Дьон сөбүлээн, билиитин тургутан, көтүппэккэ көрөр «Өркөн өй» биэриитигэр баҕалаах эрэ барыта кыттыбат. «Тугу эрэ билбэккэ, күлүүгэ барыам» диэн толлон, кыттыбакка сылдьар киһи элбэх буолуохтаах. Онон, бу биэриигэ кыттааччылары хорсуннарын иһин хайҕыахха эрэ сөп.
Ону баара, ааспыт биэрии кэнниттэн тахсыбыт аймалҕан дьон кыттартан куттанара оруннааҕын толору көрдөрдө. Ол курдук, устудьуон уолаттар Фаридум Алексеев уонна Дьулусхан Павлов «кыдьымах» диэн тылы билбэттэрин сүөргүлээн, «улуу өйдөөхтөр» кыыһыран кыбдьырыннылар, сорох-сорохтор айар талааннарын таһааран хоһоон-үгэ айдылар. Кинилэр, сиилиир уолаттарыгар тэҥнээтэххэ, төһө эмэ аҕа, урукку олох сиэринэн былыргы дьону кытта ыкса алтыспыт, тыа олоҕун-дьаһаҕын толору билбит дьон буолалларын сэрэйэн көрүөххэ сөп... Онон, тылынан "кыайыылара-хотуулара" оччо улахана суох диэххэ сөп.
Оттон чахчы сахалыы толкуйдаах, иитиилээх улахан дьон эдэр киһини быһа саҥарар куһаҕанын, өбүгэ саҕаттан эдэр киһиэхэ быһааран, өйдөтөн, сүбэлээн-амалаан иитэр үгэс баарын бэркэ билэллэр. Бары даҕаны, оннук салайар дьонноох буоламмыт, сыыһабытын-халтыбытын көннөрүнэн, үрдүккэ-сырдыкка тардыһан, баччаҕа тиийэн кэллэхпит. Ол курдук, уолаттары биир бастакынан педагог, уопсастыбаннай диэйэтэл, Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээт дириэктэрэ Уйбаан Самаайап көмүскээтэ:
- "Өркөн өй" биэриигэ кыттыбыт уолаттар "кыдьымах" диэни билбэтэхтэриттэн тэптэрэн бэйэтин "Халлаан уола" диэн ааттаммыт киһи хоһоонунан суруйбут үөхсүүтүн букатын ылымматым. Уолаттар алҕас эппиттэриттэн ити үлүгэрдээх саҥа-иҥэ тахсыыта, ону тарҕат да тарҕат буолуу сүрүн биричиинэтэ маннык эрэ буолуон сөп: бэйэ итэҕэһин комплекстарын мунньулуутуттан. Баҕар ким эрэ этиэ: «Халлаан уола саха тылын туһугар ыалдьара оччо буолуо» диэн. Оннуга көстүбэт. Төттөрүтүн итинник сиилээһин-хоһулааьын дьон бу чахчы туһалаах оонньууга кыттар көҕүн намтатара ырылыччы көстөн турар эбээт. Биири чопчу этэр кыахтаахпыт: киһи алҕаһы таһаарыытыгар сыһыаммыт култуурата олус намыһаҕа көстөн таҕыста.
Кини санаатын VI-c ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата, уопсастыбанньык Павел Ксенофонтов ситэрдэ:
- Дьон-сэргэ (общество) бэйэ-бэйэни сиилииринэн олус үлүһүйдэ. Онно буруйдаах бары буолабыт. Барыта кыраттан саҕаланар. Аа-дьуо тойоттору, дьаһалтаны, илдьиттэри сиилээһиҥҥэ көһөр. Күн ахсын Ил Дарханы, Ил Түмэни сиилииртэн ордубат буолуу олохсуйар. Онтон, салгыы бары өрүттэри барытын күлүү-элэк оҥостуу олохсуйар. Дьэ, ол кэннэ, ыччаттары солуута суох сиилээһин тарҕанар. Ыччат омугуттан тэйиитин эбии күүһүрдэн биэрии тэнийэр.
«Күрүлгэн» сурунаал сүрүн эрэдээктэрэ Афанасий Гуринов-Арчылан уолаттары хорсуннарын иһин хайҕаата:
- Хата, элбэх киһи «кыдьымах» диэн тугун билэр буолбут. Чахчыта, баһаам элбэх нуучча ыччата, онно эбии нуучча тыллаах атын омук ыччата «шуга» диэн тугун түһээн да баттаппата буолуо. Бу уолаттар курдук "Өркөн өй" оонньууга кыттар хорсун ыччат элбээн истин.
САХА ТЫЛЫН БЫҺААРЫЫЛААХ УЛАХАН ТЫЛДЬЫТА
КЫДЬЫМАХ (5 том, 186 187 страница).
аат. Өрүс саас эстэригэр, күһүн турарыгар устар бытархай, көбдөркөй муус. Θ Шуга, мелкий рыхлый лед, появляющийся в реках во время весеннего ледохода или осенью до ледостава.
Өр-өтөр буолбат, өрүс эстэн, мууһун үлтү кумалаан, үөһэ-аллара түһэртээн, намыһах арыылары үрдүлэринэн таһыйтаан, кыдьымаҕын уһаарар. Н. Якутскай. Сааскы өрүс уутугар кыдьымахтар аймана усталларын курдук, арҕааттан халлаан оройунан быстах былыттар айманаллар. Эрилик Эристиин. Өлүөнэ кыдьымаҕа үксүүр, бэйэ-бэйэлэригэр силимнэһэ тоҥуталаан, улаатан түөлбэ-түөлбэнэн бытааннык сыылан усталлар. "ХС".
Кырдьыга да, Фаридум Алексеев курдук быһа эпииргэ кэлэн, лоп-бааччы «сахабын» диэн хоруйдуур, кинилэр курдук тус баҕаларынан биэриигэ кытта кэлэр ыччат элбээн иһэрин туһугар улахан дьон, сиилээһининэн буолбакка, иитэр-үөрэтэр ньымалары тобулуунан дьарыктаналлара ордук буолуо эбээт. Сиилиири ким баҕарар сатыыр.
Бэйэ кэр.
Сэҥээриилэр