҥон, ибили сытыйан эрэ, билэр буоллаҕыҥ. Сэбиэскэй кэмҥэ оҕону кытта соччо ньээҥкэлэспэттэр этэ. Үрүҥ хараххын өрө көрдөрбөккө үлэнэн көмөллөрө саамай сөптөөх уонна туһалаах иитии эбит. Сайын окко үлэлээн, күһүн оту-маһы тардыалыы сылдьар иҥиир-ситии буолан кэлэҕин. Билиҥҥи курдук биир-икки чаас успуорт саалатыгар дьарыктаныы диэн баар буолуо дуо, 30 кыраадыс итиигэ илии хотуурунан сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри тохтоло суох от охсоҕун. Ол буоллаҕа – дьиҥнээх дьарык. Атырдьах ыйын бүтэһик күнүгэр эрэ дэриэбинэҕэ киирэҕин, сарсыҥҥытыгар үөрэнэ бараҕын. Тарбаҕыҥ уруучуканы сатаан туппат гына чэрдийэн хаалбыт буолар.

– Төрөөбүт сириҥ, дойдуҥ ураты көстүүтүн, дьиктитин туох түгэннэргэ көрбүккүнүй? Ол, дьэ, хайдах этэй?

– Кириэс Халдьаайы Алдан өрүс орто сүүрүгэр турар. Олус дьикти кэрэ айылҕалаах. Киэҥ сиринэн Аан Хайаларга тиийэ тэнийэн сытар. Үксэ – тиит мас. Үс эрэ обургу алаастаахпыт. Онтон атына – өтөхтөр. Арай күөллэрин, үрэхтэрин ааҕан сиппэккин. Хас да дохсун сүүрүктээх таас үрэх баар. Уруккута олус бултаах, балыктаах сир этэ да, кэлин көтөрө, кыыла биллэрдик аҕыйаата. Айылҕаҕа бэйэбин өйдүүр буолуохпуттан сылдьабын. Саха – айылҕа оҕото. Сир-дойду иччилэрин кытта мэлдьи алтыһар, кэпсэтэр, өйдөһөр буолан, оччоттон баччааҥҥа диэри син тыыннаах сырыттахпыт. Дойдулаах дьон тугу да мээнэ алдьаппаппыт, бултаабаппыт. Ханна даҕаны сиэрдээх, сэрэхтээх, оруннаах, оттомноох сыһыаннаахпыт.

Чопчу 3-с Байаҕантай нэһилиэгин туһунан эттэххэ, итиннэ элбэх ойуун төрөөн-үөскээн, кинилэр кыырбыт, тылларын иҥэрбит, алгыстарын хатарбыт аарыма, баараҕай, кэрэхтээх тииттэрэ билигин да тураллар. Олортон биирдэстэригэр мин кыра эрдэхпиттэн сылдьабын. Ханнык да уот ылбат, хайа да харамай чугаһаабат дьикти күүстээх, ураты тыыннаах баараҕай тиит. Дойдубар икки таҥара дьиэтэ баар. Бастакы таҥара дьиэтэ син сэнэх турдаҕына, ол тиит үүнэр-үүммэт кэриэтэ турбута. Дьиэ эмэхтийэн, кэхтэн истэҕин аайы тиллэн, баараҕадыйан иһэрэ дьикти. Биһиги дойдубутугар итини таһынан күүстээх эниэргийэлээх томтордор, хайалар бааллар. Бэйэм кэтээн көрүүбүнэн, томтордоох сирдэртэн сахаҕа биллэр-көстөр дьон тахсаллар.

Төрөөбүт дойдуҥ, сириҥ иччилэрэ мэлдьи араҥаччылыы сылдьаллар. Ыалдьа сылдьан дойдугар кэллиҥ да, туох да эмэ суох аматыйан хаалыы мээнэҕэ буолбатах. Ону бэйэм даҕаны билбэхтэстим. Таас хайаларбар кэллэхпинэ, дьиэбэр кэлбит курдук сананабын, күүс-сэниэ ылынабын. Онно бааллар көстүбэт күүстэр, кэпсэммэт кистэлэҥнэр. Ол күүстэри кытары эйэ дэмнээхтик сылдьан, өйдөһөн, салайтаран сырыттахха, билии, күүс киириэн,   санаа хоту, сэтэ-сэлээнэ суох сылдьыахха сөп.

Туризм хабар хайысхата киэҥ

– Сирдьит быһыытынан үлэлэһэргэ туох төрүөт буолбутай?

– Туризм эйгэтигэр киирбитим алта сыл кэриҥэ буолла. Ол биһиги сирбитигэр-уоппутугар, хайаларбытыгар атын омук дьоно кыралаан туристыы кэлэр буолбуттарын кытта ситимнээх. Кинилэр сиргэ-уокка сылдьарга төһө да уопуттаах буолбуттарын иһин, олохтоох киһи билэрин чиэппэрин да билбэттэр. Туох ханна хараллан сытарын, туох дьон олоро сылдьыбыттарын, туох түбэлтэлэр, алдьархайдар буолан ааспыттарын, онтон да атыны бэйэлэрин дьаалаларынан, айбыттарынан кэпсээн оҥосто сылдьыбатыннар диэн ылыстаҕым буолуо. Бастаан саҕалыырбар сэҥээрбэт дьон баара. “Дьон бары Үөһээ Дьааҥы Киһилээҕэр, Өймөкөөҥҥө Тымныы Оройугар бараллар. Онтон ордон, тоҕо Томпоҕо барыахтарай?” – дииллэрэ. Биһиги хайаларбыт атыттартан тугунан да хаалсыбаттарын кыра эрдэхпиттэн билэр буоллаҕым. Кэлин “эһиги хайаларгыт быдан элбэх көтөрдөөхтөр-кыыллаахтар, араас оттоохтор-мастаахтар, дьикти көстүүлээхтэр” диэн элбэх айанньыт билинээччи. Дьиҥэр, биһигиттэн Дьааҥы, Сэттэ Дабаан, Сунтаар хайатын систэрэ саҕаланаллар. Бүтүн Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи аана буолар.

Кэм-кэрдии аастаҕын аайы аан дойду үрдүнэн айылҕа айгыраан, үүнээйи аччаан, кэхтэн иһэр. Киһи хаампатах, алдьаппатах сирэ аҕыйаан иһэр. Икки атахтаах дьайыытын түмүгэр Саха сирин курдук сир тарбахха баттанар буолла. Күөх үүнээйибит салгыҥҥа кислороду таһаарар аан дойду тыҥата буолан турар кэмэ. Онтон сиэттэрэн, алмааһы, көмүһү хостотон сирбитин алдьаттарбакка, айбардаппакка туризмы сайыннарыахтаахпыт диэн биир бэйэм толкуйдуубун. Холобур, быйыл Алтаайга от ыйыгар эрэ 400 тыһыынча турист тиийбит. Олортон хас биирдиилэрэ 50 тыһ. солк. хаалларар түгэнигэр өрөспүүбүлүкэҕэ 20 млрд солк. хаалар. Бу – биир эрэ ыйга. Онтон Саха сирин дьиктитэ, араас кэрэ көстүүлэрэ уонунан төгүл улахан. Турист интэриэһин тардара уон төгүл элбэх. Манна мөлүйүөнүнэн киһи сынньана кэлиэн сөп. Билигин аҥаардас туризмынан олорор судаарыстыба элбэх. Сөпкө кэпсээн, көрдөрөн, дьаһанан, сөптөөх инфраструктураны оҥоруохха эрэ наада.

– Оттон төрөөбүт сиргин туора дьон тэпсэриттэн көҥөнүөх санаа киирээччитэ суох дуо?

– Этэллэрин курдук, “свято место – пусто не бывает”. Хомойуох иһин, биһиги сирбитигэр-уоппутугар олох сирэйэ-хараҕа суох, ньүдьү-балай дьону сырытыннарар буоллулар. Туора дьон, атын омуктар кэлэн сирдьит той буолан көрдөрүөхтэрин оннугар бэйэбит сиэри-туому тутуһуннаран, туора-маары хамсаппакка, ыһыытаппакка-хаһыытаппакка, көстүбэт күүстэр тыыннарынан салайтаран сылдьыбыппыт быдан ордук дии саныыбын.

Магадаан тыраассатын тутарга хас үрэх аайы дьулаан лааҕырдар турбуттара. Ый аайы хас тыһыынча киһи эбии кэлбитэ, хас тыһыынча киһи суорума суолланан, ити сиргэ хаалбыта – сэрэхтээх өрүт. Хаайыылаах муҥнаахтар ортолоругар төһө араас айдарыылаах, күүстээх тыыннаах омуктар түбэһиэх хараллан сыталлара биллибэт. Кинилэр көмүс уҥуохтарын үрдүгэр балаакка туруоран, тугу да ытыктаабат, харыстаабат дьон ыһыытаан-хаһыытаан, күннээн-көрүлээн бараллара – баламат быһыы. Итинник сиргэ олохтоох тыыннары кытта сөпкө алтыһар, өйдөһөр киһи сирдээн сырытыннарыахтаах. Айылҕа кэрэ көстүүтүн көрө кэлбит туристар, бэйэбит дьоммут-сэргэбит сэти-сэлээни, кырыыһы, куһаҕан тыыны, дьайы илдьэ барбатыннар диэн баҕалаахпын.

Адьырҕаны көрсөр түгэҥҥэ куттанары биллэримиэххэ наада

– Сир-дойду ылынар-ылыммат дьонноох дииллэр. Ону бэйэҥ да бэркэ билэр буоллаҕыҥ. Холобурдаан кэпсээбэккин ээ.

– Сирдээн илдьэ сылдьар дьоҥҥун сир-дойду ылынар эрэ буоллаҕына, сырыы табыллааччы. Халлаан туран биэрэр, аартыгыҥ арыллар. Оттон ылыммат түгэнигэр бииртэн биир мэһэй, күчүмэҕэй, ардах, силлиэ, тиэхиньикэ алдьаныыта, оһол-моһол тахсыан сөп. Ону кэмигэр өйдөөн, көрдөһөн, сиргин-уоккун аһатан, син аһарынаҕын. Оттон ылыммат түгэнигэр төннүбүт ордук. Чуолаан хайалар ылымматтар. Хайа эрэ барыта биир буолбатах. Сорох хайа чугаһаппат. Ону “утаран, ылыммата” диир сатаммат. Төттөрүтүн, эйигин харыстаан ылымматах буолуон эмиэ сөп. Баҕар, үөһээ күүстээх радиациялаах таастартан охсууну ылбатыннар диэн харыстыыллара буолуо. Ону таба өйдүөххэ наада.

Оттон сорох хайа үрдэ, кырдьык, күүстээх эниэргийэлээх буолааччы. Сорох хайа сиһинэн баран истэххэ, билии (информация) эмискэ кэлэр. Аастахха, сүтэн хаалар. Төттөрү бардахха, эмиэ тиийэн кэлэр... Хайаларга таастар олус сэрэхтээхтэр. Ол таастар үрдүлэригэр лааҕыр оҥостон сытар дьон эмиэ баар буолааччылар. Онно радиация эрэ буолбакка, куһаҕан тыын, тыл иҥэриллибит буолуон эмиэ сөп. Ону сиргэ-уокка үйэлэрин тухары сылдьыбыт эрэ дьон эттэринэн-хааннарынан билэллэр. “Кутум-сүрүм тохтообот, алы-дьаалы сир” диэн айылҕалаахтар тута таайааччылар. Оттон билбэт дьон, хонон туран баран, “сатаан утуйбатыбыт, сынньамматыбыт” диэччилэр. Түмүгэр тугу илдьэ баралларын, туох куһаҕаҥҥа умньаммыттарын билбэттэр. Итинник түгэҥҥэ олохтоох киһини батыһан, сөпкө дьаһанан, сиэрдээхтик сырыттахха, түмүк да үчүгэй буолара биллэр буоллаҕа. Сөптөөх билиилээх, көҥүллээх киһиэхэ хайаларга күүс, билии хараллан сытара эмиэ баар.

– Кыылы-сүөлү эһиги эргин дьон чаастатык көрөллөр. Тыатааҕыны көрсөр түгэҥҥэ киһи хайдах буолуохтааҕый? Биир бэйэҥ туох ньымалааххыный?

– Кыыл араас буолар. Ордук адьырҕа сэрэхтээх. Улаханнык бултаммат буолан, кэлин тыатааҕы элбээтэ. Хара тыаҕа тэҥнээҕэ суох буолан, туохтан да куттаммат, күүһэ-уоҕа да бэрт. Туруору таас хайаны дабайар, дохсун сүүрүктээх үрэҕи таптаабыт сиринэн туоруур. Үчүгэй аһылыкка сылдьар, эмтээх от-мас аһылыктаах кыыл сэрэхтээх. Ол гынан баран кинилэр эмиэ хас биирдиилэрэ туһунан майгылаах-сигилилээх, үчүгэйдээх-куһаҕаннаах буолар. Алҕаска утары көрсө түстэххэ куоппат ордук. Утары барарыҥ эмиэ сатаммат. Туох да куһаҕаны оҥорбокко, бэйэҥ суолгунан тэскилиэхтээххин. Кыыл өттүттэн суоһурҕаныы баар түгэнигэр куттаммыккын биллэримиэххэ наада. Ону кини эндэппэккэ билэр. Инники сылдьар киһи кыыл сиригэр-уотугар наадыйбатын биллэриэхтээх. Бэйэтэ туһунан суоллаах, соруктаах, эйэнэн сылдьарын туттуутунан-хаптыытынан, ис туругунан биллэрдэҕинэ, тыатааҕы киирсэ-харса сатаабат. Эбии сэрэтэн эттэххэ, бэс ыйыттан от ыйыгар диэри ыйдааҕылара кэлэ сылдьар кэрэ аҥаардар суолтан ырааппаттара ордук. Тыһыны булбакка, биитэр атын адьырҕаларга хотторон, үтүрүллэн сылдьар тыатааҕы итинник түгэҥҥэ кутталы үөскэтиэн сөп. Тыаҕа, хайаҕа бииргэ сылдьар дьоҥҥуттан ыраатымыахха наада.

Туох өйдөбүлү иҥэрэрбит бэйэбититтэн тутулуктаах

– Дойдуҥ экологиятын билиҥҥи туругун туһунан санааҕын эппэккин ээ. Туох аһара барда? Туохха үлэ тиийбэтий?

– Баччааҥҥа диэри “дойдубут экологията оннук улаханнык айгыраата” диир эрдэ курдук этэ. Быйыл сайыҥҥыттан баһаар сүрдэннэ. Хас эмэ уонунан, сорох сиргэ өссө сүүһүнэн сылларга оспот бааһы оҥордо. Онтон сылтаан кыылбыт-сүөлбүт тэскилээтэ. Хаалар өттө уот төлөнүгэр былдьанна, буруоҕа тумнаһынна. Балыкпыт кытта биллэрдик мөлтөөтө. Мин санаабар, ити – сытыйа байалларын эрэ толкуйдуур олигархтарбыт Кытайы кытта илии тутуспут хара дьайыылара. Онно эбии бэйэбит испититтэн былааска сылдьар таҥнарыахсыттар, дэриэтинньиктэр үлэлэрэ. Ити халабырдьыттар туох да сэриитэ суох сири талбыттарынан айбардаан, түөрэ сүргэйэн, ороон, өрүстэрбитин дьаатынан сүһүрдэн, былдьаан киириилэрэ Забайкальскай кыраайтан саҕаламмыта. Онно тыаны кэрдэн, сир баайын хостоон, олохтоох дьону буруонан тумнаран баран, былырыыҥҥыттан саҕалаан быйылы быһа бүтүн нэһилиэктэри уоттаатылар. Дьон дьиэлэриттэн куотан биэрээхтээбиттэрин былаастарбыт буолуохсуттар кистээн тэлэбиисэргэ көрдөрбөтүлэр, норуот билиитигэр таһаарбатылар. Ити сүөргү быһыы-майгы билигин Иркутскай уобаласка күүскэ киирбитин үрдүнэн, аны биһиги сирбитигэр-уоппутугар кэллэ.

Баһаары умуруорарга быйыл өрөспүүбүлүкэбитигэр 1 миллиард 230 мөлүйүөн үп көрүллүбүтэ да, ханна барбытын ким да билбэт. Ол үбү 34 улууска түҥэттэххэ, хас нэһилиэк аайы хастыы да анал тиэхиньикэ, олорго уматык, уоту умулларар тэрил ылыахха сөп этэ. Хас биирдии нэһилиэккэ хамнастаан, дьону баһаары бохсор үлэҕэ туруорарга хастыы эмэ мөлүйүөн тиксэр. Ол үп, бука, “үөһээҥҥилэрбит” түгэҕэ биллибэт сиэптэригэр хараллан эрдэҕэ... Эһиил маннык баһаар хатыланнаҕына, ирбэт тоҥмут ирэн, туох иэдээн буолара биллибэт. Былааска сылдьар уоруйахтар, харчы таҥаралаах урдустарга андаҕар биэрбит таҥнарыахсыттар айахтара хаһан да туолбата биллэр. Олохтоохтор бэйэлэрэ эрэ өбүгэлэрэ харыстаан, сырдык тыыннарын толук ууран аҕалбыт үгэстэрин тутуһаллара наада. Дойдуларын туһугар биир киһи курдук түмсүү тэринэн, соруйан баһаары ыытар, онуоха кыттыгастаах дьону утары туруохтарын наада.

– Кэлии омуктар туох санаалаах төннөллөрүй? Кинилэр этиилэриттэн, көрүүлэриттэн бэйэҥ туох түмүгү оҥостоҕун?

– Омук дьоно үксэ айылҕабыт кэрэтин, дьиктитин, тыытыллыбатаҕын, аһылыкпыт ырааһын, сибиэһэйин сөҕөн, астынан бараллар. Кинилэр этиилэриттэн сиэттэрэн түмүк оҥоһуннахха, маннык буолан тахсар. Биһиги былыр алааһынан олоро үөрэнэн, хас биирдии киһини күндү ыалдьыт курдук көрө, көрсө үөрэммиппит. Дьиҥэр, билиҥҥи кэмҥэ кинилэр истэригэр кэтэх санаалаах, оҕуруктаах өйдөөх дьон баар буолуохтарын сөп. Кэлбит киһиэхэ, туриска барытыгар олоҥхо дойдутун ханнык улууһугар сылдьарын, чопчу бу сиргэ туох сиэр-туом тутуһулларын, туох көҥүллэммэтин, көҥүллэнэрин, тыаҕа кыылтан, ууттан, уоттан сэрэхтээх буолууга быраабыланы долоҕойдоругар түһүөр, үйэлэрин тухары өйдүүллэрин курдук кэпсиэххэ наада. Барытыгар “ээҕинэн”, талбыттарынан ыһыытатан-хаһыытатан, көрдөөбүттэрин биэрэн сырытыннардахха, “бу дьону, дойдуну тэпсилгэн оҥоруохха сөп эбит” диэн санаа киириэн сөп. Онтуларын дойдуларыгар тиийэн атастарыгар, аймах дьонноругар кэпсээтэхтэринэ, кэлин уон төгүл куһаҕанынан эргийэн кэлиэн сөп. Төттөрүтүн: “Саха сиригэр үрдүк култууралаах, былыргыттан илдьэ кэлбит туһунан тыллаах, ырыалаах-тойуктаах, таҥастаах-саптаах, сэптээх-сэбиргэллээх, хомустаах, олоҥхолоох, ытык сирдэрдээх, киэҥ устуоруйалаах, халбаҥнаабат сиэрдээх-туомнаах, ураты күүстээх куттаах-сүрдээх, силистээх-мутуктаах Айыы дьонноох Урааҥхай Саха Омук баар эбит”, – диэн тастан киирбит омук барыта сөҕөн-махтайан төннөрүн ситиһиэхтээхпит.

– Айылҕаҕа талаһар, айылҕаҕа сынньанары сөбүлүүр ааҕааччыларбытыгар тугу сүбэлиэҥ этэй?

– Былыр-былыргыттан хас эмит тыһыынчанан сыл хараллан, харыстанан кэлбит халбаҥнаабат сиэрдээх-туомнаах, итэҕэллээх, иччилэрдээх, ыйаахтардаах, этитиилэрдээх түҥ былыргы омук буоларбыт быһыытынан, бэйэбит дойдубутугар барытын тутуһан, ханнык да улахан чыыннааҕы, тойону, омугу өйдөтөн, тутуһуннаран, ытыктатан сырытыннарыахпытын наада. Тоҕо диэтэххэ, Олоҥхо дойдута өбүгэлэрбит харыстаан, кэҥэтэн, сыраларын ууран, көмүс уҥуохтара хараллан сытар сирдэрэ буоллаҕа.

Бу сиргэ баар толору дьолу, үтүөнү, сырдыгы эрэ баҕарыам этэ. Айылҕаҕытын харыстааҥ, биир да маһы айыылартан, иччилэртэн көҥүллэтиитэ суох тосту тутумаҥ. Төрөөбүт дойдугутун ис сүрэххититтэн таптааҥ! Ытыктабылы кытта Дьөгүөр Харсанов.

Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.