Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии улам-улам ыраатан иһэр... Бу уоттаах сэрии сылларын бэйэлэринэн билбит көлүөнэ аҕыйаата. Оттон билиҥҥи дьон бу сэриини тугу кытта ситимнээн өйдүүрүй? Ол туһунан туох саналааҕый?
Фашизмы кыайыы
Юрий Дмитриевич Петров, политология билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ:
– Бу сэрии биһиги норуокка саамай улахан алдьархайы, иэдээни аҕалбыта. Хас биирдии дьиэ кэргэн чугас дьоннорун, аймахтарын сүтэрбиттэрэ. Биһиги дойдубут экэниэмикэтэ урусхалламмыта, кэнники тэбиллибитэ, өр кэм устата ону чөлүгэр түһэрбитэ.
Ол да буоллар, бу сэриигэ, саамай сүрүнэ уонна улахан суолталааҕа – фашизмы Кыайыы.
Дьоруойдар холобур этилэр
Александр Николаевич Иванов, Монреаллааҕы Олимпиада көҥүл тустууга үрүҥ көмүс призёра:
– Мин 1951 с. төрөөбүтүм. Аҕа дойду сэриитэ бүтүөҕүттэн аҕыйах кэм ааспыт буолан, оччотооҕу оҕолор бэйэни өйдүүр, сүүрэр-көтөр буолуохпутуттан мэлдьи сэриилэһэ оонньоон, сэрии туһунан кэпсэтэн, улахан дьон кэпсэтэрин истэн, сэрии туһунан киинэлэри көрөн, дьоруойдар туһунан хаһыаты-сурунаалы, кинигэни ааҕан улааппыппыт. Оҕо барыта да Н.Гастелло, А.Матросов, о.д.а. дьоруойдар хорсун быһыыларын холобур оҥостон, бу чулуу дьоҥҥо майгынныырга дьулуһара. Сүүрэн-көтөн, сороҕор дьарыллан, сороҕор мөҕүллэн, сороҕор таһыллан даҕаны, олоххо сөптөөх бэлэми ылбыт эбиппит.
Туох баар оонньуубутугар, лаптаттан саҕалаан, араас күрэххэ, куоталаһыыга тиийэ, хамаандалаах буоларбыт, онон кэлэктиип, доҕордуу буолуу, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүү диэн тугун билэрбит. Оскуоланы бүтэрэн баран, бары аармыйаҕа барарбыт. Оччолорго “аармыйаҕа барбат диэн саат-суут, мөлтөх киһи” диэн буолара. Билигин санаатахха, итинник иитии дойдубутун көмүскүүргэ, патриот буола үүнэргэ олус үчүгэйдик бэлэмниир эбит. Ол иһин да буолуо, ханна тиийдибит даҕаны, аармыйаҕа буоллун эбэтэр Олимпиадаҕа, бастатан туран, төрөөбүт сирбит-дойдубут туһунан саныырбыт, ситиһиибитин, кыайыыбытын киниэхэ аныырбыт. Ол дойдубут суох, оннук иитии эмиэ суох...
Эрэли сахпыт ырыалар
Александр Емельянов, опера ырыаһыта, СӨ норуодунай артыыһа:
– Биһиги көлүөнэ сэрии туһунан эбэлэрбит-эһэлэрбит кэпсээннэриттэн, оскуолаҕа үөрэтэн, ааҕан-көрөн эрэ билэбит. Сэриини тус бэйэм, Кыайыы күнүнэн өйдүүбүн. Аҕам бэртээхэй баритон куоластааҕа, онон олох кырабыттан Кыайыы күнүгэр “День Победы” ыллыырын истэн улааппытым. Билигин бэйэм ону толоробун.
Бу күн Аҕа дойду сэриитин саҕанааҕы ырыалары сөбүлээн толоробун. Бу ураты өрө күүрүүлээх, долгутуулаах, ону тэҥэ, дириҥ иэйиилээх, киһини уйадытар даҕаны ырыалар төһөлөөх дьон санаатын көтөхпүттэрэ, Кыайыыга итэҕэллэрин бөҕөргөппүттэрэ, эрэли сахпыттара буолуой! Ол иһин даҕаны “норуот маннык ырыалардаах буолан, кыайбыт” диэн санаа киирэр.
“Биһиги аймах үрдүнэн барбыта...”
Павел Николаевич Харитонов-Ойуку, саха норуодунай суруйааччыта:
– Мин сэрии саҕаламмыт күнүгэр төрөөбүтүм. Аҕа дойду Улуу сэриитэ биһиги аймаҕы үрдүбүтүнэн ааспыта. Дьонум бары Тойон Арыы диэн кэрэ бэйэлээх арыы сиргэ төрөөн-ууһаан олорбуттара. Бу үс холкуос үлэлээн-хамнаан, ньиргийэн олорбут сирэ – “Правда”, “Өктөөп суолунан” уонна “Эдэр ыччат” диэн. Манна тыһыынчаҕа тиийэ дьон-сэргэ олорбута. Сэрии саҕаламмытыгар икки абаҕам иккилии уолаттара, чугас аймахпыт үс уола ыҥырыллан, Ийэ дойдуларын көмүскүү барбыттара. Бу сэттэ чиргэл мас курдук уолаттартан биир да төннүбэтэҕэ, бары сэрии толоонугар хаалбыттара... Оннук сүтүктээх чугас эргин биир да аймахха суоҕа. Убайым Николай Николаевич, 18 сааһын туолаат, 1943 с. эмиэ бэбиэскэ туппута. Аҕам эрэйдээх атаарарыгар ытаабыта үһү. Кини хараҕынан көрбөт этэ. Ийэбит кэлин этэр буолара: “Хайдах эрэ сүрэҕим бөҕөх этэ”. Оҕото тыыннаах хааларын ийэ сүрэҕэ барахсан сэрэйбит эбит. Убайым Илиҥҥи фроҥҥа сылдьыбыта, Японияны кытта сэрии бүппүтүн кэннэ, дьиэтигэр эргиллэн кэлбит үөрүүтүн өйдүүбүн. Ол кэннэ, арай, “уолгут кыргыһыы толоонугар суох буолла” диэн тэлэгирээмэ кэлбитэ. Дьэ, оннук сыыһа-алҕас тахсар эбит.
Ити курдук, сэрии биһиги аймаҕы солоон барбыта, удьуору тэнитиэх уолаттарбыт суох буолбуттара эрээри, икки убайбыттан биир уол, биир кыыс оҕо хаалан, ол уолтан, биэс уол оҕо төрөөн, олор эмиэ оҕолонон, олох салҕанар.
Сэрии сылларыгар ийэбит соҕотоҕун үлэлээн, аһатан-сиэтэн олорбута. Ас тиийбэтин, мэлдьи аһыахпытын баҕарарбытын өйдүүбүн. Миигин аччыктаан эрэр диэн чорботон, хаһыҥнаабыт дьаарыссаны буһаран, сиэтэ сатыылларын амтанын абааһы көрөрбүн, сирэрбин-таларбын өйдүүбүн. Эмиэрикэ бурдугун көмөҕө диэн тиэйэн аҕалаллара, бурдук куулунан таҥас тигэллэрэ.
Кэлин олорбут өтөхпүтүгэр Кыайыы 75 сылыгар убайдарбыт ааттарын суруйан сэргэ туруорбуппут.
Фашизмҥа диэри – биир хардыы
Борис Николаевич Попов, 2012–2016 сс. Ньурба улууһун баһылыга:
– Хомойуох иһин, киһи аймаҕы абааһы көрөр фашизмҥа диэри сыччах биир эрэ хардыы баар эбит. Германия ХХ үйэ саҕаланыыта саамай үрдүк сайдыылаах, култуура, бөлүһүөпүйэ, гуманизм, литэрэтиирэ чыпчаалыгар сылдьар ураты цивилизациялаах дойду этэ. Ону баара, 1919 с. Аан дойду I сэриитэ түмүктэнэригэр түһэрсиллибит Версаллааҕы эйэлээх дуогабар Германияҕа, кини хас бирдии олохтооҕор олус батталлаах, үктэтиилээх буолбута. Ол национальнай атаҕастабыл содулун быһыытынан, 30-с сс. саҕалаан, Германияҕа фашистыы бэлиитикэ саҕаламмыта, ньиэмэстэр атын омуктартан үрдүкү туралларын тутуһар нацистыы идеология өрө тутуллубута. Онтон бэҕэһээ эрэ “үрдүкү цивилизациялаахпыт” дэнэ сылдьыбыт ньиэмэстэр ону өйөөбүттэрэ...
Соннук курдук, сэбиэскэй гуманизм бириинсиптэригэр иитиллибит украинецтар эмиэ түргэн баҕайытык, маассабайдык, “москаляку на гиляку» (“нууччалары ыйыахха!”) уонна “кто не скачет, тот москаль” (“ким ойуоккалаабат, ол нуучча”) диэн хаһыытыы-хаһыытыы, ыстаҥалаһан бардылар. Ол эбэтэр, “биһигини кытта бииргэ буолбатахтары – ыйыырга” диэн ис хоһоонноох... барыта хатыланар...
Сэбиэскэй норуот кыайыыта
Егор Ефимов-Добун Бэргэн, полиция полковнига, РФ ИДьМ бочуоттаах үлэһитэ:
– Аҕа дойду Улуу сэриитигэр, Сэбиэскэй Сойуус улуу норуота, хомуньуус баартыйа салалтатынан, фашизмы утары кыргыспыта уонна кыайбыта. Ону аан дойду киhитэ барыта билиэхтээх уонна өйдүөхтээх. Тоҕо диэтэххэ, билигин Сэбиэскэй Сойуус сэриигэ кыайыытын, сүтүгүн ахсаанын намтата сатыыллар, тиэрэ эргитэллэр.
Биhиги аймахтан Аҕа дойду Улуу сэриитигэр элбэх киhи – убайдарбыт, таайдарбыт кыттыбыттара. Эhэм Ефимов Егор Ильич, 40 сааһыгар чугаһаан сылдьан, 1943 с. ыҥырыллыбыта, 1946 с. эргиллэн кэлбитэ. Кэлээтин кытта кэргэнэ ыалдьан өлөн, оҕолоро ийэтэ суох хаалбыттара. Улахан кыыс – мин ийэм – 4 кылааhынан үөрэнэн бүтэн, сурдьуларын көрөөрү-истээри, үөрэттэрээри, холкуоска үлэлии барбыта. Онтон сэрииттэн кэлбит үһүс сылыгар эhэм өлөн, ийэм аах тулаайах хаалбыттара. Онон биhиги аймахха сэрии итинник оспот бааһы хаалларбыта.
Аҕам Сталинградка сэриилэспитэ
Николай Александрович Крылов, СӨ, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ:
– Сэриини, бастатан туран, мин аҕабын, үрэх баһыгар ыраах тыаҕа олорбут холкуостаах Александр Гаврильевич Егоровы кытта ситимнээн өйдүүбүн. Кини 1941 с. ыҥырыллан сэриигэ барбыта, Сталинград аннынааҕы уоттаах кыргыһыы кыттыылааҕа этэ. Рокоссовскай хамаандалыыр Сталинградтааҕы фронт 62-с аармыйатыгар тааҥканы утарар саа наводчига этэ. Фашист тааҥкатын ытаары, субу бирилээн кэлэрин кэтэһэ сытарын санаатахпына, этим салаһар. Хайдахтаах курдук хорсун дьон буолалларын киһи сөҕөр! Ити сааны, ботуруоннарын кытта үс буолан бостууктаан илдьэ сылдьаллар эбит. Урукку фронтовиктар барахсаттар сэмэйдэрэ бэрт буолан, кэпсэнэ-ипсэнэ сылдьыбат, сэриини ахтары сөбүлээбэт, кыайан кэпсээбэт да этилэр. 60-с сс. диэри кинилэргэ улахан болҕомто да уурбуттара суоҕа. Арай биир эмэ оскуолаҕа пионердары кытта көрсүһүүлэр буолан ааһаллара дуу. Онон элбэх түгэн суруллубакка, сурукка тиһиллибэккэ хаалбыта.
Бастакы Дьоруой
Роман Васильевич Десяткин, биология билимин дуоктара, Биология института:
– Аҕа дойду сэриитин мин, бастатан туран, Баатараттан (ийэм күнү көрбүт сирэ) төрүттээх сахалартан бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ылбыт Фёдор Кузьмич Попову уонна эмиэ ССРС дьоруойдара буолбут, уһулуччу хорсун быһыыларын көрдөрбүт Зоя Космодемьянская, Александр Матросов ааттарын кытта сибээстиибин. Бу дьоруойдар тустарынан киһини өйдүүр буолуохпуттан истэн, кинилэр курдук буолуохпун баҕаран улааппытым.
Ыйытыкка кыттыбыт дьон сэриини, сүрүннээн, “норуот иэдээнэ, алдьархайа этэ” диэбит. Ким убайа, ким аҕата, ким эһэтэ олохтон баран – сэриигэ сүтүгэ суох ыал диэн суоҕа. Фашизмы саралаан, оҕону, ыччаты Ийэ дойдуга бэриниилээх буоларга иитэр наадатын санаппыттар. Оттон бары саамай чаҕылхай өйдөбүл – Кыайыы күнэ – диэбиттэр. Улуу Кыайыынан, доҕоттор!
Кыайыы мөссүөнэ өлбөөдүйбэтин!
Бэлэмнээтэ Нина ГЕРАСИМОВА.
