Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын тэрээһиннэригэр: “Хас биирдии оҕо талааннаах, ону таба көрөн, арыйыахха наада”, – дииллэрин үгүстүк истэбит. Оннук, оҕону үөрэтэр уонна сайыннарар хайысхалаах бырайыактартан биирдэстэрэ “Оҕо саас лабаратыарыйата” буолар.
Бу бырайыак устуоруйата Саха сирин бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев 2019 сыллаахха “аныгы оҕолору уонна кинилэр доруобуйаларын үөрэтэр институту аһыахха” диэн тыл көтөҕүөҕүттэн саҕаламмыта. Чахчыларга олоҕуран, институт оҕолор тус уратыларын, олорор сирдэрин учуоттаан туран, доруобуйаларын чэбдигирдэр уонна сайыннарар наадатын бэлиэтээбитэ.
Онтон сиэттэрэн, үүнэр көлүөнэ кэнэҕэскитин оҥорор инниттэн Ил Дархан Айсен Николаев өйөбүлүнэн “Оҕо саас лабаратыарыйата” бырагыраама толкуйдаммыта. Бырагыраама иһинэн “Саха сирин кытта сайдабыт”, “Оҕо талаанын сайыннарыы эко-тиһигэ” уонна “Эрдэттэн көмөлөһүү” диэн хаттыгас бырайыактар бааллар. Бу бырагыраамалар баччыр оҕоттон саҕалаан, оҕо аймах олоҕун бары кэрдиис кэмин тилэри хабаллар.
Бу туһунан биһиги “Оҕо саас лабаратыарыйата” ГРД АНО дириэктэрэ Юрий Иванович Семёновы кытта кэпсэттибит.
“Биһиги киэҥ хабааннаах бырайыакпыт оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолор доруобуйаларын туругун уонна сайдыыларын, ону тэҥэ онно дьайар чахчылары, ол иһигэр сыыппара технологияларын эмиэ үөрэтэр, ырытар. Тутаах сыал-сорук – дойду тутаах учуонайдарын кытыаран, оҕо дэгиттэр сайдыылаах буоларыгар дьиҥ көмөлөөх, билимҥэ тирэҕирбит көдьүүстээх ньымалары тобулуу, ситэрии.
Онуоха биһиги хас биирдии оҕоҕо болҕойон, кини тугу тыынарын, туохха тыыппалааҕын быһааран, билимҥэ олоҕуран, оҕо талаанын сайыннарыыга үлэлэһиэхтээхпит. Онно биһиэхэ АЛРОСА өҥөтө сүҥкэн – бырайыак олоччу хампаанньа Үүнэр көлүөнэ пуондатыгар укпут үбүлээһининэн олоххо киирэр”, – диир Юрий Семёнов.
“Оҕо саас лабаратыарыйата килиимэт, география, социальнай култуура курдук хайысхалар оҕолорбут эт-хаан, өй өттүнэн сайдыыларыгар хайдах дьайалларын үөрэтээри чинчийээччилэр уонна быраактыктар бөлөхтөрүн түмэн, биир сыаллаан-соруктаан үлэлэһэр. “Оҕо саас лабаратыарыйатын” М.В. Ломоносов аатынан МГУ уонна М.К. Аммосов атынан ХИФУ психология факультеттарын өйөбүлүнэн, Саха сирин биллэр-көстөр учуонайдара уонна идэлээхтэрэ салайан-бэрийэн үлэлэтэллэр.
Саха сирин кытта сайдабыт
Хас биирдии көлүөнэ, иннинээҕи тутаах өйдөбүлү тутуһарын сэргэ олоҕу бэйэтин ураты хараҕынан көрөр, ылынар эрэ буолбатах, бэйэтэ эмиэ олох араас ойуутун-мандарын уонна сайдыы араас таһымын көрсөр. Аныгы оҕо бүгүҥҥү туругун өйдүүр уонна тустаах кэмҥэ сөптөөх сүбэ-ама биэрэр инниттэн “Саха сирин кытта сайдабыт” диэн бырайыак толкуйдаммыта. Манна оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор доруобуйаларын уонна уопсай сайдыыларын билим өттүттэн кэлимник чинчийэр учуонайдар уонна педагогтар үлэлэһэллэр.
“2021 сылтан саҕалаан, биһиги хас сыл аайы 3 тыһ. тахса оҕо доруобуйатын көрөбүт-истэбит. Онно олоҕуран, оҕолор доруобуйаларын уонна уйулҕа өттүнэн сайдыыларын туһунан иһитиннэрии аҕыс төрүтүн (базатын) оҥордубут. Аныгы кэм оҕотун толору “мэтириэтин” оҥорон, оҕолор доруобуйаларын бөҕөргөтөр араас суол сүбэлэрдээх мэтиэдьикэни торумнаан таһаардыбыт. Холобур, кыра саастаах оҕолорго дьуот тиийбэтэ көстөр. Ити чахчыларга олоҕуран, хааҥҥа-сииҥҥэ тиийбэт эттиктэринэн, холобур, йодунан уонна да атын хайаан да ирдэнэр микро-элэмиэннэрдээх аһынан-үөлүнэн сөпкө хааччыйар кэлим миэрэлэр торумнаннылар”, – диир Юрий Иванович.
Исписэлиистэр оҕолор уйулҕа өттүнэн туруктарыгар эмиэ болҕойоллор. Нууччалыы билбэт оҕо тургутугу өйдөөмүнэ, сыыһа-халты саҥаран, уйулҕа туругун түмүгэ сыыһалардаах буолуон сөп. Оннук буолбатын туһугар “Оскуолаҕа киирэ илик оҕо уйулҕатын сайдыытын таһымын быһаарыы” диэн, аан бастакы сахалыы мэтиэдьикэни бэлэмнээбиттэр. Онон оскуолаҕа киирэ илик оҕолору диагнозтыыр кыах судургутуйбут.
Оҕо талаанын арыйыы эко-тиһигэ
Оттон бу бырайыак алын кылаас оҕолорун дьоҕурун, талаанын таба тайанарга, арыйарга дьиссипилиинэлэринэн (междисциплинарное) үөрэтии төрүттэригэр олоҕуран, инновациялаах бырагыраамалары уонна ньымалары бэлэмнээн, олоххо киллэрэр хайысхалаах. Төһө да саҥа киллэрии буоллар, маннык үөрэтии тиһигэ ФГОС ирдэбилигэр эппиэттэһэр. Бу тиһиги бэлиэр өрөспүүбүлүкэ 7 оскуолата уонна Н.Г. Чрнышевскай аатынан идэтийии-педагогика колледжа тутта сылдьар.
“Дьиссипилиинэлэринэн үөрэтии саҥа технологията хас биирдии оҕо өй уонна айар-тутар дьоҕурун сайыннарарга туһалаах. Ол көмөтүнэн хас биирдии оҕо тус бэйэтин үөрэххэ дьоҕурун, ис кыаҕын арыйан, билэн, бэйэтин күүстээх өттүн, өйүн ууһун, дьоҕурун салгыы сайыннарар кыахтанар. Дьиссипилиинэлэринэн үөрэтии технологиятын туһанар учууталлар үлэлэрин социальнай уйулҕа ырытыыларыгар (мониториннарыгар) көрүөххэ сөп. Оттон оннук ырытан көрүү оскуолатааҕы уйулҕа педагогттарын кытта оҥоһуллар. Учууталлар бэлиэтииллэринэн, ол – оҕолор матырыйаалы дириҥник иҥэринэллэригэр уонна дьарыкка интэриэстэнэллэригэр улаханнык көмөлөһөр”, – диэн “Оҕо лабаратыарыйатын” уйулҕаһыт-педагога Саргылаана Андреева кэпсээтэ.
Бу сонун технологияны уопсай үөрэхтээһин оскуолаларыгар киллэрэргэ анаан, үөрэх-мэтиэдьикэ босуобуйалара, манагыраапыйалар, үөрэнээччилэр үлэлиир (рабочай) тэтэрээттэрэ бэлэмнэммиттэр.
Эрдэттэн көмөлөһүү
Сэрэхтээх бөлөх (группа риска) диэҥҥэ киирсэр оҕолор доруобуйаларын туруга уонна сайдыыларын таһыма салгыы хайдах буолара кэлим көмө кинилэргэ төһө эрдэ оҥоһулларыттан улахан тутулуктаах.
Ол да иһин Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата Доруобуйаларын туругунан хааччахтаах оҕолор уонна эрдэҕэс оҕолор доруобуйаларын чөлүгэр түһэрэр Өрөспүүбүлүкэ киинин кытта “Эрдэттэн көмөлөһүү” диэн бырайыагы үлэлэтиигэ ылсыбыттара.
Бырайыак мэдиссиинэ, социальнай уонна уйулҕа-педагогика чинчийиилэрин кэлимник хабар. Кэлим көмөҕө наадыйар оҕолору уһаппакка-кэҥэппэккэ булар инниттэн уһуйааннарга сылдьар оҕолорго аналлаах автоматизированнай скрининг тиһигэ оҥоһуллубут.
“2021 сылтан 2 тыһыынчаттан тахса оҕолоох ыалга көмөлөстүбүт. Киэҥник хабаары Саха сирин оройуоннарыгар “Эрдэттэн көмөлөһүү” пилотнай былаһааккаларын тиһигин тэрийэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Үс сыл иһигэр Үүнэр көлүөнэ пуондата өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа 21 кыах-мэтиэдьикэ оройуоннааҕы киинин арыйарга көмөлөстө. Ону таһынан сорох улууска оҕо үөрэҕин тэрилтэлэрин төрүтүгэр көмөнү эрдэттэн оҥоруу 7 сулууспата үлэлиир: Горнайга, Үөһээ Дьааҥыга, Чурапчыга, Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ, Ленскэйгэ”, – диэн кэпсээтэ Юрий Иванович.
Ону таһынан дьиссипилиинэлэринэн үөрэтии көһө сылдьар биригээдэлэрэ улуустарынан сылдьан, оҕолор доруобуйаларыгар кэһиллии тахсыбытын, сайдыыларыгар бытаарыы баарын, олоҕу олорууга хааччаҕы көрсөллөрүн эрдэтинэ булар, быһаарар уонна кинилэргэ көмөлөһөр түгэннэрэ элбэх. Ол түмүгэр оҕо атын үөрэх тэрилтэлэригэр этэҥҥэ, охсуута суох көһөр, түргэнник үөрэнэр кыахтанар. Төрөппүттэр, эмиэ элбэххэ үөрэнэн, оҕо сайдыытын боппуруоһугар быһаарсар буолаллар.
Санатан эттэххэ, АЛРОСА хампаанньа оҕолору уонна ыччаты өйүүр бырайыактарга өрүү да ураты болҕомтотун уурар. Хампаанньа үбүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр доруобуйаны чэбдигирдэр, чөлүгэр түһэрэр, сайыннарар кииннэр тутуллаллар. АЛРОСА балыыһалар оҕону эмтиир отделениеларын тэрилинэн, миэбэлинэн хааччыйар, оҕо сайыҥҥы сынньалаҥын үбүлүүр.
Оҕо аймаҕы уонна ийэ буолууну өйүүр, онно сыһыаннаах бырайыактарга алмаас хампаанньата хас сыл аайы 2 млрд солк. кэриҥэ үбү көрөр. Юрий Семёнов бэлиэтээбитинэн, бу социальнай бырайыак тэрээһиннэрэ тиһиктээхтик ыытыллар буолан, оҕону кытта үлэ уонна кинилэри сайыннарыы муҥутуур көдьүүстээх. Бу барыта – биисинэһи кытта кыаҕы түмэн үлэлиир үтүө түмүктээх буолуута – АЛРОСА, Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын уонна билим бииргэ үлэлэһиилэрин холобуругар ырылхайдык көстөр.
Интэриэһинэй чахчы:
Бу дьыл сэтинньитигэр “Оҕо саас лабаратыарыйата” “Киһиэхэ барытыгар сөптөөх муусука” бырайыак чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэ оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор үөрэнэр тэрилтэлэригэр анаан, сахалыы тылынан аан бастакы үөрэх-мэтиэдьикэ хомуурунньугун бэчээттэппит. Онно саха мэлэдьиистэрин ырыаларын уонна нууччалыы биллэр-көстөр ырыалар сахалыы тылбаастаммыттарын, уопсайа 336 ырыаны түмэн киллэрбиттэр.
Бырайыак туһунан төрөппүттэр санаалара
Лена Попова:
– Реабилитация киинигэр биһигини учаастактааҕы педиатр-бырааспыт ыыппыта. Киин аныгылыы ис барааннаах, кэрэ, сырдык, үчүгэйдик хааччыллыбыт. “Эрдэттэн көмө” салаатыгар ылбыттара. Олус үчүгэй үлэһиттэрдээхтэр. Тус дьарыктаныыга 3 ый сырыттыбыт. Исписэлиис Анастасия көмөтүнэн, оҕобут биллэ сэргэхсийдэ, сайдыы баран эрэрэ көстөр, кыысчааммыт бэйэтэ таҥнар буолла, араас саҥаны-тыаһы үтүктэ сатыыр дьүккүөрдэннэ, өйдүүрэ тубуста. Бэйэм төрөппүт быһыытынан, оҕону кытта сөпкө алтыһарга, өйдөһөргө үөрэнним. Биэрэр иһитиннэриилэрэ өйдөнүмтүө уонна хаачыстыбалаах. Киин салгыы сайда-чэчирии, туһалыы турарыгар баҕарабын!
Людмила Захарова:
– Дьарыктарыттан толору астынным, оҕобор уларыйыы баара көстөр. Биһиги бөлөҕүнэн көрсүһүүлэргэ сылдьыбыппыт, тоҕо диэтэххэ, оҕобут тэҥ саастыылаахтарын кытта тэҥҥэ алтыспат этэ. Оттон дьарыктарга сылдьыаҕыттан оҕолору чугаһатар, кинилэргэ бэйэтэ тиийэр, тэҥҥэ оонньоһор буолла. Эрдэттэн көмөлөһүү идэлээхтэригэр улаханнык махтанабын. Дьарыкка үөрүүнэн кэлэр, толлубат. Исписэлииспит кинини кытта бэрт түргэнник уопсай тылы булбута. Оҕобут туора, билбэт дьонун итинник чугаһата охсооччута суох этэ.
Яна Мандарова:
– Билэр дьоммут сүбэтинэн бу Кииҥҥэ киирбиппит. Диагностиканы барар кэммитигэр оҕобут сайдыытыгар уустуктар бааллара биллибитэ, онон биһиэхэ туспа, тус дьарыкка, суруйбуттара. Исписэлиис оҕону, кини туругун тута өйдүүрүн олус сөбүлээтим.
Биһиги оҕобут билэр-көрөр баҕата улаатта, ыскааптары, ол-бу хаҕын, тюбиктары арыйар, сэргиир буолла. Фасоллаах оонньууну, оонньуурдары араартыыр дьарыгы биһирээтэ. Киин салгыы да сайда туруохтун!
Евдокия Соркомова:
– Уолчааным биллэ холкутуйда, харахпын көрөр буолла. Кэпсэтэр курдук, тугу эрэ саҥара сатыыр. Быдан сэргэхсийдэ, кууһар булла. Дьиэбитигэр тиийэн оонньуу ньымаларын хатылыыбыт, ыллыыбыт, уруһуйдуубут. Киин кэлэктиибин олус сөбүлээтим. Быһата, биһирээтибит. Кыһамньыларын иһин улаханнык махтанабын!
Андрей Шилов суруйуутуттан тылбаас.
