Ааспыт сыл ахсынньытыгар Санкт-Петербург куоракка сылдьан, ытыктыыр тириэньэрим, «БАРС-2» батальон хамандыыра, билигин Ил Түмэн дьокутаата Василий Егоров 2023 с. олунньутугар саха уола Дуолан Титов АБДь инники кирбиитигэр улахан хорсун быhыыны оҥорбутун кэпсээбитэ. Кини “Дуолан билигин Питер госпиталыгар сытар” диэбитигэр, хайаан да булан көрсөн кэпсэтэр санаа үүйэ-хаайа туппута. Хата, Василий Иванович ийэтин Мария Сысолятина төлөпүөнүн ыытан улаханнык көмөлөспүтэ. Мин сонно кэпсэтэн, быраастар көҥүллээннэр, Дуолаанныын көрсүбүтүм.
Дуолан Чурапчы улууhугар төрөөбүт, Д.Коркин аатынан Чурапчытааҕы успуорт оскуолатыгар тустуунан, буоксанан, дуобатынан дьарыктаммыт. Оскуолатын ситиhиилээхтик бүтэрэн, эр киhилии олоҕун суолун оҥостон барбыт. Аармыйаҕа муора пехотатыгар сулууспалаабыт. И.Фадеев аатынан үп-экэниэмикэ колледжын ситиhиилээхтик бүтэрбит. «Анаабыр алмаастарыгар» баахтаҕа сөбүлээн үлэлээбит.
Дуолантан хорсун быhыытын туоhуласпыппар, уолум сэмэй баҕайытык: «Күннээҕи бойобуой үлэбит этэ, хата, кимҥэ да кэпсээмэ», – диэн мичик гынан көрдөспүтэ.
Кэлин ийэтин, бииргэ сулууспалаабыт уолаттарын кытта кэпсэтэн баран, кини хорсун быhыытын сырдатарбар Дуолантан көҥүл ыллым.
15 бааһырбыты таһаарсыыта
Дуолан Титов кэпсээнэ:
– 2022 с. алтынньыга мобилизацияламмытым. Байыастары мунньар сирдэригэр сахалары биир этэрээккэ хомуйбуттара. Өссө Уhук Илинтэн ыҥырыллыбыт байыастартан «Сиэгэн» (Росомаха) диэн разведкалыыр-штурмалыыр бөлөх тэриллибитигэр, мин онно киирбитим. Сэтинньи саҕаланыыта Украинаҕа тиийбиппит уонна, ыҥырыллыбыппыт 11-с күнүгэр, номнуо инники кирбиигэ киирбиппит. Бастакы хапсыһыыбыт онно саҕаламмыта.
Ахсынньыга «Времевскай выступ» диэн сиргэ бастакы кимэн киириибит буолбута. Биhиги иннибитигэр икки тааҥка барбыта, биhиги үhүс тааҥка үрдүгэр олорон киирбиппит. Сэрии аата сэрии, “куhаҕан буолбут” дьон аҕыйаҕа суоҕа. Кимэн киирэн истэхпитинэ, танкистарбыт туох эрэ буоллулар биитэр рациянан “төннүҥ” диэн бирикээс биэрдилэр быһыылаах. Эргиллэн төннөн бардылар. Ону “атын сиринэн киирээри гынныбыт дуу?” дии санаабытым. Ити кэмҥэ кэннибитигэр күүстээх дэлби тэбиилэр саҕаланнылар. Үөhэттэн ыталлар, артиллериянан, минометунан, өссө тугунан эбитэ буолла... Кэнники олорбут уолаттар оскуолактарга бааhырбыттара. Мин эhиллэн хаала сыспытым. Нэһиилэ тутуhан хаалбытым, кыра контузия ылбытым. Тааҥкабыт аны “укроптар” диэки барда, биhиги ыhыы-хаhыы, үөхсүү бөҕө буоллубут. Укроптар биhигини таба сатаан, ытыалыыллар да ытыалыыллар. Ол баран иhэн эргиллэн көрбүтүм – улахан баҕайы “воронка” дьаамата сытар. Тааҥкабыт онно тиийэн иҥнэн хаалла. “Дьэ, өллүбүт быһыылаах” дии санаан эрдэхпинэ, тааҥкабыт – иҥнибэтэ. Ойутан таҕыста, тохтоото. Бааhырбыттар элбэхтэр, олору дьаамаҕа түһэртээн бардыбыт. Арыый үчүгэйдэр – хааман, сорохтор сыыллан тиийдилэр. Барыта ыксал, тугу гыныллыахтааҕын билбэккин, уолаттар хаан-сиин бөҕө. “След” диэн позывнойдаах уолу көрдүм. Атаҕын ыйар, көрдөхпүнэ үчүгэй курдук. Сирэйэ барыта хаан. Хамандыырбын кытта иккиэ буолан кинини тааҥкаҕа сытыардыбыт. Ол кэннэ мин воронка дьааматыгар уолаттарга хааман тиийдим. Хайдах таhаарарбын толкуйдуу олордохпуна, тааҥкабыт, хата, төттөрү кэллэ. Бааһырбыттары онно тиэйдибит. Тааҥкабыт олох ыксыы, айанныы сылдьар. Биир ыарахан баастаах нууччабыт уолун иннигэр сытыардыбыт, “тутус” диибит.
... Сүүрүүнэн бардыбыт. Укроптар үс да киhиэхэ снарядтарын, миналарын харыһыйбаттар эбит этэ. Коптерынан көрө-көрө ыталлар быhыылаах. Минометунан эмиэ ытыалыыллар. Син балачча сүүрбүппүт. Арай көрбүтүм, быраҕыллыбыт хочуолунай курдук тутуу турар. Онно ойон киирдибит. Иһирдьэ дьон туралларын ытыалыы сыстыбыт. «Ытымаҥ, ытымаҥ, свои!» – диэтилэр. Биhиэннэрэ эбит, снайпердар. «һуу, хата!» – диэтэхпит дии. Киирэн олордубут, уоскуйа түстүбүт. Бааһырбыт уолбун “атаххын уhул” диэтим. Атаҕын оскуолак бөҕөтө таппыт эбит. Киhим наһаа долгуйбатын диэн: «Ээ, кыра, царапина», – диэтим. Хаанын тохтотон баран, бэрэбээскилээн кэбистим. Ол олордохпутуна, атын саллааттар тиийэн кэллилэр. Эмиэ ытыалаhа сыстыбыт. Биир добровольческай этэрээт хамандыыра кэллэ уонна “онно ангарга биhиэннэрэ бааллар, сүүрэбит дуо?” диэн ыйытта. Дьэ, бааһырбыт уолбутун өйүү тутан баран сүүрдүбүт. Тиийбиппит – онно элбэх бааһырбыт байыас бааллар эбит. Уолаттарга көмөлөстүбүт. Миэхэ аптечка баар, биинтэ, 2 промедоллаах этим.
Манна өссө атын уолаттар бэйэлэрэ хааман кэллилэр. Күүрэ сылдьыбыттара сымнаан, адреналиннара хаптайан, ыарыыларын дьэ билэн бардылар. Биир уол “тыыным хаайтарар” диир. Бронигын уста оҕустубут, үрүт таҥаһын уhуллубут. Көхсүгэр кып-кыра дьөлөҕөс баар. Соhуйдубут, уолаттар “салапаан тутан баран саба эрийиэххэ” дииллэр. «Эс, бүтүҥ эрэ, онно уу үөскээн өлөр буоллаҕа», – диэн, бэрэбээскилээтибит. Онтон бааһырбыттары хомуйар массыына кэллэ. Промедолунан укуолламмыт бааһырбыттар, күүрэ-тыҥыы сылдьалларын ыһыктынан кэбиһэн, көтөҕөн таһарга олус ыарахан буолаллар. Сүүсчэкэ миэтэрэлээх сиргэ хас да киhини бэрт эрэйинэн таhаарбыппыт.
Бу – Дуолан Титов хорсун быhыытын биир түгэнэ. Манна кини 15 бааhырбыт байыаhы таhаарсыбыт.
Соҕотоҕун позицияны көмүскээһин
Олунньуга диэри “Времевскэй выступка” оборуонаҕа турбуппут. Биhиги өттүбүтүнэн өстөөхтөр наhаа киирэ сатаабаттар этэ. Саҥа дьылы блиндажка ылбыппыт.
Олунньуга өстөөх тирэх пуунун ыла киирэргэ доброволецтары хомуйдулар. Мин толкуйдуу барбатым, “киирэбин” диэтим. Метис, Курил эмиэ “киирэбит” диэтилэр, сахалартан 4 буоллубут. Икки бөлөҕүнэн киирдибит. Нуучча уолаттара, “манан киирэбит, маннык буолуо, уон биэс мүнүүтэнэн ылыахпыт” эҥин диэн былаан оҥоһуннулар. Кырдьык, 15 мүнүүтэнэн ылбыппыт. Ол иһигэр сүтүк эмиэ баара. БТР-ынан уонна БМП-нан ойутан киириибит соһуччута бэрт буолан, өстөөх уолуйан хаалбыт этэ. БМП тохтоотун кытта ыстанныбыт, мин сууллан түстүм. “БТР, БМП эргийдэхтэринэ, тэпсэр буоллулар” диэн санаа “күлүм” гынан ааспыта (күлэр). Ойон туран сүүрдүм. Көрдөхпүнэ, уолаттарым сыталлар. Куттанар буоллахтара, ытыалыыллара да хойуута бэрт этэ. Тиийэн туруортаатым, “тыа таhыгар тиэрдиэхтээхпин” дии саныыбын. Ол тыабыт тыа да буолбатах, барыта талах, урусхалламмыт мас. Куттал улахан этэ да, аһара уолуйбатым. Уопсайынан, “куттал баара үчүгэй” дии саныыбын, киhи сэрэхтээх буолар. Саамай куттанарым – билиэн түбэhии. Билиэн барымаары граната илдьэ сылдьарым. Тирэх пууну 20-чэ укроп тута сыппытын былдьаан ыллыбыт. Ылан баран – кэтэстибит. Биhигиттэн 50–80 м ыраах сиргэ иккис тирэх пууннара баар эбит. Олору кытта ытыаластыбыт. Аны минометунан ытыалаатылар. Биир байыаспыт наһаа уолуйда, рацияны көрдүүр. Кинини уоскутаары табаарыhым Метистиин сүүрэн тиийдибит. Ол кэмҥэ миинэ кэлэн түстэ. Дөйөн хааллым. өйдөммүтүм – көмөлөhө кэлбит байыаhым суох. Аттыбар Метис хамсаабакка сытар. Туруора сатаатым. Хаhыытыыбын, соhо сатыыбын. Табыллыбата. Бэйэм эмиэ бааhырбыппын. Биhигини тохтообокко ытыалыыллар. Табаарыспыттан ырааппатым. “Туох эрэ дьикти тосхойуо, доҕорум уhуктуо, өйдөнүө” дии саныыбын. Быраҕар санаам суох этэ. Ити курдук, ол былдьаабыт тирэх пууммутун соҕотоҕун көмүскүү хаалбыппын өйдөөбөккө да хаалбыппын.
Лесополосаҕа сыыллан киирдим, миинэнэн ыталлар аҕай, аттыбар эстэллэр. Ол сыыллан иhэн талахха тиийэн иҥнэн хааллым. “Туохха иҥинним?” диэн эргиллэн көрбүтүм, хаҥас атаҕым тобукпунан туора баран хаалбыт, ону көннөрөн баран сыыллан истэхпинэ, таҥара суол арыйбытын курдук, окуопа көhүннэ. Онно киирэн илиибэр турникет баана сатаатым. Онтум табыллыбата, туой, чернозем ылан, “манна тымыр капиллярдара кыра буолуохтаахтар” диэммин, илиим баастарын бүөлүү сыбаатым. Таһырдьа – тымныы, онон тымныыттан хааным сүүрэрэ аҕыйыа диэн толкуйдуубун. Миинэнэн ыталлар да ыталлар, таппаттар. Ол аайы мин дэлби бугуһуйан, кыһыыбын таһаара таарыйа, укроптарга «мимо!» диэн хаhыытыыбын.
Бастакы күн “ыйааһыным бачча, бааһырыым маннык, өссө 10 күн өйдөөх сытар кыах баар, ол эрээри бастакы 5 күн эрэ сэниэлээх буолуом” диэн барытын суоттанным. Онон “бу 5 күн устата тугу эрэ гына сылдьан эбэтэр туһата суох сытан өлбүтүм син биир” диэн билэбин. Аччыктааhын буолан барда. Биир кэмпиэттээхпин 4 гына араарбытым. Ону олох мөлтөөрү гыннахпына эрэ сиибин, оччоҕо син аhаабыт, топпут курдук буолабын. Кэмпиэт, чахчы, сэниэни биэрэр. Утаттахпына – хаары сиибин.
Бэйэбэр “ хайаан да тыыннаах хаалан, сылаас саахардаах чэй иhиэм” диэн сыал-сорук туруорунабын. Түүн биир чаас курдук утуйан ылабын. “Утуйа сыттахпына өстөөх соһуччу саба түһэн билиэн ылыа” диэн, аптамааппын ытардыы бэлэм илдьэ сытабын. Уhуктаҕас кэммэр кэтэнэн, ытыалаhардыы бэлэммин. Күнүс хамсыыр кыах суох, дроннар көтөллөр. Чааhы быhа оҥостон-оҥостон баран сыыллаары оҥостон эрдэххинэ, коптер көтөн кэлэр. Онуоха өлбүтэ буолан хамсаабакка сытабын. “Көмө кэлиэ” диэн эрэл баар этэ.
Сыппытым үһүс күнүгэр, киэһэ күн киириитэ, борук-сорукка, арай, сахалыы саҥа иһиллэр. «Тиит!», «Ханна баара буолуой?» эҥин диэн кэпсэтэллэр. Мин тута: «Баарбын!» – диэтим. Уолаттарым: Ким, Курил, Пума – кэлбиттэр. Үөрүү бөҕө. Бары олус соһуйдулар. Рациянан: «Тиит, живой! Тиит живой!», – диэн үөрүүлэрин үллэстэн биллэрдилэр. Антах эмиэ үөрүү бөҕө, “БМП ыытыахпыт” диэтилэр. Уолаттар «ону кэтэhэн олоруохпут дуо» диэн, сытар сирбиттэн сүгэн таhаардылар. Ол кэмҥэ ытыалаатылар, уолаттар сүүрдүлэр. БМП кэлбитигэр, иhирдьэ киллэрдилэр. Ити иннинэ байыаннай бөртөлүөт кэлэн укроптар позицияларын ытыалаабыта. БМП төннөн истэҕинэ, снаряд түһэн, гусеницата төлө баран хаалла. Онон уолаттар миигин наhыылканан сатыы илтилэр. Арай, көрбүппүт: 10-тан тахса “укроп” саллаата биhигини эккирэтэн иһэр эбит! “Аптамаатта аҕалыҥ, ытыалаhыам”, – диэн хаһыытыы сатыыбын. Уолаттарым бэрт кыракый ойуур оҕотун иhигэр киирэн, тоhуурга бэлэмнэннилэр. Өстөөхтөр онтон куттаннылар быhыылаах, чугуйан, көстүбэт буоллулар.
Сотору иккис БМП кэллэ. Кинилэргэ махтанным. Дьонум «чахчы, дьоруой эбиккин” дэһэллэр.
Дьоммутугар тиийбиппит кэннэ, тута “Урал” массыынанан бастакы көмө оҥорор пууҥҥа илтилэр. Онно тиийэн тыыннаах хаалларбыт ыра-баҕа санаабын толорон, саахардаах сылаас чэй көрдөөн ылан истим. Салгыы Розовкаҕа илтилэр. Онно биир нуучча кыыhа “дьоруойгун” дии-дии, иэдэспиттэн сыллаа да сыллаа буолла. Уолаттар ону видеоҕа устубуттарын, “ханна да тарҕатымаҥ” диэн көрдөспүтүм. Барарбар ол кыыс бэргэhэбин ылан хаалбыта, бэйэтин бэргэhэтин биэрбитэ (күлэр). Донецкайга бааһырыыбын көрөн баран, бөртөлүөтүнэн Ростовка ыыппыттара, ол кэннэ Петербург госпиталыгар көhөрбүттэрэ.
***
Дуолан ыарахан бааһырыытын 10 ый устата байыаннай госпитальга сытан эмтэммитэ. Билигин Дьокуускайга кэргэнин, үс оҕотун кытта олорор. Реабилитацияны бара сылдьар. Дуоланныын көрсүhүүм бэрт кылгас этэ. Ол эрээри кэлин доҕотторун кэпсээниттэн, кини ханнык да түгэҥҥэ уолуйбат майгылааҕын, тута түргэн быһаарыныы ылан элбэх байыаһы өрүһүйбүтүн өйдөөбүтүм.
Ыарахан хапсыһыылар кэмнэригэр, ыараханнык да бааhырдар, атахтарын үлүттэр даҕаны, ылбыт позицияларын соҕотоҕун хас да күн тута сыппыта, доҕотторугар бигэ эрэлэ Дуолан туhунан элбэҕи кэпсииллэр. Кини бу дьоруойдуу быһыыта бэлиэтэммэккэ, наҕараадаҕа түһэриллибэккэ хаалбыта хомолтолоох.
Биһиги бу курдук уолаттарбыт ыарахан бааhырыы кэнниттэн дойдуларыгар төннөн кэлэллэригэр, итии-истиҥ, сылаас сыhыанынан көрсөн, сэрии толоонун уотун уҕарытан, баастарын ыарыытын мүлүрүтэн уонна сырдык санааларын өйөөн, саҥа олохторугар саҥа кыайыылары ситиһэллэригэр күүс-көмө буолуоҕуҥ.
Бүргэс Лэгэнтэй.
