Өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүгэр кэккэ ситиһиилээх кэллэ. Салгыы ханнык суолунан, хайдах сайдар – ону өйдүүр судургута суох, тоҕо диэтэххэ, билигин быыһык кэм. Саха сирэ Арассыыйа уонна аан дойду сорҕотун быһыытынан, уопсай суола, хайысхата хайдах буолуой, туохха олоҕуруохха, тугу туһаныахха? СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин иккис бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыров туох көрүүлэрдээҕий?
Киһи аймах “спиралынан” сайдар
– Урут, сэбиэскэй кэмҥэ, билим, экэниэмикэ, киһи уонна уопсастыба хайдах сайдара барыта биллэр курдуга. Мин көлүөнэм, сэбиэскэй дьон энтузиаст этилэр, “Биһигини сырдык олох күүтэр, ону бэйэбит оҥоруохпут, тутуохпут” диэн эрэнэллэрэ.
Ол эрээри олох атын буолан биэрдэ. Уларыйыы мунньуллан, биир кэм көнө лииньийэнэн баран сайдыахпыт диэбиппит кыаллыбата. Итини бөлүһүөктэр уруккуттан даҕаны билэллэр, олох бэйэтэ ону бигэргэттэ – киһи аймах сайдыыта “спиралынан” барар. Уопсастыбаҕа уларыйыы мунньустан, ханнык эрэ кэмҥэ эмискэ хаачыстыбаннай таһымҥа көһөн биэрэр, оччоҕо барыта уларыйар. Сороҕор ол өрөбөлүүссүйэ түмүгэр ситиһиллэр.
Онон, билигин биһиги устуоруйабыт – бу бэйэтэ уратылардаах кэрчик кэм, ханнык уларыйыылар буолуохтара, туохха-туохха тиэрдиэхтэрэ биллибэт.
Сайдыы үс сынаарыйа
– 60-с сылларга киһи куосумаһы баһылыыра бу кэллэ дии саныырбыт. Куосумаһы кытта сибээстээх чинчийиилэргэ интэриэс улааппыта, тас цивилизациялары кытта сибээс туһунан тиэмэ болҕомтону тардыбыта. Ону чинчийбит аан дойду бөдөҥ учуонайдара киһи аймах цивилизациятын сайдыытын үс сынаарыйын оҥорбуттара.
Бастакы сынаарыйы билигин көрөбүт. Олох, тыынар тыыннаах биһиги планетабытыгар үөскээбит. Уруккуттан баар куосумас эттиктэриттэн үөскээбит дуу эбэтэр айылҕаҕа барар физика-химия өттүнэн уларыйыы түмүгэр дуу? Ол эволюция түмүгэр киһи аймах бэйэтин билэн, үөрэтэн, аны планетатын эрэ буолбакка, тас куосумаһы баһылаан, “экспансиялаан” эрэр. Онуоха мин эдэр сылдьан саамай сөхпүтүм: “Киһи аймах сайдыы ханнык эрэ таһымыгар кэллэҕинэ, тула буола турарын интэриэһиргээбэт буолуо” диэн этэ. Холобур, куосумас диэн сүҥкэн эйгэ буоларын билинэн, ону өйдөөн баран, онно кыттар да, дьайар да кыаҕа суоҕун өйдөөн, дьон онтон аккаастаныа, бэйэтинэн дьарыктаныа диэн. Итиннэ Чуумпу акыйаан арыытын олохтоохторун холобурдуохха сөп – кинилэргэ тулалыыр айылҕалара тугу барытын биэрбит, онон, уу нуурал холку олохтоохтор, технология өттүнэн сайда да, хайыы да сатаабаттар. Тас эйгэҕэ, аан дойдуга туох буола турара кинилэри олох долгуппат. Онон, сайдыы кинилэргэ духуобунас өттүгэр барбыт араас номох, кэпсээн, уус-уран ускуустуба, үгэс уо.д.а. Итинник сынаарыйга 20% бэриллэрэ дьикти этэ.
Ол эрээри, билиҥҥи күнү ыллахха, оннук барыйаан олоххо киириэн сөп эбит. Билигин киһи мэйиитигэр дьиҥнээх олох буолбакка, олох атын эйгэ үөскүүр. Виртуальнай эйгэ – бу олохтон чыҥха атын, ускуустубаннай эйгэ, аныгы ньымалар киһини онно киллэрэллэр. Киһиэхэ ханнык эрэ наадыйыыларын толороругар кыра “минимуму” биэрэн баран, кинини оннук виртуальнай эйгэҕэ төһө баҕарар киллэрэн олордуохха сөп. Онон 60-с сс. учуонайдар киһи аймах маннык суолунан барыа диэбиттэрэ сөп буолан тахсар.
Аны, “Киһи аймах бэйэтэ бэйэтин эһиэ, урусхаллыа” диэн түмүккэ учуонайдар 100%-тан 60%-на туолуон сөп диэбиттэр этэ. Биһиги билигин даҕаны тулалыыр эйгэҕэ туох күүтэрин билбэппит. Булкаан эстиэ дуу, суох дуу? Эбэтэр астрономнар аҕыйах сыллааҕыта Сир планета аттынан биир куосумас эттигэ ааспытыттан уолуйбуттара. Куосумас эттигин кытта харсыһыы урут да баара. Ол кэннэ биологическай эйгэ толору уларыйара, тыыннаах эйгэ имири эстэрэ. Олох саҥаттан саҕаланара. Итинник катастрофалар кэмиттэн кэмигэр хатыланыахтарын сөп, ону биһиги билэр кыахпыт суох. Оттон саамай киһи хомойоро, биһиги иэдээни бэйэбит илиибитинэн чугаһата, түргэтэтэ олорорбут.
Сэриинэн уонна өрөбөлүүссүйэнэн – уларыйыыларга
– Биир лииньийэнэн өрө тахсан сайдар кэм бүттэ. Саҥа спиральга тахсар тирээн кэллэ. Ол өрөбөлүүссүйэлээх, глобальнай катастрофалардаах буолуох курдук. Сайдыы ресурсалара эстиэхтэрэ, саҥа технологиялар суох буолуохтара, киһи олорор, тулалыыр эйгэтэ уларыйыа, аан дойдутааҕы сэриилэр саҕаланыахтара... Социальнай уонна геобэлитиичэскэй өттүн ылан көрдөххө, итинник кэмиттэн кэмигэр хатыланар. Сорох учуонайдар ону оҥорон таһаарар күүстэр сайдыыларын, технологическай укулаат уларыйыытын кытта сибээстииллэр. Аан дойду хаһаайыстыбаннай укулаата, ону кытта уопсастыбаннай тутул уонна былаас уларыйыыта сибээстээҕин ыйаллар. Өрөбөлүүссүйэлэр, судаарыстыбалар уонна цивилизациялар атааннаһыылара онтон тахсар. Ол барыта аан дойдутааҕы арыанаҕа глобальнай интэриэстэр киирсиилэрин кытта ситимнэнэн барар. Холобур, I, II аан дойдутааҕы сэриилэри ылыахха.
Билигин эмиэ оннук буола турар. Урукку укулаакка олоҕуран, инники күөҥҥэ сылдьыбыттар, миэстэлэрин сүтэрэн эрэллэр. Ханна эрэ олох саҥа технологиялар үөскүүллэр, олор сотору уруккуну ырыынактан үтэйиэхтэрэ, урукку күүстэр миэстэлэрин туран биэриэхтэрэ. Соторутааҕыта барытыгар АХШ инники күөҥҥэ сылдьыбыт буоллаҕына, билигин Азия дойдулара инники күөҥҥэ тахсан эрэллэр – Кытай, Индия уонна да атыттар. “Тектоническай” хамсааһыннар буолан эрэллэр. Ол барыта ким эрэ баҕа санаатынан дуу эбэтэр ханнык эрэ дойду лиидэрэ быһаарбытынан дуу буолбатах. Ити – аан дойдуга бара турар сайдыы утарсыылара. Оттон үөһэттэн биһиги атааннаһыылары, киирсиилэри эрэ көрөбүт. Ол Украинаҕа, ол иннинэ Ливияҕа, Сирияҕа, Афганистаҥҥа, Аан Илиҥҥэ, бара турар. Инникитин даҕаны оннук буолуоҕа.
Национальнай судаарыстыбалар мэһэйдииллэр
– Биир кыһалҕа – бөдөҥ транснациональнай хампаанньалар “Аан дойдуга универсальнай бырабыыталыстыба баар буолуохтаах, национальнай судаарыстыбалар суох буолуохтаахтар” дииллэрэ. Уопсастыба хайдыһыыта күүскэ бара турар. Нэһилиэнньэ 1%-на байар, атыттар дьадайаллар. Ол социальнай атааннаһыыны үөскэтэр. Сорох дойдуга интэриниэт баар эрээри, элэктэриичэстибэ суох. Сорох дойдуга биир дуолларга дьон олорор, атыттар онно үлэлииллэр да, сытыйа байаллар.
Ити утарсыылар олус кутталлаахтар. Аныгы бэлитиичэскэй систиэмэ киһи аймах иннигэр турбут глобальнай ыҥырыыларга бэлэмэ суох дьону таһаарар. Ону аан дойдуга бэлитиичэскэй лиидэрдэр таһымнара лаппа түспүтүнэн да көрөбүт. Байдены ылан көрүҥ. Эбэтэр Великобритания тас дьыалаҕа миниистирэ Балтика муоратын Хара муораны кытта бутуйар. Атыттар да онтон ырааппаттар. Ол түмүгэр биһигини туох күүтэрин билбэппит, ядернай сэрии буолар куттала эмиэ баар.
Аны Эмиэрикэ сүрүн аналитиктара уонна бэлиитиктэрэ “Хапыталыыһым эргэрдэ, маннык быһыынан кини сайдыыны аҕалар кыаҕа суох, ыһыллыыны-тоҕуллууну уонна утарсыыны эрэ үөскэтэр” диир буоллулар. Онон тугу эрэ көрдүүр наада дииллэр.
Арҕаа систиэмэ “инклюзивнай” хапыталыыһым диэни киллэриэн баҕарар. Урут хапыталыыһым киһи киһини баттыыра диэн эбит буоллаҕына, билигин “Киһи бэйэтэ кыттар” диэн буолар. Холобур такси үлэтин ылыахха – үлэ онно интэриниэт бырагыраамаҕа уонна технологияларга олоҕурар. Бырагыраама бас билээччилэрэ үлэҕэ масссыыналаах дьону ыҥыраллар уонна “дабаай, эһиги кыттаҕыт” дииллэр. Ол эбэтэр, хаһаайыттар тэрийэн биэрэллэр, кинилэр массыыналара суох, ол кинилэргэ наадата суох. Массыына таксистарга баар. Ол эрээри дохуот сүрүн өттө интэриниэти бас билээччигэ киирэр. Бу түөрүйэ ааптардара “Бу эксплуатация буолбатах, бу уопсай дьыалаҕа кыттыы” дииллэр.
Оччотугар ыйытыы: хаһаайын кимий? Ол – транснациональнай хампаанньалар. Бу аан дойдуга баара-суоҕа аҕыйах хампаанньа буолуо. Кинилэр аан дойдуну барытын салайыахтара. Дьэ, ити “инклюзивнай” хапыталыыһым диэн ааттанар. Оттон ол түмүгэр аҕыйах киһи аан дойдуну хонтуруоллуур буолара, киһи бэйэтин уратытын сүтэрэрэ олус кутталлаах.
Кытай холобура
– Сорохтор “Кытайтан үөрэниэххэ, онно уопсастыба туруга олох идийээл” дииллэр. Дьиҥэ, онно барыта үчүгэй буолбатах, олус сытыы утарсыылар, итэҕэстэр бааллар. Кытай билиҥҥи утарсыылара кинини самнарыахтарын да сөп. Кытай өстөөхтөрө онно суоттаналлар. Кытайга Сэбиэскэй Сойууһу үөрэтэр, тоҕо биирдэ сууллан хаалбытын чинчийэр улахан институттар тэриллибиттэрэ, кинилэр Сойуус туох төрүөттэн сууллубутун билэ сатыыллар.
Биотехнология, водород энэргиэтикэтэ уо.д.а.
– Биһиги инникибит туһунан этэр буоллахха, онно элбэх үбү угуохпутун, кыаҕы уонна өй-санаа үлэтин ууруохпутун наада. Ол туһунан сабаҕалаан эрэ этэр кыахтаахпыт. Ону даҕаны, ядернай сэрии, килиимэт бүттүүн сылыйыытын, Сир планетата атын куосумас эттиктэрин кытта харсыһыытын, геология катаклизмнарын кутталын төлө көттөхпүтүнэ эрэ. Ити Арассыыйаны даҕаны, Саха сирин да таарыйар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит ханнык хайысхалары тутуһуон сөбүй? Арассыыйаҕа уонна аан дойду таһымыгар анал идэтийиибит быһыытынан, ген инженерията уонна биотехнологиялар сүрүн хайысхабыт буолуон сөп. Биһиги итиннэ инники тахсыахпытын да сөп. Биллэн турар, элбэх сыра наада эрээри, биһиэхэ хайысха баар, ону кыайа тутар наада.
Ити биһиги тыыннаах айылҕабыт биологическай актыыбынаһын уонна тыйыс килиимэт усулуобуйатыгар сөп түбэһэр кыаҕын кытта сибээстээх. Биһиги итиннэ мэлдьи да чинчийиилэри ыытабыт, ону салгыыр наада: каадыры бэлэмнээн, эдэр дьону ыҥыран, тиэмэҕэ, чинчийии ньыматыгар болҕомтону тардан.
Иккис хайысха – энэргиэтикэ. Итиннэ водород энэргиэтикэтин чопчулуур наада. Биһиэхэ гидроэнэргиэтикэ саппааһа, уу добуочча баар. Хайаны байытыы хайысхатыгар биһиги кыахпыт улахан. Биһиги сир баайын үөрэтэргэ уонна баһылыырга атын систиэмэни айыахтаахпыт уонна туһаныахтаахпыт. Кэнники геологияҕа чинчийиилэрбитин умуннубут, ону сөргүтэр наада.
Биһиги IT-салааҕа ситиһиилэрдээхпит. Саха сирэ үчүгэй физмат-оскуолалаах. Онон, манна тэрили оҥоруу туһунан буолбакка, киһи мэйиитин үлэтин эрэйэр IT-технология хайысхаларын сайыннарар, ону атыылыыр туһунан толкуйдуохпутун наада. Холобур, бэйэбит IQ-тун (өйбүтүн) атыыга туруоран диэххэ сөбө дуу.
Билигин креативнай технологияларга улахан болҕомто ууруллар. Мин итиннэ киинэ, муусука, мультипликация, о.д.а. айар эйгэ өттүгэр туттуллар креативнай ньыманы этэбин. Ити өрөспүүбүлүкэҕэ олус суолталаах хайысхалар, тоҕо диэтэххэ, норуот дириҥ култууратыттан силистээх, “урбанизация” уонна глобализация соччо таарыйа илик. Креативнай бородууксуйаны туттар буолан иһиэхтэрэ, наадыйыы улаатан иһиэ. Итиннэ “Бачча ыарахан кэмҥэ Олоҥхо киинэ туохха нааданый?” дииллэр. Ол эрээри Олоҥхо киинин тутууну кытта биһиги креативнай индустриябыт сайдыа этэ буоллаҕа, онон уһаппакка, тутан кэбиһэр наада.
Лиидэр дьону сирдиэхтээх
– “Биһиги өрөспүүбүлүкэбит кэнэҕэски лиидэрэ хайдах буолуой?” дииллэр. Мин хас да сыл инникини өтө көрөр кыаҕым суох. Онон, чугас кэмнээҕи лиидэри көрөбүн. Кини олоххо көрүүтэ киэҥ буолуохтаах, туох идэлээҕэ – суолтата суох. Ол эрээри кини тугу барытын интэриэһиргиэхтээх, киэҥ билиитэ-көрүүтэ – кини сүрүн хаачыстыбата. Иккиһинэн, “рядовой” дуоһунаска үлэлии сылдьыбыт буолуохтаах. Ол дьону, олоҕу өйдүүрүгэр наада. Үһүс – ханнык баҕарар бэлиитик субу турар соруктарга охторо баар суол. Быыбара, эриэйтинэ... онон, кыра боппуруостар икки ардыларыгар, ол сүрүн үлэтэ буолан хаалар. Кыраны нөҥүө инникини көрөр, онно дьону сирдиир наада. Араас утарсыылар баар буолуохтара, дьыала онно буолбатах. Ол – салайааччы мииссийэтэ.
Арассыыйа иһигэр биир сомоҕо
Биһиги, сахалар, нууччалар, аҕыйах ахсааннаах норуоттар уонна да атын омуктар Арассыыйа сорҕото буолабыт, онон, Арассыыйа Федерациятын эрэ иһигэр сайдыахпытын сөп. Кытай наассыйатын төрдүгэр уонча имири эстибит норуоттар сыталлар. Улуу ханьскай этнос кинилэри симэлиппитэ. Соннук эмиэ Японияҕа – билигин айнылар, уруккута арыы төрүт олохтоохторо, суохтар, Дьоппуон ис официальнай бэлиитикэтэ дойдуга биир омук баар буолуохтаах диир. Арай Клаус Шваб, аан дойдутааҕы экэнэмиичэскэй пуорум салайааччытын, сабаҕалааһына туоллун? Аан дойдутааҕы хапытаал баһылаатаҕына, кинилэргэ ханнык да өрөспүүбүлүкэ той наадата суох. Сир, “территория” эрэ наада. Кинилэр ону түргэнник үллэстиэхтэрэ. XXII үйэҕэ хайдах туох буолуон билбэппин эрээри, дойдубут биир сомоҕотун харахпыт харатын курдук харыстыахтаахпыт.
В.А. Штыров саайтыттан.
Сэҥээриилэр