Муус устар 15 күнүгэр Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатыгар норуот эмчитэ, Аан дойдутааҕы “Юрта мира” уопсастыбаннай тэрээһин бэрэсидьиэнэ, саха ынаҕын тас дойдуга билиһиннэрбит, устуоруйа билимин хандьыдаата, 24-с сылын Канадаҕа олохсуйан олорор Александра Михайловна Григорьевалыын көрсүһүү буолла. Көрсүһүүнү “Айгы ситимэ” түмсүү иилээн-саҕалаан, тэрийэн ыытта. Ыраахтан кэлэ сылдьар ыалдьыппытын нэһиилэ тутан ылан, атах тэпсэн олорон кэпсэттибит.
– Александра Михайловна, эн тускунан элбэх суруйуу тахсыбыта, ол да буоллар бэйэҕин билиһиннэр эрэ...
– Эһэм Яков Фёдорович Горохов-Лэкээт сүүһүнэн сүөһүлээх, табалаах, баай киһи эбитэ үһү. Холкуоска баайын барытын баҕатынан биэрэн холбообут. Ол да буоллар, 1930 сыллаахха кулаактааһыҥҥа түбэһэн, Дьааҥыга ытыллыбыт. Верхоянскайга Олоҥхо ыһыаҕар кэлэ сылдьан, эһэм ытыллыбыт сиринэн ааһан истэхпинэ, хайаттан эмискэ уу түһэн, суолбутун сабан кэбистэ. Ону мин эһэм көмүллэн сытар сирэ диэн тойоннообутум. Инньэ гынан, ыһыахха сылдьыбакка төннүбүтүм. Эһэбин эрэпириэссийэлээн баран, ийэм бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Мария Яковлевнаны уонна таайбын – Лев Яковлевиһы – эрэпириэссийэлээн, Эндыбал лааҕырыгар ыыталлар. Эбэбит аах онно батыһан тиийэн олороллор уонна ыалдьан өлөр. Өлүөн иннинэ “миигин бу суол айаҕар кистээриҥ” диэн кэриэһин этэр, билигин онно хараллан сытар. Аата аттаммат улахан удаҕан эбэм билигин миигин арыаллыы сылдьар. Кини этиитинэн хардыыбын оҥоробун.
Ийэм аах Эндыбалга көһөллөрүгэр кыралар. Ыалтан ыалы кэрийэ сылдьан олорбуттар. Аны туран, биир ыалга үс күнтэн уһаабаттар эбит. “Норуот өстөөхтөрүн хоннорумаҥ” диэн тыйыс сокуон буоллаҕа. Мин актыбыыска, ыстаарыста, үөрэххэ үчүгэй, чэ, эргиччи туйгун кыыс этим буоллаҕа. Ол эрээри хомсомуолга олох ылбаттар. Кэлин билбитим “кулаак сиэнэ” дьаралыктаах эбиппин.
Аҕам – Ньурба Чаппандата. Сэрии кэмигэр бурдугу маныыр ыскылаакка сэбиэдиссэй буолан фроҥҥа барбатах. “Үтүө санаалаах, аһыныгас сүрэхтээх киһи этэ” диэн ахталлар. Горисполком бэрэссэдээтэлэ М.С. Семёнов, А.Я. Овчинникова эҥин дьиэнэн аччыктаан олордохторуна, “аһынан, ыскылаат бурдугун түҥэппитэ” диэн ахталлар. Инньэ гынан, Дьааҥыга Эһэ Хайаҕа лааҕырга ыыталлар. Эрдэ босхоломмут. Хаайыыга биир эбээн киһитин кытары сыппыт. Ол киһи “догоор, манна һака дьакталлара элбэхтэр” диэн Саккырыырга батыһыннаран, ийэбин кытары сыбааттыыр.
– Ханна улааппыккыный?
– Бииргэ төрөөбүт бэһиэбит, мин ортоку оҕобун. Булуҥ быыһыгар, Оһохтоох аттыгар, Сэлээбир диэн алааска төрөөбүтүм. Борохуот кэлэр этэ, кууллаах бурдугу соһоллорун өйдүүбүн. Ити – түөртээхпэр. Аҕам иһэрин тулуйбакка, мин биэстээхпэр ийэм үс оҕотун соспутунан, Сэлээбиртэн Саккырыырга көһөн киирбиппит.
Сэлээбиртэн Микиитэ диэн оҕонньор табанан көһөрөн киллэрбит. Ол айаннаан иһэн, мин сыарҕаттан түһэн хаалбыппын. Дьүлэй оҕонньор истибэт буоллаҕа, онон кыл мүччү тохтотон быыһаабыттар. Чэ, оннук мачайданан киирдибит. Кулун тутар 5 күнэ, 1953 сыл. Арай көрдөхпүнэ, турба курдукка, хара тугу эрэ ыйаабыттар, онтубут чоргуйан олорор. Онтум араадьыйа эбит. Мин саҥа көрдөҕүм дии. Кулуупка киирбиппит, бытыктаах киһи мэтириэтэ турар, сибэкки уурбуттар. Мин “бырааһынньык буола турар” диэн саныыбын. Арай дьон сирэйин көрдөхпүнэ, бары ытаһа олороллор. “Хайдах баҕайыный?” диэн дэлби дьиктиргээтим. Биэстээх оҕо этим буоллаҕа. “Сталин өлбүт” диэн өйбөр да оҕустарбат буоллаҕым.
– Оҕо сааскыттан саамай тугу өйдөөн хаалбыккын билиҥҥэ диэри умнубаккыный?
– Уолаттары кытары улааппыт буолан, олус мэник, оройбунан көрбүт оҕо этим. Биирдэ ийэм ураҕастаах маһынан таһыйаары эккирэттэ. Онтон куоппуппун олох умнубаппын.
– Тугу баракаастаабыккыный?
– Ийэм балтын кытары ыаллыы олорбуппут. Ол балта сүрдээх ыарыһах, орон-тэллэх киһитэ этэ. Икки дьиэнэн оҕолору ийэм көрөр эбит, ону мин улаханнара буолан хамаандалыыбын. Ол күн улахан уу кэлбитэ. Түөртээх уолбут сүтэн хаалла. Ийэм миигин “оҕону көрбөккө өлөрбүккүн” диэн, күнү быһа ураҕастаах эккирэттэ. Мин туттаран бэрт. Ыстааным сулбуруйа-сулбуруйа куотарбын эккирэтэ сатаан баран, сылайан дьиэҕэ киирэн сытынан кэбиһэр. Иистэнэр буолан, мас ороммут анна бүтүннүү түү буолааччы. Ол сыттаҕына, арай мурун тыаһа бэрилиир эбит. Ийэм орон аннын көрбүтэ – ол оҕобут кырса сымнаҕас түүтүн быыһыгар минньигэс баҕайытык утуйа сытар үһү.
– Айылҕалааххын хайдах сэрэйбиккиний?
– Киһини өйдүөхпүттэн түүллээхпин. Онтубар кыһаммат этим ээ, буолуохтааҕын курдук ылынарым. Аны кимиэхэ да кэпсээбэппин. Пионер этим буоллаҕа. Ийэм олус кытаанах этэ. Хамначчыт курдук күнү быһа өрө мөхсөн тахсар этим, ханнык да үлэттэн туора турбаппын. Билигин саныыбын ээ, хара үлэҕэ миккиллибит буолан, бу киһи-хара буола сырыттаҕым. Үлэҕэ иитиллибиппиттэн тугум да быстан түспэтэҕэ, төттөрүтүн, миигин олоххо бэлэмнээбитэ.
– Оччоттон киирэр-тахсар, этэр-тыынар майгыҥ уһаарылыннаҕа...
– Онус кылааһы бүтэрээри сырыттахпытына сокуон кэллэ: уон биирис кылааска салгыы үөрэнэҕит диэн. Биһиги иннинээҕилэр уонна аллараалар бары уон кылааһы бүтэрэллэр, биһиги эрэ “атаҕастанан” хааллыбыт. Ону сөбүлээбэккэ, дьүөгэлэрбин кытары Москубаҕа сурук суруйдубут: уон биирис кылааһы утаран. Сотору буолаат, Саккырыырга тойон-хотун бөҕө кэллэ. Биһиги “собостуопкабытын” дьүүллүү. Ийэбин ыҥырбыттар. Чэ, оннук гынан, мин киэһээҥҥи оскуолаҕа көстүм, уолаттарбыт аармыйалаан хааллылар, уон биирискэ аҕыйах оҕо хаалла. Киэһээҥҥи оскуолаҕа украинка учуутал үөрэттэ. Сүбүөкүлэ эҥин олордор этэ. Домоводство уруогар борщ буһарарга үөрэппитэ. Билигин мин борщу олус табыллан астыыбын. Эксээмэммин туттарарбар ити учууталым бэркэ көмөлөспүтэ. Киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэммит оҕо билиитин таһыма арыый тутах соҕус буоллаҕа. Аны туран, Анаабыртан Надежда Туприна диэн учуутал кэлбитэ. Икки оҕолоох. Билиҥҥи курдук дьыссаат эҥин диэн суох. Учуутал үлэлээтин диэн, аны миигин кини оҕолорун көрдөрдүлэр. Инньэ гынан, ньолобуой кылааска үөрэммэтэҕим. Дьиэ иһигэр хас түннүк, муннук баарын ааҕан үөрэммитим.
Миигин олоҕум тухары сүрдээх үчүгэй учууталлар үөрэппиттэрэ. Кинилэргэ махталым муҥура суох. Билигин Бүлүү Хампатыгар миигин үөрэппит Мария Николаевна Михайлова диэн тоҕус уонус хаарыгар үктэммит учууталым баар. Барахсаным бу кэлэ сырыттахпына, миигин көрсөөрү кэлэ сатаабыт этэ. Саастаах киһиэхэ айаны-суолу тулуйар ыарахан буоллаҕа.
– Оҕо эрдэххиттэн эмчит буолар ыра санаалаах эбиккин...
– Оччолорго “оскуола–производство–үрдүк үөрэх кыһата” диэн буоллаҕа. Биһиги оскуоланы бүтэрэрбитигэр “оленевод-радист” диэн идэлээх бүтэрбиппит. Онон ыстаадаҕа эбэтэр пиэрмэҕэ барыахтаахпыт сэрэйиллэр этэ. Мин “эһиги ынаххытын ыыр, табаҕытын бэрийэр санаам да, баҕам да суох” диэн бакааластым уонна дьүөгэбин кучуйан, Дьааҥы Табалааҕар кулуупка үлэлии тиийдибит. Байаанньыт этим. Бэрт бэһиэлэйдик, олус таһаарыылаахтык үлэлээбиппит. Онтон дьэ үөрэххэ туттарсарга көҥүл ылан куораттаатым. Бастаан киин кыһаҕа – медицинскэйгэ – туттарса сатаатым. Баалым хапсыбакка киирбэтим, инньэ гынан, тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар киирдим.
Биир хоско уонча буолан симиллэн олорор этибит. Мин байаанньыт буолан, былдьаһыкка сылдьабын, кэнсиэрдээн бүппэппит. Инньэ гынан, сүгүн да үөрэммэтэҕим. Кыһыҥҥы сиэссийэҕэ химияҕа бөлөхпүт улахан аҥаара бырабааллаата. Хос туттарыыга син “токур үһү” ыллылар. Мин 3-кэ олох сөбүлэммэппин, оскуолаҕа наар “4”, “5” үөрэммитим диибин. Дьиҥэ, биһигини учуутал тиийбэккэ бэҕэһээҥҥи үөрэнээччи үөрэттэҕэ дии, туох дириҥ билиини биэриэҕэй. Үһүстээн хамыыһыйаҕа туттараары эмиэ бырабааллаатым. Инньэ гынан, кыс ортото уопсайтан үүрүлүннүм, үөрэхтэн маттым. “Билигин дьиэбэр тиийдэхпинэ, миигин табаһыт эбэтэр ыанньыксыт оҥостоллор” диэн, дойдубар төннүбэт суолу тобуларга сананным.
– Ол гынан баскын ханна батардыҥ?
– Обком дьиэтигэр көтөн киирдим уонна “миигин, баһаалыста, үлэҕэ ылыҥ” диэтим. Анатолий Афанасьевиһы көрүстүм. Массыньыысканан ыллылар. Наһаа үчүгэй дьону кытта үлэлээтим. Докумуону, архыыбы кытары үлэлииргэ үөрүйэҕим онтон саҕаламмыта. Аны суруксут, үөрэхтээх, үлэһит дьоннуун алтыһар буолан, бэрт элбэххэ үөрэммитим. Г.Чиряев, В.Павлов, И.Матвеев эҥин курдук чулуу дьоммутун кытары үлэлээбиппин олоҕум тосхойбут дьолунан ааҕабын.
Обкомҥа үлэлии олорон, устуоруйа-филология факультетыгар кэтэхтэн үөрэнэ киирдим. 1974 сыллаахха бүтэрбитим. Дьупулуом үлэм “Участие женщин Якутии в государственном управлении с 1938-го по 1957 год” диэн этэ. Саха чулуу дьахталларын хасыһан үөрэппитим. Кэргэммин Нам Хатырыгар анаатылар, мин батыһан бардаҕым дии. Иитээччинэн, устуоруйа учууталынан үлэлээбитим. М.К. Аммосов аатынан түмэл саҥа тэриллэ сатыыр кэмэ этэ, онно матырыйаал хомуйууга балай да үлэлэспитим. Итинтэн билимҥэ суолум арыллыбыта. “Хотугу сулуска” саха чулуу дьахталларын тустарынан ыстатыйаларым тахсаллара. Биирдэ ону ааҕан баран, преподавателим ыҥыран ылла уонна “эн тоҕо мин тиэмэбин ыллыҥ?” диэн мөхтө. Онтон ыла “мин ким да хаһыспатах тиэмэтин буламмын, хайаан да учуонай буолуом” диэн саныыр буолбутум уонна ылсыбытынан барбытым. Бэйэм норуот мэдиссиинэтин чугастык ылынар, онон дьарыктанар киһи буоламмын, саараабакка ити тиэмэни таллым. РНА иһинэн Естествознание уонна тиэхиньикэ институтугар аспирантураҕа туттарсан киирдим. Архыып бөҕөтүн хаһыспытым. Кунсткамераҕа саха ойууннарын эҥин туһунан бэлит-сыылынайдар хомуйбут матырыйаалларын булан ыллым. Монографиябын оннук бүтэрдим. Үлэбин көмүскээри гыммытым, норуот мэдиссиинэтигэр мин институтум сөбө суох эбит. Инньэ гынан, Миклухо-Маклай аат. этнология уонна антропология институтугар көтөн түстүм. Онуоха: “Эн норуот мэдиссиинэтигэр көмүскэниэххин баҕардаххына, хайаан да мэдиссиинэҕэ үөрэммит буолуохтааххын”, – диэтилэр. Аны сааһым ырааппыт, түөрт уоммун ааспытым. Хайдах да саҥаттан мэдиссиинэҕэ үөрэнэр кыаҕым суох курдук буолла. Эбиитин кыра оҕолоохпун. “Саатар, мэдиссиинэ училищетын” бүтэр диэтилэр. Хайыахпыный, Чазов диэн ССРС доруобуйа харыстабылын миниистиригэр икки ый уочараттаан киирдим.
Уолбун кэлээскэҕэ соһо сылдьабын. Миниистиргэ киирэрбэр ССРС норуодунай дьокутаата, худуоһунньук А.Н. Осипов көмөлөстө. Киирэн, үлэбин суруйан бүтэрбиппин, көмүскэнэрбэр медик үөрэҕэ наадатын эҥин кэпсээтим. Москубаҕа училищены ыйан биэрдэ, инньэ гынан, аны онно киэһээҥҥи үөрэххэ киирэн хааллым. Арай олорор сирим суох. Табыллар быабар, Ил Түмэн дьокутаата, педагогика билимин дуоктара А.А. Григорьева оччолорго аспирантураҕа үөрэнэ сылдьар. Кини научнай салайааччыта хараҕа суох ийэтин көрөр эбит, онон кэпсэтэн, ийэтин көрө-көрө дьукаах киирдим. Үлэтиттэн кэллэҕинэ, уолбун хаалларан баран үөрэхпэр ойобун. Онтон эһиилигэр Москуба аттыгар Мещеряковтааҕы мэдиссиинэ училищетын буллум. Хата, уопсайга хос биэрдилэр, оҕобор дьыссаакка миэстэ буллулар.
– Кэргэниҥ хайдах ыытта?
– Арахсан сылдьар кэммит. Бастакы кэргэммин кытары 15 сыл олорбуппут. Били, бастаан Тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар үөрэнэ киирэн баран ыал буолбуппут. Кыайан оҕоломмотохпут. Ол иһин 6 ыйдаах кэргэним урууларын кыыстарын иитэ ылбыппыт. Кыыспыт 12 саастааҕар эйэ дэмнээхтик арахсыбыппыт. Дьахтарга иирбитэ. Ол эрээри кини кэлин “эн оҕолонор быаҕын мүччү туттарымаары араҕан барбытым” диэн эппитэ. Оҕонньорум миигиттэн арахсан, хата, ырыаһыт, хоһоонньут бэрдэ буолбута. Кыыспыт аҕатыгар хаалбыта.
Александра Григорьева: “Уолбун тыыннаах хааллараары көспүтүм”
– Бастакы кэргэҥҥиниин олорон кимнээхтиин доҕордоһор этигитий?
– Обкуомҥа үлэлии сырыттахпына, миэхэ үс хостоох толору хааччыллыылаах дьиэни биэрбиттэрэ. Клавдия Максимова-Сайыыналыын ыаллыы олорбуппут. Кини бибилэтиэкэҕэ үлэлиирэ. Сайыына сүрэҕин эпэрээссийэлэтэр. Мин киирэн эмтиибин, кини миэхэ арааһы барытын баайан биэрэр. Оннук наһаа үчүгэйдик ыаллаһан олорбуппут. Сайыына айылҕаттан ураты дьоҕура кэнники арыллыбыта. Сайыына – С.А. Зверев-Кыыл Уолун төрөппүт уолун туора дьахтарга кыыһа. Сайыыналаах биир уоллаах этилэр. Ол уол кыыспытын кытта наар бииргэ оонньууллара. Уолларын үчүгэйдик ииппиттэрэ. Ол уол барахсан ыарахан дьылҕаламмыта. Ол, мин көрүүбэр, бэйэтэ иһэ истээх. “Биир киһи дьылҕатын үтүктэн ылла” диибин. Ону суруйар наадата суох.
– Саха чулуу дьахталларын туһунан дьупулуом үлэтин суруйбуккун. Элбэҕи хаһыстаҕыҥ буолуо. Кими ордук тумус туттар этигиний?
– Софья Петровна Сидорова, Мария Дмитриевна Нартахова. Чахчы, чаҕылхай дьахталлар. Кинилэртэн элбэххэ үөрэммитим.
– Учуонай истиэпэнин туохха, хайдах ылбыккыный? Уопсайынан, билим судургута суох эйгэтигэр тоҕо киирбиккиний?
– Көҥүл сылдьаары, билимҥэ барбытым. Хонтуораҕа хааллан олорорбун өлөрдүү абааһы көрөрүм. Уруккуттан ону-маны хасыһарбын, ырытарбын, чинчийэрбин сөбүлүүбүн. Уустук таабырыны таайар курдук.
Үлэбэр саха норуодунай мэдиссиинэтэ хайдах саҕаламмытын, туох ньымалары туһанарбытын (хайдах хаанныырбытын, отоһуттуурбутун эҥин) чинчийбитим. “Медико-биологический аспект народного врачевания в Якутии” диэн. Устуоруйа билимин хандьыдаата буолбутум. Ити үлэм үрдүктүк сыаналанан, академик Я.Г. Гальперин аатынан бириэмийэни ылбытым.
– Учуонай буолан баран, ханна үлэлии бардыҥ?
– Үлэбин көмүскээн баран, үлэ көрдөөн, үөрэ-көтө Сахам сиригэр кэлэн аан дойду университетын, институтун, факультетын барытын кэрийдим. Ким да миэхэ наадыйбат, бары – атыыр аккаас. Арааһа, сакааһынан үөрэттэрэн, аттаран үлэҕэ ылаллар быһыылаах. “Эйигин ким үөрэттэрбитэй?” дииллэр. Мин “барытын бэйэм ситиһэн бу үлэбин көмүскээбитим” диибин. Үлэ көрдөөн, оччотооҕу ГЧИ дириэктэрэ, күтүөтүм В. Роббекка тиийдим. “Эн үлэҕэ киирдэххинэ, соторунан мин миэстэбин былдьыаҥ” диэн ылбата. Бэркиһээн: “Экэниэмикэ министиэристибэтигэр тиийэн эбии бакаансыйата көрдөө”, – диэтэ. Икки лабараан миэстэтин биэрдилэр, ону иккиэннэрин холбоотоххо да, киһи тииһинэр хамнаһа тахсыбат буоллаҕа. Василий Николаевич Иванов оччолорго М.Е. Николаевка көмөлөһөөччү этэ. Киниэхэ тиийдим. Эмиэ аккаастаатылар. Тиһэҕэр Василий Васильевич Филипповка тиийдим, хата, киһим олус дэлэгэй сүрэхтээх буолан биэрдэ: “Салгыы докторантураҕа үөрэнэ бар”, – диэтэ. Социология хаапыдыратыгар ыст. преподавателинэн ыллылар уонна салгыы хамнастаан Москубаҕа Хомсомуол үрдүкү оскуолатыгар (ВКШ) ыыттылар. Ол кэмҥэ Сойуус ыһыллар, баартыйа эстэр. Инньэ гынан, “Институт молодежи” буолбута (билигин Москубатааҕы гуманитарнай университет). Докторантураҕа үөрэнним, кинигэбин таһаардым. Ол кинигэбин таһаартарыым эмиэ туспа кэпсээн. Ону кэпсиибин дуо?
– Саатар эрэ.
– Медучилищеҕа үөрэнэ сырыттахпына, М.Е. Николаев бастакы бэрэсидьиэн буолла. Биирдэ Москубаҕа үөрэнэр устудьуоннары муста. Оччолорго Айсен Николаевтаах МГУ-га үөрэнэллэр. Бары эдэркээн, харахтарын уота тыга сылдьар уолаттар. Арай мин эрэ “тетя Шурабын”, баара-суоҕа медучилищеҕа үөрэнэбин. Михаил Ефимович “ким туох кыһалҕалааҕый, этиҥ” диэтэ. Мин түгэни мүччү туппакка: “Сотору монографиябын таһаарыахпын баҕарабын, үлэм суруллан бүтэн эрэр. Үлэбин көмүскүүрбэр уонна таһаартарарбар үбүнэн көмөлөһүөххүт дуо?” – диэтим. Дьонум күлэн тоҕо бардылар. “Бу туох буолбут дьахтарай, ханнааҕы монография, баара-суоҕа медучилищеҕа үөрэнэр буолбат дуо?” дэстилэр быһыылаах. Үрдүк үөрэхтээхпин билбэт буоллахтара. “Антропология уонна этнология институтугар туйгуннук үөрэнэр оҕолордоохпут, кинилэри өйүөхпүт” диэтилэр. Дьиҥэ, ол оҕолортон ким да үлэтин көмүскээбэтэҕэ.
Үлэбин көмүскээн, монографиябын суруйан баран, үтүө дьон көмөлөрүнэн байыаннай ыстаап бэчээттиир кыһатыгар 1 тыһ. ахсаанынан бэчээттэттим. Сороҕун кинилэри эмтээн төлөстүм. “Москубаҕа Кулаковскай уҥуоҕар пааматынньык туруораллар үһү” диэни иһиттим уонна кинигэлэрбин туппутунан онно ойдум. Саха сириттэн улахан дэлэгээссийэ кэлбит. Барыларыгар бэлэхтээтим, арай М.Е. Николаевка эрэ тиийбэккэ хаалбыта. Баҕар, кэлин ол иһин үлэҕэ ылбатаҕа буолуо дуу?
1992 этэ дуу, 1996 сыллаахха эбитэ дуу, Өлүөнэ очуостарынан уста сылдьан ойууннар бастакы пуорумнара буолла. Хотуттан-соҕурууттан киһи бөҕө кэлбит. Владимир Кондаков баһылыыр-көһүлүүр. Мин норуот мэдиссиинэтигэр үлэлээх буоламмын, онно ыстанным. Арай Кондаков көмөлөһөөччүтэ кэллэ уонна “эн мантан тахсар үһүгүн” диэтэ. Хайыахпыный, таҕыстаҕым дии. Саха ньоҕой, оҕото өссө ньоҕой. Үүрүллэн турдахпына, Ухханнаах киирээри иһэллэрин көрөн, олор быыстарыгар киирсэн хааллым. Кондаковум саҥара туран тохтоон хаалла уонна ааны ыйда. Уопсайынан, “сахаларга уруккуттан бэрт былдьаһыы баар эбит” диэн өйдүүгүн. Тоҕо оннуга эбитэ буолла? Билиҥҥэ диэри суруйааччыларбыт икки сойуустаахтар дии. Борокуоппай Чуукаар соччо биһирэммэт сойууска сылдьар буолан, биир да аакка тиксибэтэҕэ. «Дьикти» буолбатах дуо? Хаһааҥҥа диэри “атарахсытыһа” сылдьарбыт буолла?
– Канадаҕа хайдах тиийбиккиний?
– Докторантураҕа үөрэнэ сылдьан, элбэх киһини умсугуйан туран эмтээбитим. Ол сылдьан Австрияҕа “Мир психотерапии” диэн симпозиумҥа бардым. Тывалар дэлэгээссийэлэригэр киирсэн. Уолум онно Москубаҕа 4-с кылааска үөрэнэр, ньиэмэстии бэркэ билэр. Хата, тылбаасчыттаан абыраабыта. Ол иһин наар онно-манна соһор буоллум. 2000 сыллаахха Торонтоҕа эмиэ улахан сугулааҥҥа бардыбыт. Уонча хонукка. Уолум 14 саастаах. Төннөр күммүт тигинээн кэлбитигэр уолум эмискэ баҕайы: “Маама, миигин өлөр да хайаа, тыыннаах хаалларыаххын баҕарар буоллаххына, бу дойдуттан Москубаҕа төннүбэппин!” – диэтэ. Соһуйан эрэ хааллым.
– Уолуҥ тылын иһиттиҥ?
– Күһэллибитим. Кини бэйэтэ эмиэ айылҕалаах. Уолум – дьокутаат Е.Голомарева сиэн быраата. Өлөөнтөн сыдьааннаах. Ити дойду сүрдээх улахан, күүстээх ойууннарынан аатырар. Уолум төрдүлэригэр күүстээх дьон бааллар. Үөһээ Бүлүү уонна Өлөөн ойууннара айа иитиһэллэр эбит. Ол кэннэ уолум өттүнэн аймахтарыгар, Христофор Афанасьевичтаахха, уол оҕо 18 сааһыгар тиийдэ да, төннө турар буолбут. Кырастахтара дии. Ол иһин Христофор Афанасьевич “уолуҥ тыыннаах хаалыан баҕардаххына, акыйаан уҥуор бар” диирэ. Оҕонньор ийэтэ 105 сааһыгар диэри олорбут. Бүтэһик биир тиистээх эбит. Ол тииһэ түспүтүгэр ылан оһоххо бырахпыттар. Онуоха оҕонньор “дьэ, мин тииспин тоҕо туурдугут, мин уон сыл буолан баран, хаһан да төрөөбөтөх дьахтарынан төннөн кэлиэм” диэбит. Уолум – кини кута. Уолум – эбээн, мин аҕам Ньурба буолан, саха буолан хаалбытым. Инньэ гынан, аборигеннар бырагыраамаларынан дьиэнэн-уотунан хааччыллан хааллыбыт. Университеттан биэнсийэҕэ бараары сылдьар киһи, хайыахпыный, хааллаҕым дии.
– Ол бэлэмҥэ олордоллор дуо?
– Адаптацияны ааһаҕын. Тылы эҥин үөрэтэллэр, саастаах киһи эрэйдэммитим. Уолум олох холкутук ылыммыта. Аангылыйа тылын Соҕуруу Кэриэйэ устудьуоннарыгар тиийэн кытта үөрэппитэ. Билигин “Ньургун Боотуру” Канада устудьуоннарыгар үөрэтэр, сахалыы билэр, кэпсэтэбит.
Мин, биллэн турар, таах олорботох буоллаҕым. MUN диэн славян тыллаахтар үөрэнэр университеттара баар. Онно ойутан тиийдим. Учуонай истиэпэннээхпин, кинилэргэ хандьыдаат эҥин диэн суох, онон тута дуоктар буоллум. Сибиир уонна Уһук Илин төрүт омуктарын норуодунай мэдиссиинэтигэр грант суруйдум. Онтубар “олус элбэх нуучча учуонайдарыгар сигэммиккин” диэн, аккаастаан кэбистилэр. Билигин санаатахпына, оччоттон Арассыыйаны утарар бэлиитикэ барбыт эбит. Ону биһиги, тыаттан кэлбит дьон, хантан билиэхпит баарай? Ол иһин “Юрта мира” диэн аан дойдутааҕы тэрилтэни тэрийэн үлэлэттим. Арассыыйа Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох омуктарын ассоциацията сурук ыытта: “Итиннэ улахан кэмпириэнсийэ буолар, норуот эмчиттэригэр биһиэхэ исписэлииспит суох, онон эн кытын”, – диэтилэр. Мин Ассоциация аатыттан кытынным, тыл эттим, научнай үлэбинэн кыайан таҕыстым. Инньэ гынан, ХНТ Төрүт олохтоох омуктар декларацияларын 24-с ыстатыйатын ааптара буолан хааллым. Норуот мэдиссиинэтин ХНТ, аан дойду таһымыгар таһаарбытым. Ону манна дьон ситэ өйдөөбөт. Судургу ыстатыйа курдук саныыллар. ХНТ таһымыгар Саха сириттэн дэлэгээссийэни элбэхтэ илдьибитим. Ону манна олох атыннык кэпсииллэр эбит. Дьикти. Төһө да тас дойдуга олордорбун, үлэ бөҕөтүн ыытабын ээ. Сыаналаабаттар.
Саха АССР 100 сылыгар “Соотечественники” диэн пуорум ыыппыттар эбит, миигин онно ыҥырбатахтара.
– Уолуҥ тугу дьарыктанарый?
– Саха ынаҕын чинчийэн докторантураҕа үөрэнэр, билигин көмүскээри сылдьар.
– Канада төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктара хайдах олороллоруй?
– Наһаа улаханнык атаҕастаммыт омуктар. Дьобуруопа дьоно олох сорунан туран сиэтилэр. Барыта бэлэмҥэ олорор буолан, үлэлииртэн, сайдартан тэйбиттэр. Сүрэҕэ суох омук хайдах сайдыаҕай? Ол иһин арыгылааһын эҥин элбэх. Онно холоотоххо, манна олус үчүгэйдик олороллор. Күн аайы ютубу эҥин көрөбүн: сахалар онно тиийэн ситиһиилэммиттэр, манна тиийэн аатырбыттар диэн буолар. Олус киэн туттабын, астынабын. Канадаҕа олохтоох омуктары “сээн” диэбэттэр, эгэ, онно-манна кытыннарыахтара дуо? “Юрта мира” итини утары охсуһар.
Элгээйигэ кийииттээн олорбут Сьюзи Крейт АХШ-тан Канадаҕа кэмпириэнсийэҕэ кэллэ, кийиит кыыһы дьиэбэр үөрэ-көтө көрүстүм уонна кэмпириэнсийэҕэ арыаллаан илтим. Арай кыыһым түрүбүүнэттэн сахалар хайдахтаах курдук атаҕастанан олороллорун эҥин олох көрдөрөн туран, сымыйаны туойан турбата үһү дуо?! Мин, ыҥырыыта суох киһи, абарбытым бэрдиттэн, баайсан туран тыл көрдөстүм уонна саха аатыттан эттим-тыынным. Киһим ол кэннэ бакааласпакка да барбыта уонна ол кэннэ биллибэтэҕэ. Питертэн кэлбит бэрэстэбиитэллэр кэлэн, киммин-туохпун, хантан сылдьарбын туоһулаһан баран “наһаа үчүгэйдик тыл эттиҥ, маладьыас!” диэн хайҕаабыттара. Тыыннаах туоһу туох диэммин атаҕастаммытым диэхпиний?
Аҕыйах ахсааннаах омуктар Олимпиадаҕа кыттыыларын туһунан биэрии буолла. Онно биһиги уолаттарбыт Монреальга ситиһиилэрин кэпсээтилэр. Мин онтон өй ылан, 2010 с. Олимпиаданы көрсө, Ванкувертан Торонтоҕо диэри автопробег ыыппытым. Ванкувер Олимпиадатыгар төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах омуктары билиһиннэрэр истиэндэни үлэлэппиппит. Салгыы төрүт олохтоох омуктар оонньууларын тэрийэргэ этии киллэрэн, 2015 с. Бразилияҕа, Пальмас куоракка, бастакы Оонньууну ыытар буоллубут. Тэрийсээччи буолан, онно ый инниттэн тиийиэхтээҕим. Арассыыйа уонна Канада гражданстволаахпын. Виза ылаары Торонтоҕа Бразилия посольствотыгар тиийдим, арай аккаастаатылар уонна утары сурук ууннулар. Ершов диэн “Модуҥҥа” үлэлиир киһи ““Юрта мира” тэрилтэ Саха сирин утары үлэлиир, ол иһин бу дьахтарга виза биэримэҥ” диэн суруйбут! Мин Арассыыйа гражданствотынан визабын син биир ылан тиийбитим, тиийэн былааһы ылбытым. Кэлин ХНТ-га ол киһибин көрсөн “тугу дьаабыламмыкыный?” диэн ыйыттым уонна кэһэппитим ээ. Онуоха “хайдах да үөх, мин тириим халыҥаабыта” диэбитэ.
– Тас дойдунан элбэхтэ сылдьаҕын. Хайа дойду ордук үчүгэй дии саныыгыный?
– Бразилия төрүт олохтоох омуктара олус аламаҕайдарын сөхпүтүм. Миэхэ ордук барсаллар дии санаабытым. Монголияҕа тиийдэхпинэ, дойдубар тиийбит саҕа сананабын.
– “Саха сиригэр бүтэһигин 7 сыллааҕыта кэлэ сылдьыбытым” диигин. Төһө уларыйбытый?
– Туох да күүркэтиитэ суох, сайдыы, уларыйыы бөҕө барбыт диэн көрөбүн. Сахам сирин олус таптыыбын. Ыччаты көрөн, ордук сөҕөбүн уонна астынабын. Маннык ыччаттардаах өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа.
– Дойду ахтылҕана диэн баар дуу?
– Маҥнай Канадаҕа тиийэн баран өйдөөбүтүм – миэхэ мутукчам сыта итэҕэс эбит. Аан дойду пааркатын кэрийэн, мутукчам сытын көрдүүбүн. Торонтоҕа биир пааркаҕа үс тиити олордубуттар. Ону сытырҕаан ахтылҕаммын таһаардым. Арай ол тииттэрим анныгар табылыыссаҕа “японская сосна” диэн суруйбуттар. Мин кыһыйдым, тойотторго көтөн түстүм уонна Сибиир маһа буоларын дакаастаатым. Аҕыйах хонон баран тиийбитим – ол тииттэрбин олох да кэрдэн кэбиспиттэр.
– Оттон аска-үөлгэ хайдах үөрэнниҥ?
– Табаларын сибиинньэ курдук дьаабылаан астыыллар – тириитин сүлбэккэ уотунан сиэтэллэр, онон олох кэриэрбит амтаннаах. Убаһа этин тымтыктанан да булбаккын, убаһа диэтэххэ, эйигин “людоед” курдук көрүөхтэрэ. Уопсайынан, эттэрин хиимийэлииллэрин сөбүлүүллэр. Дьиҥнээх эти булар уустук.
– Биэнсийэлэрэ хайдаҕый? Эмтииллэрэ?
– Мин эмп диэни төрүкү испэппин. Бу хамсык кэмигэр Канадаҕа вакцинаны ылбыт дьон доруобуйалара айгыраата, өллүлэр-сүттүлэр. Балыыһа диэҥҥэ сылдьыбаппын. Бэйэбин хааннанан эмтиибин. Миэхэ куруук сылдьар, эмтэтэр дьон элбэх. Хамсыкка хаайар кэмнэригэр дьон хоргуйуохпут диэн, маҕаһыыны кураанахтаан кэбистилэр. Сэбиэскэй иитиилээх, кырыымчыгы көрсүбүт киһи, хоргуйан өлүмээри, эмиэ атыылаһа тиийдим. Ол сылдьан быччыҥмын быһан кэбиспит этим, “сүрэҕим буолуо” диэн госпиталга тиийдим. Анаалыстаатылар, сарсыныгар УЗИ-га кэлээр диэн буолла. 25-с этээскэ олоробун, ол УЗИ-лана бараары сатыы түстүм уонна бырааска “баҕар, аҕылыам, сатыы түспүтүм” диэтим. Киһим “оччо сатыы сылдьар киһи сүрэҕиҥ үчүгэй – бар” диэтэ.
Биэнсийэм кээмэйин эппэппин, олохпор тиийэр, ол иһин кэлэр-барар буоллаҕым. Хомунаалынай өҥөм 70 бырыһыанын судаарыстыба уйунар.
– Александра Михайловна, кэпсээниҥ иһин махтал! Этэҥҥэ буол!
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
