Ааспыт нэдиэлэҕэ cаха тылын учууталларын II сийиэһэ буолан ааста. “Дьэ, ньиргитии” диэн астыммыт да, “чэ, кэлин көрүөхпүт” дэһээччи да баар. Бу сугулаан өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт тыллар дьылҕалара үрдүкү салалта уонна уопсастыбаннас болҕомтотугар сылдьарын, кыһалҕаны бииргэ быһаарар санаа баарын көрдөрдө.
Элбэх араас этии, санаа атастаһыыта баарыттан аҕыйах түгэҥҥэ тохтуохха.
Дэлэгээттэр сийиэс үс күн устата тигинэччи үлэлээбитин, үрдүк тэрээһиннээхтик барбытын аҕыннылар. Кырдьык, утуйар ууларын да умнан туран, туораттан киһини салгытар курдук субу-субу буолбут сүбэ мунньахтары, күүстээх бэлэмнэниини ыыппыт, хонтуруолу тэрийбит хамыыһыйа тустаах чилиэннэригэр, биэдэмистибэлэр үлэһиттэригэр кылгас болдьох иһигэр улахан тэрээһини үмүрү туппуттарыгар улахан махталбытын тиэрдиэх тустаахпыт.
Бүтүн өрөспүүбүлүкэттэн 500-чэ дэлэгээти түмэр, улахан мунньахтар ис хоһооннорун ситимниир, сүрүннүүр, кэпсэтиини ыытар былаһааккалары иилиир-саҕалыыр, түмүк докумуоннары бэлэмнээн оҥорор манан дьыала буолбатах. Элбэх дискуссия, төгүрүк остуол, быыстапка, көрсүһүү, онтон да атын сонун тэрээһин тохтоло суох буолан, учууталлар, мэктиэтигэр, солотуйан, бэйэ-бэйэни кытта алтыһар түгэммит да көстүбэтэ диэтилэр.
Үрдүкү былаас болҕомтото
Сийиэс уратыта туох буолла диэтэххэ, бастакы сийиэһи тэрийсэн сүүрбүт-көппүт судургу учууталлар да, уопсастыбанньыктар да II сийиэскэ салалта, үрдүкү былаас өттүттэн уһулуччу болҕомто ууруллубутун бэлиэтээтилэр. Кырдьык, кыһалҕаны быһаарыы салалтаттан быһаччы тутулуктааҕын Ил Дархан бэйэтинэн көрдөрдө. Сийиэс үлэтин саҕалыан иннинэ, Тыл сүбэтин улахан мунньаҕар Айсен Николаев СӨ “Тыл туһунан” сокуонугар уларытыыны киллэрэр, ону кытта тылы хараанныыр, сайыннарар бырагыраама үбүлээһинин 56 мөл. солк. 100 мөл. тиийэ улаатыннарар, үлэтин күүһүрдэр туһунан этиитэ саха тыллааҕы барытын долгутта.
100 мөл. солк. тыл дьылҕатын сонно быһаарыа суоҕа да буоллар, чопчу үлэ барыаҕа, хардыы оҥоһуллуоҕа диэн эрэнэбит. Оттон дьон-сэргэ бары даҕаны үлэлэһэргэ бэлэмин биллэрдэ. Даҕатан эттэххэ, Айсен Сергеевич Дьокуускай куорат мээринэн үлэлиир кэмигэр, сахалыы үөрэтии кыһалҕатын өйдөөн, тус хонтуруолугар ылан, уопсастыбаннаһы, педагогтары кытта бииргэ үлэлэһэн, “Айыы Кыһата” гимназия дьиэтэ тутуллубутун, куорат оскуолаларыгар эбии сахалыы кылаастар аһыллыбыттарын уопсастыбаннас махтана ахтар.
Итини сэргэ Ил Түмэн хайа спикерэ саха тылын үөрэтии мэтиэдьикэтин тупсарар, саҥардар, сахалыы билбэт оҕолорго анаан туспа үөрэтэр ньыма туһунан санаатын эппитэ баарай. Арай сис кэмитиэт салайааччыта эттэҕинэ махтал буолуо. Оттон Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев дэлэгээт учууталлары кытта көрсүһүүгэ бэйэтинэн бу туһунан санаатын үллэстибитэ, тылын тиэрдибитэ саныахха да астык буолбаат! Оччону истибит дэлэгээттэр “салалтабыт өйүүр, биһиги диэки” диэн, өрөйөн-чөрөйөн биэрдилэр.
Бэйэ кыаҕын туһаныахха
Сийиэс улахан мунньаҕар Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин I солбуйааччыта А.Н. Жирков ФГОС иирбэтин-таарбатын оннун булларарга “учууталлар буолбакка, салалта ылсыахтаах” диэн, билиҥҥитэ ити өттүгэр улахан ситиһиитэ суохпутун, үөрэрбит эрдэтин билиннэ. Онон, төрөөбүт тыл чааһа аҕыйыыр куттала син биир суоһуурун өйдөөтүбүт. Кини тылы чөл хаалларарга билигин бэйэ кыаҕын эрэ эрэнэр кыахтаахпытын эттэ. “Ол ханныктарый?” диир буоллахха, хас да түгэҥҥэ тохтоото.
“Билигин тылы үөрэтии кэнсиэпсийэтин бэлэмнии сылдьабыт. Ол кэнсиэпсийэ Национальнай оскуоланы саҥардыы кэнсиэпсийэтигэр тирэҕирэр уонна ону сайыннарар курдук оҥоһулуннаҕына, ордук тирэхтээх уонна кэскиллээх буолуоҕа. Уруккуну туора сотон баран, саҥа кэнсиэпсийэни ылынабыт диир буоллахха, сатаныа суоҕа. Ол иһин саҥа кэнсиэпсийэ үөрэтии кэнсиэпсийэтэ диэн буолар. Ол быдан луогукалаах уонна сөптөөх”, – диэтэ. Санатар буоллахха, тылы үөрэтии кэнсиэпсийэтэ бэлэмнэнэн, учууталлар тохсунньутааҕы сүбэ мунньахтарыгар бигэргэниэхтээх.
Тыл туруга мөлтөөбүтүн дьон-сэргэ көрө сылдьар уонна кыаҕа баарынан туруулаһа сатыыр. Ол хамсааһын тэтимнэнэн, үлэлээн бардаҕына, онно судаарыстыба өттүттэн өйөбүл, көмө-тирэх хайаан да баар буолуохтааҕын А.Н. Жирков бэлиэтээтэ. “Арассыыйаҕа нуучча тылыгар бырабыыталыстыба хамыыһыйата тэриллэн, улахан суолтаны биэрдилэр. Оттон биһиэхэ Саха сиригэр бэйэбит сахабыт тылыгар – судаарыстыбаннай тылга уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар официальнай тылларыгар – суолтаны биэрэри ким боборуй? Ким даҕаны боппот. Ол бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах. Сокуоммутугар ол баар гынан баран, үлэлээбэт”, – диэн ол мэхэньиисимин ситэ оҥорор наадатын уонна ону бырабыыталыстыба бэйэтин хонтуруолугар ылыахтааҕын эттэ. Ону кытта төрөппүттэр, уопсастыбаннас, биирдиилээн түмсүүлэр оҥорор кыахтара туох даҕаны муҥура суох элбэҕин холобурдаата.
Министиэристибэ ФГОС толорооччута эрэ буолбатах
Биирдиилээн сахалыы кылааһы арыйтарар сыыһа суол буоларын, ол оннугар сахалыы эйгэлээх “Айыы Кыһата” курдук оскуолалар тэриллиэхтээхтэрин этэн туран, А.Н. Жирков сахалыы уһуйааҥҥа болҕомтону уурар наадатын ыйда. “Оҕо 7 сааһыгар диэри ФГОС-тан босхо. Ол кэми туһанан хаалыахха, – оҕону сахатытар албаһы-ньыманы барытын туттуохха, оттон ону сатаан тэрийдэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтата хайаан даҕаны өйүөҕэ”, – диэтэ. “Биһиги министиэристибэбит аҥаардас ФГОС толорооччута эрэ буолбатах, национальнай өрөспүүбүлүкэ Үөрэҕин министиэристибэтэ. Федеральнай үөрэх ыстандаартарын толоруу – улахан сорук, ону министиэристибэттэн да, оскуолаттан да ирдииллэр. Оттон министиэристибэҕэ төрөөбүт тылы үөрэтиини иилиир-саҕалыыр ыстаат суох, ону көрүөххэ наада”, – диэбитэ саамай сөптөөх туруорсуу. Урут оннук эппиэттээх үлэһит баара.
Сийиэс улахан мунньаҕар бэрт интэриэһинэй санааны Үөһээ Бүлүү улууһун баһылыга Владимир Поскачин эттэ. Тылы чөл илдьэ сылдьарга сүрүн өстөөх уонна мэһэй курдук сыаналанар урбанизацияны төттөрү иэҕэн, ол соһуччу ис хоһооннонно: “Билигин тылбыт сайдыытын биһиги тыа сиригэр, тыа хаһаайыстыбатыгар, ынахпытыгар-сылгыбытыгар баайан кэбистибит. Сахалыы тыллаах куораттыы култуурабыт, үгэспит, дьиҥнээх үөрүйэхпит суох. Ол иһин нууччалары үтүктэ сатыыбыт. Куораттыы култуураҕа сахалар саҥа киирэн эрэбит. Билиҥҥи уларыйбыт олоххо саха тыла эмиэ сөп түбэһиэхтээх, бу аҥаардас тыа хаһаайыстыбатын тыла буолуо суохтаах. Биһиги тылбытын сайдыыга анаан, ол аата билиҥҥи куорат олоҕун, технологияны, массыынаны, тиэхиньикэни кытта ситимнээн биэриэхпитин, сайыннарыахпытын наада. Тылбыт өлөн-сүтэн эрэр диэн эрдэттэн суланар наадата суох. Сахалыы тыллаах куораттыы култуураны тэрийдэхпитинэ, ону кыайдахпытына, улуу дьон буолуохпут. Билигин “тыалыы олоруу” диэн төннүү буоллаҕа. Киһи куораттыы, толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олоруохтаах, сайдан иһиэхтээх. Дьоммут ханна баҕарар киэҥ сиргэ бардыннар, олохсуйдуннар, киэҥ диаспоралаах буоллуннар. Оччоҕо кыахтаах омук буолуохпут. Онон, саха тылын сайыннарар буоллахпытына, сахалыы тыыннаах куораттыы култуураны тэрийиэххэ уонна билиҥҥи кэми кытта дьүөрэлиэххэ”, – диэн ыҥырда.
Дьэ, кырдьык, интэриэһинэй санаа буолла. Бу туһунан элбэх кэпсэтии барыан сөп этэ: сахалыы куттаах куораттыы эйгэни тэрийиигэ туох нааданый? Бэйэтэ туспа кэнсиэпсийэ буолан хаалыан сөп бэртээхэй идиэйэ! Куораппытыгар тыа сириттэн айар дьоҕурдаах дьон бөҕөтө көһөн кэллэ. Олор, ама, манна кыттыа, таарыччы сахалыы эйгэни тэрийсиэ суох этилэр дуо?
“Кыымҥа” II сийиэһи көрсө 1985 сыллаахха саха тылын үөрэтиигэ анаммыт билим кэмпириэнсийэтин туһунан оччотооҕу ИПКРО мэтэдьииһэ Е.К. Васильев ахтыытын таһаарбыппыт. Ону аахпыт дьон, ол өрдөөҕүтэ буолан ааспыт мунньахха 8 норуот суруйааччыта бүрүсүдьүүмҥэ тахсан, сүрүн тэрийээччилэри кытта куйах курдук олорбуттарын өйдүүргүт буолуо. Киһи ону долгуйа да, харааста да ааҕар... Бу сийиэскэ оннук кыаллыбата уонна арааһа, кыаллар кыаҕа да суоҕа буолуо. Ол биһиги олохпутугар литэрэтиирэ оруола уларыйбытын туоһута буолара дуу, хайдаҕа дуу?
СӨ норуодунай суруйааччыта, Наталья Харлампьева улахан мунньахха, сүнньүнэн, барытын сөпкө эттэ. Кини “суруйааччылары дэлэгээт быһыытынан талан, түрүбүүнэ биэрбиккит олус үчүгэй”, – диэн махтанна. “Саха литэрэтиирэтигэр чулуу дьон уобарастарын учууталынан көрдөрбүт Софрон Данилов “Сүрэх тэбэрин тухары”, Далан “Дьикти саас” айымньыларыгар тыа сиригэр үлэлии сылдьар учууталлар норуот сүмэтин-сүөгэйин, саамай сиэрдээх дьонун быһыытынан көрдөрүллүбүттэрэ мээнэҕэ буолбатах. Күн бүгүн биһиги педагогтарбыт норуоту тыыннаах хаалларар туһугар улахан үлэни ыыта сылдьар национальнай элиитэбит буолар”, – диэн бэлиэтээбитэ эмиэ сөп.
Кини урукку кэмҥэ суруйааччылар үксүлэрэ учуобунньук ааптардарын быһыытынан үлэлэһэллэрин, оҕолорго анаммыт элбэх куонкурус ыытылларын аҕынна. Дьоҕурдаах киһи сайдыыта, литэрэтиирэҕэ сыстыыта оскуолаттан саҕаланарын этэн туран, бу куонкурустар киэҥник ыытыллалларыгар министиэристибэттэн өйөбүл көрдөөтө. Учуобунньуктарга бииргэ үлэлэһэргэ бэлэмнэрин эттэ. Үлэлии сылдьар учууталларга литэрэтиирэ түмсүүлэрин сөргүтэргэ эбэтэр саҥаттан көрөн үлэлэтэргэ баҕа санаатын эттэ. Биир этии быһыытынан “Суруйааччы тыыннаах тыла” диэн бырайыагы ааттаата. 2005 сылтан “Бичик” кинигэ кыһатыгар (“Айар” национальнай кыһа) саха кылаассыктарын кинигэтэ тахсара кэнники 2 сыл тохтоон турарынан, анал үбүлээһини туруоруста.
Быһата, барыта көрдөһүүнэн муҥурданыы курдук буолла. Оттон биир-икки көлүөнэнэн, саха литэрэтиирэтэ букатын даҕаны ааҕааччыта суох хаалар куттала иһэрин, арааһа, улахан дьоммут өйдөөбөттөр дуу диэн өйдөбүл үөскээтэ.
Дьэ, ол да иһин саҥа кэмҥэ сөп түбэһэр олох атын хамсаныылары тобулуу, саҥа технологияларга тахсыы, сыыппара эйгэтин баһылааһын сийиэс туох баар кэпсэтиилэрин нөҥүө ааһар биир “сквозной” тиэмэ буолла. Маны таһынан ФГОС, төрүт тыллары үөрэтии кыһалҕатын, кэбиниэти саҥардыы, саҥа көлүөнэ учуобунньуктар, мэтэдьиичэскэй буосуобуйалар тустарынан аҕыннахха – бүппэт кэпсээн.
Биллэн турар, барыта кыаллан, үчүгэй түмүктэннэ диирбит ыраах буолуо эрээри... Кэпсэтии сытыырхайда, кыһалҕа чопчуланна – ол даҕаны түмүк.
Нина ГЕРАСИМОВА.
