Бу – Аан дойдуга саамай дьикти уонна кыайан үөрэтиллибэккэ хаалбыт ыарыы. Хас эмэ мөлүйүөнүнэн киһини “утуппут” уодаһыннаах хамсык ааспыт үйэ 20-с сылларыгар диэри дьону улаханнык аймыы сылдьыбыта. Учуонайдар туох ыарыы тура сылдьыбытын билиҥҥэ диэри араастаан быһаара сатыыллар да, туһа суох.
Кэлин билим тиэрмининэн "летаргический энцефалит" диэн ааттаабыттара. Ол иннинэ докумуоҥҥа мэлдьи "утуйар ыарыы" диэн бэлиэтэнэрэ. Дьиктитэ диэн, бу ыарыыга хаптарбыт киһи утуйан баран кыайан уһуктубата буолар. Сорохтор харахтарын биирдэ да аһан көрбөккө, ыйы ыйынан оннук утуйаллара. Кэлин быһаарбыттарынан, ыарыһахтар утуйан баран, устунан куомаҕа түһэллэр уонна онтон кыайан тахсыбаттар эбит. Уһуктубут дьону да дьоллооҕунан аахпаттара. Таас статуяҕа кубулуйан, кыайан хамсаабат да, саҥарбат да буолаллара. Арай бэрт аҕыйах киһи мүччү түһэн, арыый чэпчэкитик аһарара. Аатыгар эрэ “чэпчэки”, ол дьон харахтарын быччыҥнара хатан, үйэлэрин тухары кылардыы көрөр буолаллара.
"Утуйар ыарыы" туһунан сурах уопсастыбаҕа киэҥник маҥнай 17-с үйэҕэ тарҕаммыта. Лондон олохтоохторо муус доруобай сылдьан, утуйан баран кыайан уһуктубатахтара. Араастаан уһугуннара сатаабыттара: уотунан да оҕустарбыттара, улахан тыаһынан да соһутан көрбүттэрэ – туһа тахсыбатаҕа. Нэдиэлэни быһа өйдөрүгэр киирбэккэ утуйбутунан барбыттара. Бу ыарыы киэҥник 20-c сылларга биллибитэ. Онно, дьэ, айдаан тахсыбыта. Ыарыы вируһа Дьобуруопа олохтоохторун сутуйан барбыта, ол түмүгэр 1,6 мөл. киһи ыалдьыбыта. Уодаһыннаах ыарыыга хаптарбыт хас үһүс киһи кыайан өрүттүбэтэҕэ.
Бу дьикти ыарыы Сэбиэскэй Сойууска 1921 с. Румынияттан киирбитэ. Дойдубутугар "эпидемиологическай сезон" 1925-1926 сс. диэри барбыта. Ол эрээри ыарыы долгуна Дьобуруопаҕа курдук улахан сүтүгэ суох ааспыта. Холобур, Москубаҕа сыл иһигэр (1922-1923 сс.) сүүстэн эрэ тахса киһи ыалдьыбыта, хас төрдүс киһи өлбүтэ. Бэрэпиэссэр М.Моргулис суруйбутунан, ыарыһахтар утуйа сытан туох буола турарын өйдүүллэр эбит. Сорохтор – нэдиэлэ, сорохтор ыйы-ыйдаан “утуйбуттарын” бэлиэтээбит. Ол киһи этэ-сиинэ хайдах охсуһарыттан тутулуктаах эбит. "Утуйа сытааччылар" кыраадыстара тахсар, харахтарын быччыҥа баралыыстыыр уонна тыыналлара ыарыыр диэн быраас түмүк оҥорбут.
Ыарыы төрүөтүн быһаарбатах буоланнар, хайа да дойдуга кыайан эмтээбэтэхтэр. 1926 c. ыарыы соһуччу сүтэн хаалар. Сэбиэскэй Сойууска эрэ буолбакка, ыарыы тарҕаммыт дойдуларыгар барытыгар. Бу кэннэ "утуйар ыарыы" эргиллэ илик. Арай 2014 с. Казахстан биир кыра түөлбэтигэр олорор 34 киһи маныаха маарынныыр ыарыыга ыалдьыбыттара биллэр. Сутуллубут дьон эмиэ утуйар мээрик буолбуттар.
