Евгений Николаевич үс сыллааҕыта мээринэн талыллар быыбара олоҕун кытаанах тургутуута буолбута саарбаҕа суох. “Эдэр, уопута суох, кыайыа суоҕа” диэн саҥа баара да, бүгүн кини туһунан кириитикэ иһиллибэтин кэриэтэ. Үлэтин кыайбата эбитэ буоллар, бэрэсидьиэн Владимир Путины кытта хайдах да иккитэ көрүһүннэриэ суох этилэр. Куорат устуоруйатыгар мээрбит Кириэмил ыытар куонкуруһугар кыайан, бэрэсидьиэнниин кэпсэтиигэ ыҥырыллыбытын Киин тэлэбиидэнньэнэн көрдөрбүттэрэ суоҕа. Оттон үгүс киһи куорат дьаһалтатын үлэтин барытын билбэтэ чахчы. Бүгүн кинини кытта аһаҕастык куорат бүгүҥҥүтүн, сарсыҥҥытын туһунан кэпсэтиэҕиҥ.
– Евгений Николаевич, Москубаҕа “Крокус Сити Холга” буолбут теракт дьону күүскэ аймаата. Дьокуускайга террору утары үлэ туруга хайдаҕый? Миграция туһунан туох санаалааххыный?
– Сүрдээх куһаҕан быһыы таҕыста. Террору утарар улахан тэрээһиннэри билиҥҥи олох ирдэбилинэн антитеррор хамыыһыйатынан аһарабыт. Ити үлэҕэ ИДьМ, борокуратуура, ФСБ, Росгвардия курдук куттал суох буолуутун хааччыйар күүстэри кытыннарабыт. Дьон мустар эбийиэктэригэр барытыгар түрүбүөгэни тардар кунуопка хайаан да баар буолара ирдэнэр. Үлэ куттал суох буолуутун хааччыйыы сокуонун ирдэбилинэн барар.
Миграция икки өрүттээх. Биир өттүнэн, куоракка үлэһит илии чахчы тиийбэт, оттон экэниэмикэ сайдарыгар элбэх үлэ барыахтаах. Онуоха син биир миграннара суох кыаллыбаппыт. Ол эрээри мигрант Арассыыйаҕа, Дьокуускайга кэлэн, олохтоох нэһилиэнньэ олоҕун, сиэрин-туомун, култууратын ытыктыырыгар ирдэбил булгуччу баар буолуохтаах. Итиннэ улахан оруолу социализация уонна үөрэтии ылыахтаахтар. Омуктар манна кэлэн тус-туспа, кыра-кыра анклавтары тэринэн олордохторуна, кинилэр сокуон ирдиир нуучча тылын да билэргэ наадыйбат, төрүт олохтоох омугу убаастыыры наадалааҕынан да аахпат буолуохтарын сөп. Ол түмүгэр араас куһаҕан быһыы тахсыан син. Биһиги омуктар бэйэ-бэйэни кытта өйдөһөн, ытыктаһан олорор култуураларын үөскэтэрбит наада. Холобур, куоракка бырааһынньыктары, успуорт күрэхтэһиилэрин, атын да тэрээһиннэри кэлии дьону кытыннаран бииргэ ыытарга кыһаллыахтаахпыт. Дьон билсэн эрэ алтыһаллар. Кинилэр манна “бэйэлэрин устааптарын” илдьэ кэлиэ суохтаахтар. Саха сиригэр үйэлэр тухары олорор дьон олохторун, култуураларын убаастыахтаахтар. Билиҥҥитэ Дьокуускайга омуктар икки ардыларынааҕы сыһыаҥҥа тыҥаабыт сытыы боппуруос суох. Биирдиилээн иирсээн баар, оттон куорат хайа эрэ түөлбэтин миграннар “баһылаан”, барыта кинилэр эппиттэринэн буолар диэн быһыы тахсыбат.
– Анал байыаннай дьайыыга сылдьар буойуннарбытыгар куорат көмөнү төһө оҥороруй?
– 2022 с. АБДь барбыт буойуннар дьиэ кэргэннэрин кытта үлэлиир киини тэрийбиппит. Манна сыл ахсын 10 тыһ. көрдөһүү: хаар ыраастааһыныттан харчы боппуруоһугар тиийэ, юридическай, психологическай көмөҕө наадыйыы киирэр. Барытын ыла, толоро олоробут. Быйыл саас чааһынай дьиэҕэ олорор буойуннар дьиэ кэргэннэригэр хаардарын ыраастаатыбыт, күһүн муустарын таспыппыт. Кыһын гаас оһохторо уот бардаҕына умуллубатыгар “бесперебойниктары” ылан биэрдибит. Бүддьүөттэн көрбүт харчыбыт элбэх көмөнү оҥорорго тиийбэт. Ол иһин “Кыайыы пуондатын” тэрийбиппит. Былырыын 80 мөл. солк. көмөнү оҥордо. Пуондаҕа 60 мөл. солк. үбү дьаһалта уонна дьаһалта аннынан үлэлиир тэрилтэлэр тыһыынчанан боростуой үлэһиттэрэ – оскуола, уһуйаан үлэһиттэригэр тиийэ – хамнаспытыттан ыыппыппыт. Ити пуонда көмөтүнэн АБДь сылдьар уолаттарбытыгар көмө ыытабыт. Былырыын 15 массыына, сүүһүнэн тепловизор, дрон, дрону утары саа ылан ыыттыбыт. Бу үлэ күн ахсын барар. Муус устарга хамнаспытыттан көрөн, уолаттарбытыгар эмиэ улахан көмө ыытыахпыт. Түгэни туһанан, урбаанньыттарга махтанабын: кинилэр сыл устата 20-тэн тахса мөл. солк. биэрбиттэрэ. Ити курдук Дьокуускай тыһыынчанан олохтоохторо кыайыыны чугаһатарга дьыаланан көмөлөһөллөр.
– Бу ааспыт сылларга Дьокуускай куорат улахан ситиһиитэ диэн тугу чопчу ааттыаҥ этэй? Ааспыт 3 сыл устата куорат сайдыытыгар туох оҥоһулунна? Оскуола, уһуйаан кыһалҕата хайдах быһаарыллан иһэрий?
– Чуолаан бу улахан кыайыыбыт диэн этэр эрдэ. Ол эрээри бу үс сыл иһигэр улахан үлэ барда. Бастатан туран, сүүһүнэн килэмиэтир суол, уонунан соц-эбийиэк тутулунна. Таас дьиэлэр тиэргэннэрин (дворовай территориялары) оҥорор бырагырааманан улахан үлэ ыытылынна. “Тупсарыы үс сылын” бырагырааматын бүтэрдибит. Үс сыллааҕыта былааннаабыппытын барытын толордубут, өссө аһара бардыбыт. Иккиһинэн, 2023 с. Дьокуускай куорат сайдыытын маастар-былаанын федеральнай кииҥҥэ көмүскээһиммит – улахан кыайыыбыт. Маастар-былаан куораппыт кэлэр кэскилин арыйан биэрдэ. Оскуола, дьыссаат кыһалҕатын кыайдыбыт диэн этэр кыах суох. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥи туругунан оскуолаларбытыгар сокуон ирдиир ахсаанынааҕар икки төгүл элбэх оҕо үөрэнэр. Уһуйааннарга эмиэ оннук курдук балаһыанньа. Билиҥҥитэ тутар кыахпыт кыра, ол эрээри 2023 с. 6 оскуоланы тэҥҥэ тута сырыттыбыт. Урут маннык тэтиминэн элбэх оскуола тутуллубатаҕа. Өссө элбэҕи тутуохпутун наада. Маастар-былааҥҥа эбии 18 уһуйаан уонна 12 оскуола киирэ сылдьар. Онон кыһалҕаны быһаарыахпыт диэн эрэнэбит.
– Куорат бүддьүөтүн туруга хайдаҕый? Үп-харчы өттүнэн куорат туруктаах олоҕун бу уустук кэмҥэ хааччыйар кыаллар дуо?
– Кыаллар. Кэлин үс сыл устата бүддьүөппүт улаатан иһэр. Биэс сыллааҕыта 18,5 млрд солк. этэ. 2023 сылбыт бүддьүөтэ 1,7 төгүл элбээн, 32,5 млрд солк. тиийдэ. Итиннэ куорат нэһилиэнньэтэ улаатара дьайыылаах. Уһук Илиҥҥэ Дьокуускай курдук үрдүк тэтиминэн нэһилиэнньэтэ үүнэ турар куорат суох. 1999–2000 сс. Дьокуускай нэһилиэнньэтэ икки төгүл кыра этэ. Бүтэһик биэс сылга нэһилиэнньэбит 50 тыһ. киһинэн эбилиннэ.
– 400 тыһыынчаҕа тиийдибит дуо?
– 2023 с. тохсунньу 1 күнүгэр официальнай ыстатыыска 382 тыһ. киһи олорор диэн аахпыта. Бүгүн 390-ча тыһ. буолбут буолуохтаахпыт. Бэрэпиискэтэ, учуота суох олорор дьону аахтахха, 400 тыһ. тахсыбыппыт чахчы. Дьон үксэ тыа сириттэн кэллэ. Саха сиригэр урбанизация олус күүскэ барар.
– Ыччат кэллэҕинэ, үлэ-хамнас, олорор дьиэ наада. Ити боппуруоска балаһыанньа хайдаҕый?
– Бастатан туран, кэлэр дьон сүрүн ирдэбилэ – үлэ миэстэтэ. Дьон куоракка үчүгэй олоҕу көрдөөн кэлэр. Биһиги үлэ миэстэтин баар оҥордохпутуна, кинилэр хамнастанан, ипэтиэкэни туһанан дьиэлэнэллэр. Салгыы олохторун хайдах сайыннарар туһунан толкуйданаллар. Ол иһин үлэ миэстэтин таһаарыыга күүскэ үлэлиибит. Билигин официальнайынан, 154 тыһ. үлэ миэстэтэ баар. Маастар-былаанынан 2030 с. диэри өссө 28 тыһ. үлэ миэстэтин таһаарыахтаахпыт.
– Ити бүддьүөт эйгэтин үлэтэ дуу, производство дуу?
– Эйгэҕэ барытыгар, холобур, үөрэххэ – 5,5 тыһ., доруобуйа харыстабылыгар 1,1 тыһ. үлэ миэстэтэ тэриллиэхтээх.
– Итиччэ элбэх анал үөрэхтээх үлэ каадырын бэйэбит үөрэхпит тэрилтэлэрэ сатаан хааччыйыахтара дуо? Эбэтэр сэбиэскэй саҕанааҕы курдук, атын сиртэн исписэлиистэри аҕалыахпыт дуу?
– Мин санаабар, олохтоох үөрэх тэрилтэлэрин таһынан өрөспүүбүлүкэ да таһыттан исписэлиистэр кэлэллэрэ туох да куһаҕана суох. Оччоҕо саҥа билии, саҥа көрүү, сайдыы баар буолуо.
– Эйигиттэн быыбар иннинээҕи интервьюгун ыларбар Өлүөнэ күргэтэ тутуллара чуолкайа суоҕа. Бүгүн тутуллар буолла. Өлүөнэни туоруур күргэ үбүлээһинэ ситэ быһаарылла илик дииллэрэ чахчы дуо?
– Федеральнай бүддьүөккэ федераллар муоста тутуутун 33% үбүлүүллэр диэн киирэн олорор. Ол эрээри кэлин ыытыллыбыт үлэнэн, маастар-былааммытыгар киирбитинэн, “үбүлээһин киинтэн 50% диэри улаатыахтаах” диэн туруорсабыт. Инники былаанынан федеральнай киин, өрөспүүбүлүкэ, инбиэстэр 33-түү бырыһыан угуохтаах этилэр. Тутууну федеральнай киин – 50%, биһиги уонна инбиэстэр 25-тии бырыһыан үбүлүүр буоллахпытына, экэнэмиичэскэй мадьыалбыт табыллан, охсуута суох кыанар кыахтаахпыт.
– Оччоҕо быйылгыттан саҕаламмыт үлэни ким үбүлээн эрэрий?
– Үлэ бүддьүөттэн үбүлэнэр. Бүддьүөт хаамыыта хайдаҕый? Бүддьүөккэ киирбит ханнык баҕарар тутуу ыараханы көрүстэҕинэ, күүтүллүбэтэх ороскуот таҕыстаҕына, эспэртиисэ, симиэтэ бэрэбиэркэтин ааһыахтаах. Бигэргэннэҕинэ, көрүллүбүт бүддьүөтүгэр эбии үп уган биэрэн иһиллэр. Билигин үбүлээһин бүддьүөт ылыллыбыт лимииттэрин араамкатынан ыытыллар. Манна тутуу ханнык ороскуоттаах чааһын инники үбүлээһин наадатынан быһаарыллар.
– Путин хаһан кэлиэҕэй?
– Владимир Владимирович уонна Айсен Сергеевич бүтэһик кэпсэтиилэригэр ыам ыйыгар диэн быһаарыллыбыта.
– Эн урукку интервьюгар "куораты 2032 сылынан көрөбүн. Ити кэмҥэ биир да хаарбах дьиэ хаалыа суохтаах, уһуйааҥҥа уочарат суох буолуохтаах, элбэх оскуола тутуллуохтаах. Дьокуускай олоҕун таһымынан Москубаны, С.-Петербуру кытта күрэстэһэр кыахтаах, быр бааччы олохтоох куорат буолуохтаах диэн көрөбүн" диэбитиҥ. Билигин балаһыанньа уларыйа турар. Ити баҕа санааҥ төһө туолар кыахтааҕый?
– Үс сыллааҕыттан улахан уларыйыыбыт – 2023 с. диэри куорат сайдыытын маастар-былаана киирдэ. Бэрэсидьиэн Владимир Путин сорудаҕар саамай күүстээҕэ –2023 с. балаҕан ыйын 1 күнүгэр диэри хаарбах туруктааҕынан билиниллибит Дьокуускай 958 дьиэтэ 2030 с. диэри суох оҥоһуллуохтаах, дьоно үчүгэй таас дьиэҕэ көһүөхтээхтэр. Онтон хаалбыт аҕыйах дьиэни 2032 с. диэри бэйэбит көһөрүөхтээхпит.
Иккиһинэн, маастар-былаанынан оскуола, уһуйаан кыһалҕатын 2032 с. барытын быһаарабыт. Маастар-былаан олохпут хаачыстыбатын быдан үрдүк таһымҥа таһаарар. Муосталанан сылы эргиччи суолланабыт. Үсүһүнэн, хаарбах дьиэлэртэн тыһыынчанан дьону саҥа таас дьиэлэргэ көһөрөбүт. Төрдүһүнэн, уонунан саҥа социальнай эбийиэк киирэр. Уопсастыбаннай эйгэ, куорат паарката, оптуобус сырыыта, автовокзал – барыта саҥардыллар. Куорат 400 сылыгар анаммыт, федеральнай киин үбүлээн ыытар маннык сөҕүмэр үлэ биһиэхэ хаһан да ыытылла илик. Онон маастар-былаан Дьокуускай киэн туттар ситиһиитэ буолар. Маастар-былааны бигэргэтэн бэрэсидьиэн ыйааҕа уонна Дьокуускай кэлим сайдыытын былаанын туһунан РФ Бырабыыталыстыбатын уурааҕа тахсыбыта.
– Национальнай бырайыактарынан үлэ куоракка күүскэ барарын көрөбүт. Ити туһунан кэпсээ эрэ. Саҥа киирбит 5 бырайыактарынан үлэни хайдах ыытар былааннааххыт?
– Саҥа биэс бырайыагынан билигин бырабыыталыстыба былаан оҥоро сылдьар. Онон маннык буолуо диэн этэр кыаҕым суох. Дьокуускайга билиҥҥи туругунан 12 нацбырайыак оҥоһуллар. Итилэртэн биэһин куорат дьаһалтата салайар. Онтон атынын өрөспүүбүлүкэ министиэристибэлэрэ бэйэлэрин хайысхаларынан ыыталлар. Оттон 2019 с. нац. бырайыактар саҕаламмыттарыттан ылан көрдөххө, куоракка элбэх үлэ барда. Аҥаардас суолу-ииһи ыллахха, ааспыт сыл иһигэр 164 км суол (өрөмүөн, тутуу), 134 уулусса оҥоһулунна, 20 соц-эбийиэк тутулунна, 24 оскуола хапытаалынай өрөмүөнэ ыытылынна. Доруобуйа харыстабылын ылан көрдөххө, перинатальнай, кардиологическай, онкологическай кииннэр үлэҕэ киирдилэр. Национальнай бырайыактар куоракка дьон олоҕун хаачыстыбатын үрдэтиигэ сүрдээх улахан туһаны аҕаллылар. Көһөрүү бырагырааматынан 163 хаарбах дьиэттэн дьону толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ көһөрөн эрэбит. Инникитин өссө тыһыынча дьиэ: эргэрбит икки этээстээх мас дьиэлэр, биир этээстээх бараактар көһүөхтээхтэр. Ити дьиэлэр бары эспэртиисэни ааһан, хаарбах туруктаахтара бигэргэммитэ. Федеральнай үбүлээһин кэллэ да, тутан көһөрөбүт.
– Куоракка үс сыллаах тупсарыы бырагырааматын бэйэҥ туруорсан киллэрбитиҥ, үлэ туох түмүктээх буолла?
– Бастатан туран, бу үс сылга тупсарыыга хаһан да оҥоһуллубатах элбэх үлэни оҥордубут. Бастаан биһиги тупсарыы 3 сылыгар куорат бүддьүөтүттэн 450 мөл. солк., (сыл аайы 150-нуу мөл. солк.) көрөн, таас дьиэлэр тиэргэннэрин өрөмүөннүүр, хомунаалынай тиэхиньикэни саҥардар былааннаах этибит. “Улахан үлэ харчыта харчыны тардар” диэн сөпкө этэллэр. Биһиги саҕалааһыммытын Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев өйөөн, өрөспүүбүлүкэттэн 450 мөл. эбии көрбүттэрэ. 2022 с. федеральнай “1000 дворов” бырагыраама саҕаланан, бэлэм докумуоннарбытын биэрэн, эбии үп тардар кыаллыбыта. Онон үс сыл иһигэр былааммытын үс бүк кэриҥэ аһара толорон, 128 таас дьиэ тиэргэнин (былаан 45 этэ) оҥордубут. 87 саҥа хомунаалынай тиэхиньикэ кэллэ. Төһө да уустук кэм буоллар, куорат устуоруйатыгар итиччэ элбэх саҥа тиэхиньикэ хаһан да атыылаһыллыбатаҕа. Онон өр сылларга кыаллыбатах улахан кыһалҕаны кыайдыбыт, сатаатыбыт диир кыахтаахпыт. Өссө биир улахан кыайыыбыт – куораты тупсарыы быраабылатын уларыттыбыт. Саҥа быраабыланан хас биирдии дьиэ, эбийиэк эппиэттиир сирдэннэ. Дьиэ фасадыттан элбэх кыбартыыралаах дьиэҕэ 40 м, киоскаларга 15 м тула сир сыһыарылынна, ону бас билээччилэр көрүөхтээхтэр.
– Кэлэр көлүөнэлэр пааркаларыгар Кумаары туруораары гыналларын уопсастыбаннас күүскэ утарар. Бырдах туруо дуо?
– Кумаар турбат, ол – чуолкай.
– Оччоҕо туох турарый?
– Билиҥҥитэ тугу туруорарбыт быһаарылла илик.
– Куоракка муус устартан оптуобус билиэтин сыаната үрдээтэ. Босхо айаҥҥа кимнээх киирсэллэрий? Быыбар иннинээҕи бырагыраамаҕар аҕа саастаахтары оптуобуска босхо таһар баҕалааххын эппитиҥ, ити хаһан киириэн сөбүй?
– Сылга куоракка дьон оптуобуһунан кэлэ-бара айанныылларын аахтахха, 40 мөл. сырыы тахсар. Билиҥҥи туругунан оскуола 1–4-с кылааһын уонна кыаммат ыаллар оҕолорун айаннарын субсидиялыыбыт. Бэрэсидьиэн сорудаҕынан балаҕан ыйын 1 күнүттэн элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун барыларын босхо таһыахтаахпыт. Куорат бүддьүөтүттэн оҕолору таһарга 211 мөл. солк. барар буолуоҕа. Онон билиҥҥитэ саастаах дьон айаннарын куорат бүддьүөтүттэн субсидиялыырбыт кыаллыбат. Итиниэхэ 90-ча мөл. солк. эбии булуохпутун наада. Ол эрээри биэнсийэлээх дьону босхо таһыллыахтаах диэн санаабын уларыппаппын. Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар үйэтин тухары үлэлээбит киһи уопсастыбаннай тырааныспары босхо туһаныахтаах.
– Дьону арыгылатар "наливайкалар", "пиворубтар" куорат киинигэр өссө кыаҕыран киирбит курдуктар. Дьиҥнээх балаһыанньа хайдаҕый?
– Бастатан туран, тус санаабын этиим – дьон арыгыны иһимиэн наада. Арыгы боппуруоһун саамай кылаабынай быһаарыыта итиннэ сытар. Бэйэм арыгыны испэт буолан, арыгы маҕаһыыныгар олох да наадыйбаппын, сылдьыбаппын. Урут аҕыйахтарын-элбэхтэрин өйдөөн көрбөт этим. Онтон куорат салайааччытынан талыллан баран көрбүтүм, чахчы, элбэх эбит. Ол аата, дьон олус иһэр.
Билигин саамай улахан үлэ дьон иһэрин тохтоторго, өйдөтөргө барыахтаах. Арыгыны утары охсуһуу акылаата – дьон арыгыны испэт буолуута. Ону хайдах ситиһэбит? Мин санаабар, саха омук, бастатан туран, Дьокуускай олохтоохторо, күүстээх санааны ылынан, арыгы иһэрбитин аҕыйатыахпытын наада. Оччоҕо арыгы маҕаһыыннара, “наливайкалар” тосту аҕыйыахтара. Ыччаты арыгыга чугаһаппат туһугар успуорка, ЗОЖ бэстибээллэригэр курдук тэрээһиннэргэ интэриэстэрин уһугуннаран тардыахтаахпыт. Иккиһинэн, административнай дьайыы хайаан да баар буолуохтаах. Билиҥҥи сокуонунан арыгыны атыылыырга, “наливайкаларга” эмиэ, лиссиэнсийэ ыларга социальнай эбийиэктэртэн тэйиччи буолаллара, саала кээмэйэ киэҥэ ирдэнэр. Үлэлиир бириэмэлэрэ хааччахтанар. Биһиги 89 “наливайканы” сабыахтаах этибит. 2023 с. 26 “наливайка” сабылынна. Анарааҥҥылар киитэрэйдииллэр: сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, саалаларын улаатыннараллар эбэтэр үлэлиир хайысхаларын уларыталлар. Ол да буоллар сабарга былааннаммыт 89 “наливайканы” тохтоторго үлэ барар.
– Дьокуускай оҥоһуллубут бородууксуйа ороскуота элбэҕинэн, сыанабыт үрдүгүнэн сылаас дойдулары кытта күрэстэспэт. Эн манна туох эрэ ураты, “ороскуоппут сыананы үрдэппэт бородууксуйаны оҥоруохтаахпыт” диэн санаалаах этиҥ...
– Итинник балаһыанньа өссө сүүс сыл барыа, уларыйыа суоҕа. Бу – олохпут тыйыс кырдьыга. Экэниэмикэ сүрүн киритиэрийэ – табаар бэйэҕэ турар сыаната. Биһиги табаар бэйэҕэ турар сыанатыгар үрдүк төлөбүрү эбэн күрэстэһэр кыахтаахпыт. Ити – киэргэли оҥоруу, алмааһы кырыылааһын, материальнайа суох актыыптары оҥоруу (киинэ, муусука уо.д.а.) салаалара. Судургутук эттэххэ, сиэпкэ уган, сөмөлүөтүнэн атын дойдуларга илдьэн үрдүк сыанаҕа атыыланар табаары оҥоруохтаахпыт. Ити чааһыгар үс сыл Дьокуускайга улахан үлэ барда. Өрөспүүбүүлүкэ Арассыыйа биир саамай креативнай эрэгийиэнэ буолла. “Үлэ кыбаартала” кластер үлэҕэ киирдэ. Экэниэмикэ бу саҥа салаата сүрдээх улахан харчы аҕалар кыахтаах. Ону тохтообокко, иниэрсийэтин ылыар диэри анньан иһиэхтээхпит. Түмүк суох буолбатах. “Киин”, “Лена” киинэ тыйаатырдара хамсык саамай ыарахан кэмигэр саха киинэтин көрдөрөн быыһаннылар, эстибэтилэр. Сахалыы киинэ таҕыста да, өрүү – толору саала. Ити сыллары саха киинэтин индустрията үөскээбит кэминэн ааҕар кыахтаахпыт. Мин быһайын режиссёр Степан Бурнашовтуун көрсө сылдьыбытым. Ити кини миэхэ кэпсээбитигэр олоҕуран этэбин. Саха киинэтэ култуура элэмиэниттэн улахан биисинэс-бырайыак таһымыгар таҕыста. Холобур, кини “Айта” диэн киинэтигэр 6,5 мөл. угар, уопсай үп киириитэ 26 мөл. солк. Ити – Роскомнадзор бобуор диэри. Бобуллубатаҕа буоллар, 50 мөл. буолуон сөбө. Киинэ бэйэбит испитигэр олус барыстаах эйгэ буолла. Билигин арыый үөһэ интэриниэт былаһааккаларга киириэн сөп. Мин “саха киинэтэ Москубаҕа киинэ тыйаатырын ахсын көстөр буолуо” диэн итэҕэйэбин, күүтэбин. Биһиги киинэбит экэниэмикэбит күүстээх үүнүүтүн хааччыйар кыахтаах.
– Куорат доруобуйатын харыстабылын үлэтин, нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун туһунан кэпсии түстэргин.
– Куорат олохтооҕун орто сааһа билигин – 34. Дьахтар ордук элбэх. Өлүү эр дьон ортотугар 45 саас кэннэ элбэх. Боппуруос диспансеризацияҕа сылдьыбаппытыгар, ыарыы эрдэ биллэн эмтэммэтигэр сытар. Дьон доруобуйатыгар олох кыһаммат, үлэ кэлэктииптэригэр эмиэ. Диспансеризацияҕа сылдьыы култуурата суох. Ыарыы 90% эрдэ биллэххэ эмтэнэр. Эр дьоҥҥо ордук сүрэх-тымыр ыарыыта элбэх. Кинилэр сыл аайы диспансеризацияны барыахтарын уонна арыгыны иһимиэхтэрин наада. Доруобуйа саамай күүстээх охсууну арыгы иһэртэн ылар. Ити куһаҕан дьаллыгы кыайдахпытына, үйэбит өссө уһаан биэриэ. Үөрэрим диэн, “наливайкалары” кытта охсуһуу түмүгэ диэххэ сөп, бүтэһик үс сылга Дьокуускайга арыгы иһиитэ улааппакка биир таһымҥа турар. 2023 с. арыгыны иһэн баран буруйу оҥоруу 2022 сыллааҕар – 22%, суолга саахал тахсыыта 21% намтаата. Биһиэхэ өлөрүү, күүһүлээһин 90 %-на итирик дьонтон тахсар.
– Сыана аска-үөлгэ эрэ үрдээбэт, “сиргэ, уот киллэриитигэр, тутууга тоҕо олус үрдээтэ?” диэн дьон долгуйар...
– Билигин нэһилиэнньэ кыра бырыһыаннаах Уһук Илин ипэтиэкэтин өҥөтүн күүскэ туһанар. Дьокуускайга дьиэ тутуутугар кыбартыыра былдьаһыга элбээн, аныгы тылынан эттэххэ, “аһара итийбит супер ырыынак” үөскээтэ. Дьон элбии турар, үксэ эдэр ыччат. Кини дьиэ туттуон, эбэтэр кыбартыыра атыылаһыан баҕарар. Биһиги өссө биир уратыбыт – үксүбүт үрдүк үөрэхтээх. Онон хамнастаах үлэни булан, Уһук Илин ипэтиэкэтин ылар кыахтанабыт. Оттон кинилэр дьиэҕэ наадыйыыларын толуйар элбэх кыбартыыра тутуллубат. Ити хайысхаҕа үлэлиибит, сыл аайы дьиэ киириитэ элбээн иһэр. Билигин “территория кэлим сайдыыта” диэн үстүрүмүөн киирэн, биһиги дьиэ тутуутун өссө күүскэ улаатынарыахпытын сөп. Чааһынай дьиэ тутуллуутугар билигин Арассыыйа үрдүнэн социальнай гаастааһын бырагыраамата киирбитэ. Олорор дьиэни туттааччы гааска босхо холбонор. Бэрэсидьиэммит икки сыллааҕыта ити быһаарыыны киллэрэн, чааһынай дьиэлэниэн баҕалаахтарга сүрдээх улахан көмөнү олохтоото. Дьокуускайга 1,2 тыһ. дьиэни гааска босхо холбоон, былааммытын икки төгүл куоһардыбыт. Баары баарынан эттэххэ, чааһынай дьиэ туттар учаастак сыаната сүрдээҕин ыараабыт. Сирбит кыра, хайыыр да кыахпыт суох.
– Аргыс куораты тутуу боппуруоһа салгыҥҥа сылдьыбыта ыраатта. Кыһалҕаны ити быыһыан сөп дуо?
– Мин итиннэ куорат кытыы бөһүөлэктэрин сайыннарыахпытын баҕарабын. Ол курдук, бастакы уочаракка Кангалас уонна Табаҕа өттө тураллар. Кангалас кииннэммит ититэр, уунан хааччыйар систиэмэлээх. Оттон Табаҕа сир аннынааҕы ууну ылар скважиналаах. Биһиги онно канализация уутун ыраастыыр ыстаансыйаны туттахпытына уонна скважинаны күүһүрдэн биэрдэхпитинэ, Табаҕа кыаллар. Оччоҕо куорат этээстээх таас дьиэлэрин иккис курдааһынын Кангаласка, Табаҕаҕа тутан барыахтаахпыт. Сирин туруга чинчиллибитэ, ирбэт тоҥо баар, улахан тутуу барар кыахтаах.
– “Арассыыйа лиидэрдэрэ” куонкуруска хайдах киирбиккиний?
– 2019 с. тэлэбиисэргэ эрэкэлээмэ көрбүтүм уонна бастакы үлэбин суруйан Уһук Илин түһүмэҕэр ыыппытым. Хомойуох иһин, Москубаҕа суперфиналга барар 30 киһи иһигэр киирбэккэ, 31-с буолбутум. Ол да буоллар, хайаан да кыайыахтаахпын диэн сыал туруорунан, ити сыл куонкурус иккис сезонугар эмиэ кыттан, Арассыыйаҕа сүүс кыайыылаах иһигэр киирбитим. Ити куонкуруска хайдахпын тургутан көрөөрү кыттыбытым. Эдэр сылдьан буоксаҕа күрэхтэһэрим, онон күрэхтэһэ үөрүйэхпин. Улаатан, түспэтийэн баран, буоксаҕа сылдьыбаккын, атын суолу булуоххун наада. Күрэхтэһиитэ суох олоҕум интэриэһинэйэ суох. Салайар үлэһиккэ үөрэммитим, хара бастакыттан бэйэбэр үлэлээбитим. Онтон кэлэктиипкэ, судаарыстыбаннай үлэҕэ киирбитим. Үрдүк таһымнаах куонкуруска боруобаламмытым табылынна, кыайбыппыттан үөрэбин.
– Бэрэсидьиэн Владимир Путины кытта кэпсэтиилэргиттэн бэйэҕэр туох санаа үөскээтэ?
– Владимир Владимировичтыын көрсүһүүгэ иккитэ сырыттым. Бастаан сайын бэрэсидьиэн каадырын бэһис бөлөҕөр киирбиппэр ыҥырбыттара. Эн баҕаҕынан буолбакка, бэйэлэрэ талан ылаллар. Кириэмилгэ аан бастаан киирэн, өйбөр-санаабар умнуллубат өйдөбүлү ыллаҕым дии. Бу кулун тутарга бэйэм да соһуйбутум, бэрэсидьиэн дьаһалтатыттан тахсан, “бэрэсидьиэнниин көрсүһүүгэ иккистээн кыттыаххын наада” диэн ыҥыран, Кириэмилгэ иккистээн киирэр чиэстэммитим. Бэрэсидьиэн аттыгар олох чугас олорон кэпсэтии – олоҕум умнуллубат чаҕылхай түгэннэрэ. Бэрэсидьиэн боппуруостары барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ барытын ырытан быһаарсар эбит. Икки чааһы быһа кэпсэппиппит.
– “Куоракка икки тылланыы култууратын киллэрэр үлэ ситэтэ суох, улахан үлэ ыытыллыан наада, оҕолорбут сахалыы олох саҥарбат буоллулар” диэн дьон улаханнык долгуйар. Гордумаҕа, куорат дьаһалтатыгар уураахтары, быһаарыылары икки тылынан тэҥҥэ ырытар тоҕо кыалла илигий? Суоллар, уулуссалар, ыйынньыктар икки тылынан суруллубаттар. Кафеларга, эрэстэрээннэргэ, бэл, хаһаайыннар официаннар килийиэни кытта сахалыы кэпсэтэллэрин боболлор эбит. Икки тылы икки кынат гынан сайыннарыыга туох үлэни ыытыахтаахпыт дии саныыгыный?
– Бастакытынан, оҕолорбутун икки тылынан тэҥҥэ саҥарарга үөрэтии олус наада уонна олоххо киириэхтээх. Мин көрөрбүнэн, ону ситиһэргэ оҕону кыратыттан сахалыы саҥардыыга сааһыланыы барыахтаах. Биири холобурдуум: мин оҕолорум нуучча садыгар, саха бөлөҕөр, сылдьаллар. Кэргэним оҕолорбун таһар, онно көрдөҕүнэ, элбэх төрөппүт оҕотун кытта нууччалыы кэпсэтэр эбит. Ити сахалыы билбэт оҕо саха бөлөҕөр киирэн, син биир нууччалыы саҥарар. Оннук оҕо биир буолбатах. Ол аата, оҕо дьиэтигэр сахалыы саҥарар, өйдүүр буолуохтаах. Нууччалыы үөрэтэн баран, “оҕобутун сахалыы уһуйааҥҥа, оскуолаҕа илтибит да, сахалыы саҥарар буолуоҕа” диэн найылыыр сыыһа. Оннук буолбатах. Эн, бастатан туран, дьиэҕэр сахалыы саҥарар буоллаххына, уһуйааҥҥа, оскуолаҕа оҕоҥ сахалыы сайдар. Оҕону кытта дьиэтигэр бастаан сахалыы кэпсэтэргэ үөрэтиэхтээххин. Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа саха тылын үөрэтиибит ити сахалыы үөрэтии иккис таһыма буолар. Билиҥҥи туругунан Дьокуускай оскуолаларыгар оҕо 35%-нын саха тылыгар үөрэтэр кыахтаахпыт. Биһиги баҕа санаабытынан, саха тылын үөрэтэр оҕо ахсаанын 50% диэри тиэрдиэхтээхпит.
Уулуссалар ааттарыгар киирдэххэ, “Саха тыла 400” диэн түмсүүнү кытта уопсай бырайыакпытынан 2023 с. Ойуунускай уулуссатын аншлагтарын икки тылынан суруйдубут. Бастакыны өрөспүүбүлүкэ лиссиэйин таһыгар туруорбуппут. Ити курдук сыл аайы өрөспүүбүлүкэни тэрийбит улуу убайдарбыт уулуссаларын ааттарын икки тылынан суруйуохпут. Саҥа дьиэ тутулунна да, икки тылынан суруллара быраабыла буолуохтаах.
– А.С. Николаев мээринэн талыллыар диэри куоракка сахалыы үөрэтии улахан кыһалҕа этэ. “Кыым” итиннэ уопсастыбаннаһы, төрөппүттэри, куорат дьаһалтатын биир ситимнээх үлэ тэриллэригэр үлэлээбиппит. Айсен Сергеевич өйөөн, улахан хамсааһын тахсыбыта. Билигин куоракка оҕону сахалыы саҥардыы кыһалҕатын быһаарыыгар эйигинниин бииргэ үлэлэһиэхпитин сөп дуо?
– Оннук сөп буоллаҕа, мин хайа баҕарар үчүгэй саҕалааһыны өйүүбүн. Саха тылын эйгэтин күүһүрдүү, олоххо киллэрии бырайыагар баарбын. Киһини омугар сыһыарара, түмэрэ – тыла эрэ. “Омук баайа – тыла, тыла суох – омук суох” диэн сөпкө этэллэр. Хайдах баҕарар итэҕэллээх, үлэлээх, баайдаах буол, тылыҥ биир буоллаҕына, омук быһыытынан хаалаҕын.
– 2032 с. Дьокуускай 400 сыла буолар. Итиннэ Арассыйа Уһук Илинин, Хотугулуу Илин Азияны Алясканы баһылыырыгар эспэдииссийэлэр бары мантан тэриллэн барбыттара. Онон биһиги үтүөбүтүн, кылааппытын Уһук Илиҥҥэ, Арассыыйаҕа киэҥник таһаарар үлэни ыытыахтаахпыт. Онно туох санаалааххын?
– Идиэйэ аан дойдуну салайар. Уһук Илини арыйыы, баһылааһын туһунан бэйэбититтэн саҕалаан, “Дьокуускай Уһук Илин куораттарын аҕата” диэн идиэйэни олохтуохтаахпыт. Ити санааны маастар-былааммытын көмүскүүргэ манна кэлэ сылдьыбыт федералларга дакаастаабыппыт. “Үөрэтэн чинчийэн, толкуйдаан көрүҥ, Дьокуускай суоҕа, куорат тула сахалар олорботохторо буоллар, Уһук Илини, Хотугулуу-Илиҥҥи Азияны Аляскаҕа тиийэ арыйыы, баһылааһын буолбутун курдук, түргэн тэтимнээхтик барыа суох этэ” диэбиппит.
– Политолог Сергей Караганов “Арассыыйа Сибиир түүлээҕэр, баайыгар аармыйа, флот тэринэн, кыаҕыран, улуу судаарыстыба буолбута, онон ол үтүөлэрин төннөрөн сайыннарыахпытын наада” диир.
– Биһиги бэрэсидьиэммит Владимир Владимирович Путин оннук гына сылдьар. Уһук Илин сайдыытын Арассыыйа XXI үйэҕэ сүрүн соругунан ааттаабыта. Ону туһанан, бэйэбитигэр “саха омук Уһук Илиҥҥэ Арассыыйа судаарыстыбатын сайдыытын мэктиэтэ буолуохтаахпыт” диэн идиэйэни өрө тутуохтаахпыт. Чахчыта да, саха омук баар буолан, Дьокуускай олохтонон, Уһук Илин эрдэ арыллан, Арассыыйа күүскэ сайыннаҕа дии. Онон Арассыыйа XXI үйэҕэ сайдар сүрүн соруга туоларыгар, саха омукка тирэҕирэр, олоҕурар идиэйэни сайыннарыахтаахпыт. Тоҕо диэтэххэ, хайдах да балаһыанньа буоллун, саха мантан көһөн барбат. Оттон биһиги мэйиибитигэр “Уһук Илини араҥаччылаан, харыстаан илдьэ сылдьааччыларбыт” диэн санааны киллэриэхтээхпит. Маны өйдөөн, дьоҥҥо көрдөрө, итэҕэтэ иликпитинэ, туох да уларыйыа суоҕа. Итини ситиһэргэ бэйэ бодотун тардыныахха наада. Арыгыттан аккаастаннахпытына эрэ, Арассыыйа Уһук Илинин сайдыытын тирэҕэ, харыстааччыта буолар кыахтаахпыт. Өйдүүбүн, билигин элбэх киһи бэйэтин кыһалҕатыгар буһа сылдьар. Ити санаа самнар туругуттан таһаарар идиэйэлээх буолуохтаахпыт. Киһи дьулуһар, үчүгэйгэ тардыһар чыпчаал идиэйэлээх буолуохтаах.
– Куоракка Ньургун Боотурга пааматынньыгы Сайсары күөлүн кытыытыгар туруоруу идиэйэтин туох дии саныыгын? Урукку интервьюгар “...дьону түмэр, сүргэтин көтөҕөр инниттэн Тыгын Дархан дуу, Эллэй дуу эбэтэр Ньургун Боотур пааматынньыгын туруоруом этэ. Ону көрөн, дьоммут-сэргэбит дойдубут туһугар эппиэттииргэ бэлэм буолуохтаахпыт диэн эркээйи охсунуо этилэр” диэбитиҥ туолан эрэр дуо?
– Саха сиригэр, Дьокуускайга күүстээх эр киһи сиимбэлэ наадатын киһи барыта өйдөөтө. Онно олоҕуран олохпутун күүһүрдүөхпүтүн, дьон санаатын бэттэх тардыахпытын сөп. А.С. Борисов идиэйэтинэн Чочур Мырааҥҥа Эллэй пааматынньыга хочону барытын көрө турар гына туруоруллуохтаах. Итиннэ паарка зонатын курдук, бүтүн комплекс баар буолуохтаах. Хаһан баҕарар чыпчаал үрдүгэр турар пааматынньык дьон болҕомтотун тардар. Таилаҥҥа – Будда, Бразилияҕа Христос буоллун, күүстээх суолталаахтар. Эллэй Боотур пааматынныга куораппыт визитнэй карточката буолуоҕа. Хаҥалас улууһун дьоно-сэргэтэ куоракка киирии аартыгар Тыгын Дархан пааматынньыгын туруоруохха диэн көҕүлээһиннэригэр сөбүлэһэн, тылбын биэрэн турабын. Муоста тутуллан, куоракка киириигэ Тыгын Дархан баараҕай пааматынньыга турара олохтоохторго киэн туттууну, ыалдьыттарга олохтоох омукка ытыктабылы үөскэтиэ этэ. Сайсары күөл аттыгар Ньургун Боотур турара эмиэ туох да куһаҕана суох. Мин санаабар, үһүөннэрин оҥоруохха наада.
Мин көрөрбүнэн, сахалар судургу омук буолбатахпыт. Сайдыыбыт барыта эрдэттэн саас-сааһынан оҥоһуллубут курдук, кэмигэр кэлэн иһэр. Сүүс сыллааҕыта балаҕаҥҥа олорбуппут, аны сүүс сылынан хайдах сайдан туруохпут биллибэт. Итиниэхэ биһиги арыгы испэт омук буолуохтаахпыт, оччоҕуна эрэ ахсааммыт эбиллэн, сайдан иһиэхпит. Саха, дьиҥинэн, сүрдээх үчүгэй майгылаах, өйдөөх, үлэһит норуот. Ити айылҕаттан айыллыбыт үтүө хаачыстыбабыт сайдар кыахпытын мэктиэлиир.
– Евгений Николаевич, баара-суоҕа үс сылга куорат сайдыытыгар, чахчы, сүрдээх элбэх үлэ ыытыллыбыт, 2032 с. диэри туруктаах олохпут федеральнай киининэн өйөммүт эбит. Дьокуускай куораппыт, сахабыт норуота сайдыытыгар бүөм санааҕын ааҕааччылардыын үллэстибиккэр махтанабыт.
Ситиһиилэри баҕарабыт!
Владимир Степанов.
