1964 сыллаахха, алтынньы 14 күнүгэр КПСС Киин Кэмитиэтин Пленума Никита Хрущеву астаапкаҕа ыыппыта.
1953 сыллаахха Иосиф Сталин кэннэ Сэбиэскэй Сойуус чөмчөкөтүгэр Георгий Маленков, Лаврентий Берия уонна Никита Хрущев олорсон хаалбыттара. Былаас былдьаһыытын кэмигэр Хруще бастаан утаа Лаврентий Павловиһы суулларбыта, кинини “норуот өстөөҕүнэн” аахпыттара, ол кэннэ Георгий Максимилианович былаас биэтэгиттэн эмиэ туоруурга күһэллибитэ.
Никита Сергеевич салайар эпохата “культ личности” өйдөбүлү суох гыныыны, космоһы баһылааһыҥҥа сүҥкэн дабайыылары, кырыс сири баһылааһыны кытары ыкса сибээстээх. Ол да буоллар, устуоруктар уонна эспиэрдэр этэллэринэн, Хрущев “ситэ дьаһайбатах сыыһа экэнэмиичэскэй көрүүлэриттэн улахан кириисис бүрүүкээбит, норуот утарсыыта саҕаланар, онтон сылтаан Новочеркасскайга буолбут атааннаһыы тиһэх туочуканы уурбут” диэн суруйаллар. Аармыйа кэккэтин улаханнык сарбыйан, Хрущеву утары байыаннайдар барбыттара, ускуустуба туһунан кириитикэлиир этиилэриттэн айар интеллегенция эмиэ Хрущеву утары турбута. Карибскайдааҕы ракета кириисиһэ Хрущев тас дойдуга ыытар бэлиитикэтигэр саамай охсуулааҕынан буолбута.
1957сыллаахха баартыйа элиитэтэ Хрущев үлэтин сөбүлээбэккэ, былаастан сууллара сыспыттаах. Астаапкаҕа барыаҕын, Георгий Жуков орооһон тохтотуллубут. Хрущев маршал Жуковы “олус ыттан эрэр” диэн, чочумча буолаат, оборуона миниистириттэн тохтотон кэбиһэр.
“Уталытыллыбат боппуруос” көрүллэр
1964 сыллаахха Никита Сергеевич баартыйалаахтарын кытары барыларын кэриэтэ этиһэн,тыл-тылга киирсибэт буолан, балаһыааньата тыҥыыр. Ол иһин, өһүргэммит дьон Хрущеву суулларарга кистэлэҥ киксиини ыыталлар. Кинини утары кистэлэҥ хампаанньа ыытылларын Никита Хрущев бэркэ билэр эбит да, туох да күттүөннээх дьаһалы ылымматах.
1964 сыллааха, алтынньы саҥатыгар Хрущев Абхазияҕа аатырбыт Пицундаҕа сынньана сылдьыбыт. Ол сырыттаҕына, Москубаттан “КПСС Киин кэмитиэтин президиумун суһал мунньаҕар “уталытыллыбат боппуруоһу”көрүү буолар, онон кэлэ тарт” диэн төлөппүөннээбиттэр. Алтынньы 13 күнүгэр Хрущев Москубаҕа кэлэр. Мунньах кэмигэр кинини экэнэмиичэскэй уонна бэлитиичэскэй боппуруостарга куруубай алҕастары таһаарбытыгар буруйдууллар, кини биир баартыйалаахтарыгар толоостук сыһыаннаһарын ахталлар. Никита Сергеевич сорох алҕастарын билинэр уонна ону көннөрүнүөх буолар да, киниэхэ ону гынарыгар кыаҕы ким да биэрэр санаата суоҕа. Инньэ гынан, Хрущеву астаапкаҕа ыыталлар.
1964 сыл алтынньы14 күнүгэр КПСС КК Пленума Никита Сергеевиһы “доруобуйатын туругунан” астаапкаҕа ыытар, ол туһунан ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президума уураах таһаарар.
Ити алтынньытааҕы уларыта тутууну ыытыспыт сүрүн дьон дьылҕалара салгыы хайдах салаллыбытай?
Леонид Брежнев
“Хрущев ыкса киһитинэн” ааҕыллар Леонид Ильич 1960-1964 (сайыныгар дылы) сс. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар олорбута. Ол эрээри, Хрущев Брежнев оннугар Анастас Микояны олордубута. Брежнев төһө да КПСС КК сэкэрэтээрин дуоһунаһын тутан хааллар, ити быһаарыыттан улаханнык абарбыт. Онон Хрущеву суулларыыга кистэлэҥ үлэ Брежневы Хрущев оннугар хаалыан сөп диэн көрүүлэммит. Кинини быстах кэмҥэ олордоору гыммыттар эбит да, Брежнев икки утарсааччытын сатабыллаахтык туоратан, модун дойдуну 18 сыл салайар кыахтаммыта. Кини салайар эпохатын “дойдуга саамай чуумпу, уу-нуурал олоҕу аҕалбыт” салайааччы быһыытынан сыаналыыллар.
Алексей Косыгин
Алексей Николаевич сэбиэскэй салалта биир биллэр, күүстээх технократа этэ. Кини атыттартан уратыта диэн, карьератын баартыйаттан буолбакка, бырамыысалыннаска саҕалаабыта. Кини өссө Сталин саҕана үрдүкү дуоһунастарга олорбута. 60-с сыллар саҕана Косыгин ССРС миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытынан олорбута. Оттон Совмины Хрущев тус бэйэтинэн салайара. Хрущев экэнэмиичэскэй бэлиитикэтин “ситэтэ суох уонна авантюра” диэн сыаналыыра. Инньэ гынан, кини кистэлэҥ хампаанньаны ыытааччылары биир бастакынан өйөөбүтэ. Переворот кэннэ Косыгин сэбиэскэй бырабыыталыстыбаны салайбыта. Кини ыыппыт экэнэмиичэскэй реформата бары көрдөрүүлэри биллэ тупсарбыта. Брежнев саҕана дьон олоҕун уйгута улаатыыта - Косыгин ылыммыт миэрэлэрин кытары быһаччы сибээстээҕэ. Кини бырабыыталыстыбаны 1980 сыллаахха диэри салайбыта, ыарыыта бэргээн тохтуурга күһэллибит. Ол кэннэ, икки ый буолан баран өлбүтэ.
Михаил Суслов
КПСС КК сэкэрэтээринэн Михаил Андреевич 1947 сыллаахха анаммыта уонна хара өлүөр дылы сэкэрэтээрдээбитэ. Кини идеология боппуруостарынан дьарыктаммыта, инньэ гынан былаас былдьаһыытыгар сыһыана суоҕа. Ол эрээри 1964 сыллаахха кистэлэҥ киксээччилэри өйүүргэ быһаарынар. Брежнев “идеологияны мин кыайбаппын” диэн санааттан ити боппуруоһу барытын Суслов санныгар сүктэрбит. Кини бу дуоһунаһыттан тута ол дойдуга атаарыллбыта – 1982 сыл тохсунньутугар өлбүтэ.
Николай Подгорный
Киксээччилэр ортолоругар Хрущевка саамай бэриниилээх Николай Викторович этэ. Кини өссө Хрущев Украинаҕа салайар үлэҕэ сыстарын саҕана бииргэ үлэлэспит киһитинэн буолар. 1957 сыллаахха Хрущев өйөбүлүнэн Украина хомуньуус баартыйатын КК бастакы сэкэрэтээрэ буола түспүтэ. Ол эрээри, 1963 сыллаахха “өлгөм үүнүүнү хааччыйбатыҥ” диэн сылтахтаан Подгорнайы Хрущев устан кэбиһэр. Ол кэннэ кини Москубаҕа тиийэн КПСС КК лииньийэтинэн чэпчэки бырамыысалыннаһы салайбыта. Хрущев дьон истэн олордоҕуна Подгорнайы куруук улаханнык саҥарар, сэтэриир эбит. Биирдэ “Дуоһунас биэрэн туран Москубаҕа аҕалбытым да, киһибит инженер таһымыттан өнүйбэтэ” диэбит. Подгорнай онтон улаханнык өһүргэнэн, киксээччилэргэ үөрүүнү кытары куомуннааҕынан киирбит. Ити Хрущевка улахан охсуу буолбута.
1965 сыллаахха Николай Подгорнай ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ буолбута. Кини ити дуоһунаһыгар биэнсийэҕэ тахсыар дылы олорбута (1977 с).
Родион Малиновский
Родион Яковлевич Георгий Жуков астаапкаҕа барыаҕыттан ыла, 1957 сылтан оборуона миниистиринэн олорбута. Хрущев байыаннайдар ахсааннарын аччатар бэлиитикэтин сөбүлээбэккэ, тойонноругар тахсыбыттар. Кини ону кытары утарылаһар кыаҕа суох буолан, Хрущеву былаастан туоратарга кистэлэҥ үлэҕэ сөбүлэспит. Онно байыаннайдар нейтралитет буолалларын хааччыйыахтааҕа уонна туораттан орооһуо суохтааҕа. Малиновскай ити миссиятын толорбута. Кини 1967 сыллаахха хара өлүөр дылы миниистирдээбитэ.
Александр Шелепин
Александр Николаевич өр сыллар усталарыгар хомсомуол үлэтигэр сылдьыбыта. 1941 сыллаахха Москуба анныгар партизаннары таларга үлэлэспит. Кини Зоя Космодемьянскаяны бэлэмнэспитинэн биллэр. Өссө Сталин саҕана ВЛКСМ КК бастакы сэкэрэтээринэн анаммыта. 1957 сыллаахха кини Хрущевка “антипартийнай бөлөҕү” суулларыыга (Маленков, Каганович, Молотов уонна Шепилов) быһаччы көмөлөспүт. Ол кэннэ Никита Сергеевич КГБ салайааччытынан анаабыта, онтон 1961 с. КПСС КК сэкэрэтээрэ буолбута. Ол кэннэ ССРС КК уонна ССРС миниистирдэрин Сэбиэтин партийнай-судаарыстыбаннай хонтуруол Кэмитиэтин салайбыта. Кини Хрущеву суулларыы эпэрээссийэтин күөртээччиннэн уонна “мэйиитинэн” сылдьыбыт. Онуоха партийнай элиитэ кинини Хрущев оннугар олоруо диэн көрөр эбит. 1967 с. Шелепины ВЦПС бэрэссэдээтэлинэн анаабыт. Профсойууһу салайыаҕыттан кини баартыйаҕа ылар аптарытыатын төһө да сүтэрдэр, Политбюро чилиэнинэн олорбута. 1975 с. Брежнев кинини ССРС анал-тэхэньиичэскэй үөрэхтээһин Судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан олордубута. 1984 с. биллибэккэ-көстүбэккэ биэнсийэҕэ барбыта.
Владимир Семичастнай
50-с сс. ВЛКСМ КК сэкэрээтэринэн олорбут Владимир Ефимович Шелепин аллар атаһа этэ. 1961 с. КГБ салайааччытынан анаммыта. 1967 сыллаахха Брежнев кинини КГБ салайааччытыттан устан кэбиһэр. Сылтаҕа – Сталин кыыһа Светлана Аллилуева АХШга куотуута. Ол кэннэ кинини Украинаҕа миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан утаараллар. 1981 с. “Знание” уопсастыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан ананар. 1988 с. биэнсийэҕэ тахсар. Кини 2001 сыллаахха тохсунньуга 76 сааһыгар Москубаҕа өлбүтэ.
