Саха оҕото хайдах курдук араас омук оҕолорун кытары өйүнэн күрэс былдьаһарын, сорох сорохторун ырааҕынан кэннигэр быраҕарын, баһыйарын киһи эрэ сөҕө истэр. Бука, уу сахалыы иитиилээх, тыыннаах, кыайыыга дьүккүөрдээх, дьулуурдаах буоланнар илин-кэлин түсүһэн эрдэхтэрэ. Тылын билбэт оҕо маннык үрдүк ситиһиилэнэрэ биллибэт. Ол да иһин, Үөһээ Бүлүү физмат оскуолатыгар оччолорго улуу учуутал Михаил Андреевич Алексеев саха оҕотун таһаарар чопчу суолу тобуллаҕа. Ити кыһаны бүтэрбит урукку оҕолор бары кэриэтэ соҕуруу дойду аар саарга аатырар университеттарыгар үөрэнэн, билигин үксүлэрэ салайар үлэҕэ сылдьаллар. Кэлин бу Дьокуускай куоракка арыллыбыт Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй (уруккута РК) эмиэ ити суолу батыһан, сахалыы тыыннаах, иитиилээх эрэ оҕо ахсаан, суот курдук уустук биридимиэттэрин кыайа-хото тутарын бигэргэтэ сылдьар.
Ол курдук, бу саҥа сылга үктэнэн баран, Өрөс-пүүбүлүкэтээҕи лиссиэй оҕо-лоро Казахстаҥҥа буолбут Аан дойдутааҕы Жаутыковскай олимпиадаҕа кыттан, инники күөҥҥэ киирэн миэстэлэстилэр. Бу — тустаах кыһаҕа эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк ситиһии! Ол туһунан сурах соччо-бачча дирбиэннэнэн-дарбааннанан иһиллибэтэ быһыылаах. Чэ, ол иһиллэригэр улахан дьыала суох эрээри... Туох таһымнаах олимпиада буоларын, биллэн турар, математикаҕа да, физикаҕа да сыһыана суох боростуой дьон өйбүтүгэр оҕустаран да көрбөт буоллахпыт. Онон бу олимпиада туһунан, лиссиэй салайааччытыгар, быһааран биэрэригэр көрдөстүм.
Уйбаан Самаайап, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт салайааччыта:
— Норуоттар икки арды-ларынааҕы Жаутыковскай ол-импиада тохсунньу 7 күнүгэр саҕаланан баран икки күн буолбута. Бу казахтар тэрийэр олимпиадаларыгар араас дойду оскуолалара математикаҕа, физикаҕа, информатикаҕа хамаанданан уонна биирдиилээн күрэхтэһэллэр. Ха-маандаҕа 3 математик, 2 физик, 2 информатик киирэллэр. Бы-лырыыҥҥа диэри бу олимпиада Алма-Ата куоракка бэйэтигэр сирэй буолбут буоллаҕына, быйыл хамсыгынан сибээстээн, ыраахтан кыттыы быһыытынан барда. Онон урут 40-ча хамаанда кыттар эбит буоллаҕына, быйыл Европа, Азия кэнтиниэннэриттэн барыта 140-ча бастыҥ оскуола кытынна. Саха сириттэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй хамаандата кытынна. Олимпиадаҕа бэлэмнээһиҥҥэ хас биирдии биридимиэккэ учууталлар биригээдэлэрэ түмсэн үлэлээтилэр. Физиктэр биригээдэлэрин — В.Ф. Потапов, математиктары — И.Г. Кысылбаиков, информатиктары Н.Н. Павлов салайдылар. Иллэрээ сыл РЛИ — биир боруонса мэтээли, былырыын түөрт боруонса мэтээли ылбыт буоллаҕына, быйыл барыта 5 мэтээлгэ тигистэ. Ол курдук, физикаҕа Стас Новиков — үрүҥ көмүс, математикаҕа Андрей Замятин уонна Айаал Соров — иккиэн боруонса, информатикаҕа Никита Семенов уонна Тимур Зыков иккиэн боруонса мэтээл хаһаайына буоллулар. Хамаандаҕа киирбит сэттэ үөрэнээччиттэн алтата РЛИ-гэ кыра кылаастартан үөрэммиттэрэ, оттон Семенов Никита Ньурба техлицейин 9-с кылааһын бүтэрэн баран, РЛИ-га киирэн үөрэнэ сылдьар. Түгэни туһанан, кыттыбыт оҕолору, бу кыһа салалтатын, учууталларын, оҕолор төрөппүттэрин эҕэрдэлиибит!
Саха оҕолоро бачча улахан таһымнаах олимпиадаларга, хас эмэ сүүһүнэн омук оҕолоруттан ордон, миэстэлэһэллэрэ, дьэ, бу биһиги өрөспүүбүлүкэбит кыһалара чулуу ыччаты бэлэмнээн таһааралларын туоһулуур. Маныаха оҕо ийэ тылынан сайа саҥарар, тобуллаҕастык толкуйдуур буоллаҕына эрэ, маннык таһымнаах күрэхтэргэ, олимпиадаларга күөн көрсүөн сөп эбит диэн, өссө төгүл бигэргэттэ дии саныыбын. Үс оҕону эрэдээксийэҕэ ыҥыран, өйдөрүн-санааларын, тылларын-өстөрүн, толкуйдарын, көрүүлэрин тургутан көрдүм. Ахсаан, суот “быһа сиэбит” оҕолоро соччо саҥата-иҥэтэ суох буолуохтара дуу дии санаабытым, букатын атын хартыына буолан таҕыста. Сэрэхэдийэн, үс эрэ оҕону ыҥырбытым. Соһуйуом иһин, оҕолорум үһүөн саҥаран баран кэлээр диэбиттии, чобуо буолан биэрдилэр. Сөхпүтүм диэн, куорат оҕолоро эрээри, сахалыы кимнээҕэр да ыраастык саҥараллар, санааларын сатаан тиэрдэллэр, тобуллаҕастык толкуйдууллар эбит.
Стас НОВИКОВ, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй физмат кылааһын үөрэнээччитэ:
— Казахстаҥҥа Жаутыковскай олимпиада быйыл хамсыгынан сибээстээн, ыраахтан буолла. Хас сыл аайы буолар. Ыарыы туруон иннинэ, онно тиийэн кыттар этибит. Быйылгы ыраахтан кыттыыга ыарахана диэн, биһиги бириэмэбит Казахстаны кытары түөрт чаас арыттаах этэ. Онон киэһэлик кыттыбыппыт. Сарсыарда суокка, ахсааҥҥа киһи өйө ордук тобуллар. Олимпиада икки күн буолбута. Хас биирдии хайысхаҕа чааһа кытары атыннык бэриллэр, холобур: физиктэр – түөрт чаас, математиктар — үс аҥаар чаас, информатиктар биэс чаас олорбуттара. Иккис күҥҥэ түөрт чааһы биэриэхтээхтэрин үс эрэ чааһы биэрбиттэрэ. Кэбиниэккэ икки-үс хаамыра уста турара. Онон туора хамсаныы диэн суох. Курдары көрө олороллор. Бу олимпиадаҕа кыттарга икки-үс ыйы быһа бэлэмнэммиппит, дьарыктаммыппыт. Бииртэн биир уустук суоту күннэтэ суоттаан көрөр этибит. Биир суоту араас өттүттэн көрөн эмиэ суоттуурбут. Олимпиада хайдах балаһыанньаҕа ыытылларын бүтэһигэр диэри билбэккэ сылдьыбыппыт. Онон кыра долгуйуу баара.
Бу кыһаҕа киириэхпиттэн, бэһис кылаастан ыла, аан дойду таһымнаах олимпиадаларга кыттан киирэн барбытым. Белоруссияҕа буолар Аан дойдутааҕы олимпиадаҕа үстэ кыттан иккитэ боруонса мэтээл хаһаайына буолбутум. Оттон бу Жаутыковскай олимпиадаҕа бастакы уонна бүтэһик кыттыым — үрүҥ көмүс мэтээл. “Туймаада” диэн биһиэхэ буолар эрээри эмиэ аан дойду таһымнаах олимпиадаҕа үстэ кыттан, биирдэ миэстэлэһэн үһүс истиэпэннээх дьупулуом ылбытым.
Мин Дьокуускайга бэһис кылааска диэри “Айыы кыһатыгар” үөрэммитим. Антонина Алексеевна Шишигина диэн учууталлаах этибит. Бу кыһа, уопсайынан, ханнык баҕарар оҕону, бастатан туран, киһилии киһи буолан тахсарыгар олук уурар. Бастакы кылааска киириэххиттэн мин сахабын, мин ураты киһибин, мин лиичинэспин диэн билэн бараҕын. Төрөөбүт тылга, сахалыы тыыҥҥа улахан болҕомто ууруллар. Онон бу оскуола өйүм-санаам, билиим-көрүүм сайдарыгар, толкуйум, саҥарар саҥам сахалыы буоларыгар тирэх буолбута. Сайын аайы улуустарга лааҕырга барар этибит. Мин Таатта Чөркөөҕөр “Сардаана” диэн лааҕырга сылдьыбытым. Онно кылаассык суруйааччыларбыт өйдөбүнньүктэрин, түмэллэрин, олорон ааспыт алаастарын, дьиэлэрин-уоттарын көрбүппүт. Онно хайдах эрэ наһаа үчүгэй санаа киирбитэ.
Кырабыттан сайын аайы Үөһээ Дьааҥы Сартаҥар, Сунтаар Түбэйигэр баран сайылыыр этим. Сартаҥҥа сайылыкка тиийэн оттооччубун, туох үлэ баарынан үлэлээн иһээччибин. Тыа сирин, сайылык олоҕо-дьаһаҕа, үлэтэ-хамнаһа олоҕу көрүүбүн уларыппыт буолуохтаах дии саныыбын. Онно эбэм аах аан бастаан “Кыым” хаһыаты аахтарбыттара. Онтон устунан, онно тахсар абааһылаах кэпсээннэри, үһүйээннэри ааҕар буолбутум. Бу — сэттэ саастаахпар. Оскуолаҕа киирэн баран, астрономиянан күүскэ үлүһүйбүтүм. Бэһискэ диэри бу хайысханан барыам диэн толкуйдуур этим. Онтон тургутуу бөҕөнү ааһан, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэйгэ киирбитим. Манна киирэрбэр сахалыы тыыннааҕым, толкуйдааҕым олук буолбута мэлдьэх буолбатах. Оттон ситиһиигэ сахалыы тыыны таһынан дьиссипилиинэ уонна иитии күүскэ дьайар буолуохтаах. Билигин учууталым В.П. Потапов курдук физика хайысхатынан билимҥэ барар санаалаахпын.
Тимур ЗЫКОВ, бу кыһа информатика хайысхатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ:
— Мин бастакы кылаастан “Айыы кыһатыгар” үөрэммитим. Дьиэбит иһигэр нууччалыы-сахалыы кэпсэтэбит. Дьиҥэ, атын оскуолаҕа үөрэммитим эбитэ буоллар, букатын даҕаны нууччалыы барыам эбитэ буолуо. Ону, хата, төрөппүттэрим бу кыһаҕа биэрэннэр, сахалыы холкутук саҥарар, кэпсэтэр буолбутум. Кыһабытыгар “Ааҕааччы диниэбинньигэ” диэн баар этэ. Онно күннэтэ ханнык кинигэни аахпыппытын, онно туох кэпсэнэрин бэйэбит санаабытын суруна сылдьар этибит. Итинник ньыма элбэх оҕону кинигэни ааҕыыга аҕалбыт буолуохтаах. Булгуччу ааҕыахтаах этибит. Мин нууччалыы кинигэлэри сөбүлээн ааҕааччыбын. Үөрэхпит бырагырааматынан саха суруйааччыларын айымньыларын ааҕааччыбыт. Биллэн турар, онно туох кэпсэнэрин кылааска ырытааччыбыт. Онтон сиэттэрэн, өбүгэлэрбит хайдах олорбуттарын, сахалар былыргы олохторун-дьаһахтарын толкуйдуур, ойуулаан көрөр этибит. Саха литэрэтиирэтигэр үөрэтэр учууталбыт “Күргүөмүнэн ааҕыы” диэн күрэх оонньотооччу.
Оттон бу өрөспүү-бүлүкэтээҕи лиссиэйгэ киирэн баран, эмиэ хас сайын аайы араас улууска эспэдииссийэҕэ барарбыт. Онно хочо сирдэргэ (Туймаада, Эркээйи), алаастаах сиргэ Мүрүгэ, хайалаах түөлбэҕэ Алдаҥҥа диэн арааран барар этибит. Оннук эспэдииссийэлэргэ сылдьан элбэҕи билбиппит-көрбүппүт, тыа дьоно хайдах олох-дьаһах тэринэн, үлэлээн-хамсаан олороллорун илэ харахпытынан көрөбүт, алтыһабыт. Онтубут “Киһи айылгыта” диэн ааттаах. Бэһис кылааска сылдьан бастаан биир-икки күн баран кэлэрбит. Улаатан истэхпит аайы, күммүт эбиллэн, нэдиэлэни быһа сылдьабыт. Учууталларбыт ойуурга, тыаҕа хайдах сатаан сылдьар үөрүйэхтэри, сиэри-туому барытын кэпсии-кэпсии көрдөрөллөр.
Үөрэхпит туһунан кэпсиир буоллахха, ахсыс кылааска сылдьан Казахстаҥҥа Аан дойдутааҕы олимпиадаҕа математикаҕа, физикаҕа, информатикаҕа хамаанданан үһүс миэстэ буолбуппут. Мин ордук информатика хайысхатын сөбүлээбитим. Тохсус кылааска “Туймаада” олимпиадатыгар эмиэ үһүс истиэпэннээх дьупулуом ылбытым. Былырыын Бүтүн Арассыыйатааҕы национальнай чөмпүйэнээккэ кыттан иккис миэстэ буолбутум. Биир даҕаны күн өрөөбөккө, дьаныардаахтык эрчиллэ сырыттахха, маннык ситиһиигэ кэлэр эбиккин. Инникитин даҕаны олохпун информатиканы кытары сибээстиэхпин баҕарабын.
Андрей ЗАМЯТИН, эмиэ бу лиссиэй кыһатын физмат хайысхатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ:
— Мин Дьокуускай куорат 17 №-дээх оскуолатыгар үөрэммитим. Кыра эрдэхпиттэн успуорду өрө тутан улааппытым. Бастаан тустууга сылдьыбытым, онтон волейболунан дьарыгырбытым. Бэһис кылааска диэри спортсмен буолар баҕалаах этим. Бииргэ төрөөбүт эдьиийим мэлдьи туйгуннук үөрэнэрэ. Төрөппүттэрим миигин эмиэ: “Эдьиийиҥ курдук буолуохтааххын”, — диэн, кинини холобур оҥорооччулар. Ол иһин киһини өйдүөхпүттэн мэлдьи эдьиийбин холобур оҥостон улааппытым. Кинини батыһан үөрэхпэр олус кыһаллар этим. Бэһис кылааска киирэрбэр лиссиэйгэ киириигэ тургутуу буолбутугар төрөппүттэрим миигин “математика үчүгэй” диэн илдьибиттэрэ. Тиийбиппит, 150 оҕо тургутууга кэлбит этэ. Саатар, кыра кылаастарга тустууга сылдьыбыт буолан, “Дьоҕурга” сылдьыбатаҕым. Ол 150 оҕоттон 14 эрэ оҕо лиссиэйгэ үөрэнэр кыахтанар этэ. Онон улахан киирсии буолбута. Суоттаан, баалым хапсан киирбитим. Онно учууталым Илья Гаврильевич Кысылбаиков илиибин ыга туппутугар хайдах эрэ ис-испиттэн математик буолуохпун баҕаран кэлбитим. Учууталбын аҕам курдук саныыбын. Хайдах эрэ киһи суолун хайысхатын ыйан-кэрдэн биэрэр. Бэйэтэ өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ геометрик диэтэхпинэ, сыыспат буолуохтаахпын.
Ыраах омук сирдэринэн олимпиадаларга, лааҕырдарга сырыттахха, аймахтыы омуктарбыт биһиги саха омук буоларбытын интэриэһиргээн ыйыталаһааччылар. Ордук тымныы килиимэппитин, ирбэт тоҥмутун, сирбит баайын токкоолоһооччулар. Арассыыйа нууччалара соччо-бачча наадыйан ыйытааччылара суох. Билэр-көрөр оҕолор буолан, “табанан сылдьаҕыт дуо?” диэн курдук ыйытыылары биэрээччилэрэ суох. Арай биирдэ: “Хас ыал аайы алмаастааххыт дуо?” – диэн ыйыппыттара. Киһи маннык элбэх омугу кытары алтыстаҕына, саха буоларынан киэн туттар эбит. Сахам тыла уонна математикам олохпор көмөлөһөр, дьону кытары элбэхтик кэпсэтэбин, алтыһабын, барытын билэ-көрө сатыыбын, дириҥник ырытан толкуйдуубун.
Түмүк оннугар
Билигин үгүс куорат оҕото нууччатымсыйа сатыыр эбит буоллаҕына, бу сахалыы тыыннаах куорат оҕолоро төттөрү хартыынаны көрдөрдүлэр. Иитиллибит ийэ тылын илдьэ сылдьар, саха буоларынан киэн туттар оҕо, ыччат ордук ситиһиилээх буоларын, сахалыы тыллаах кыһалар ситиһиилэриттэн да көрдүбүт. Аахпыккыт курдук, бу кэпсэппит оҕолорбут төһө даҕаны куорат эйгэтигэр улаатталлар, үһүөн сахалыы өйдөөх-санаалаах, санааларын сайа саҥарар, тобуллаҕас толкуйдаах эбиттэр. Бэл, тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын билэллэрэ-көрөллөрө сөхтөрдө. Сыччах математикаларын, физикаларын өрө тутан баран сылдьыбыттара буоллар, маннык ситиһиилэниэхтэрэ эбитэ дуу... Саха суруйааччыларын айымньыларын аахпыт эрэ оҕо олоҕу дириҥник ырытан көрөрө, быдан билиилээҕэ саарбаҕа суох. Мындыр киһи Михаил Алексеев ол иһин даҕаны математиканы кытары саха тылын бииргэ дьүөрэлэһиннэрдэҕэ. Саха тыла туохха да наадата суох диэн өйдөбүллээх оҕолор, төрөппүттэр сыыстаралларын, элбэҕи сүтэрэллэрин бары да өйдөөтөххүт буолуо. Оҕотун ситиһиилээх, сайдыылаах киһи оҥоруон баҕарар төрөппүт болҕомтотун ууруон наада эбит.
Бэлэмнээтэ
Туйаара СИККИЭР.
