Мария Алексеевна Прокопьева 102 саастаах
-
-
Бүлүү улууһун Баппаҕаайы нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо үлэ, тыыл, тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, нэһилиэк саамай аҕа саастаах ытык кырдьаҕаһа. 3 оҕо амарах ийэтэ, 10 сиэн, 11 хос сиэн тапталаах эбээтэ.
1921 сыл от ыйын 1 күнүгэр «Силээн» сиригэр «Бэс балаҕан» диэн сиргэ күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ Прокопьева Анна Ивановна, аҕата Прокопьев Алексей Семенович 13 оҕоҕо күн сирин көрдөрбүттэрэ. 2 оҕо, ыарахан сылларга тымныйан ыалдьан, кыраларыгар төннүбүттэр. 11 оҕо киһи-хара буолбуттар. Мария Алексеевна, элбэх оҕолоох ыалга төрөөн, үөрэх диэни билбэтэҕэ.
Кыратыттан үлэһитэ, туругаһа, олоругаһа бэрт буолан, дьонугар көмөлөһөн кыра быраатын, балыстарын көрсөн, араас үлэҕэ эриллэн улааппыта. Олох кыратыттан сүөһү үлэтигэр көмөлөһөн, арыый улаатан баран сүөһү көрөөччүнэн, сылгыһытынан үлэлээбит.
Сэрии сылларыгар ийэбит, дьонун кытары олорон, үлэ бөҕөтүн үлэлээн кэлбиттэр. Олохторо ыарахана, астара-үөллэрэ кырыымчыга. Аҕалара булчут буолан, онон эбинэн олорбуттар. Улахан убайын Аппанааһы, Өлүөхүмэ улууһун Мухтуйа сиригэр үлэ фронугар ыыппыттар. Ыарахан үлэттэн, куһаҕан услуобуйаҕа сылдьан, тымныйан, аччыктаан, ыалдьан өлөөхтөөбүт. Иккис убайа Макаар сэрии толоонугар охтубут, көмүс уҥуоҕа Белоруссия сиригэр харалла сытар, сэриигэ командирдаан сылдьыбыт.
Ийэбит дьиэ кэргэнигэр сэрии ыар охсууну оҥорбута, ыар сүтүктэммиттэрэ. Сэрии бүтүүтэ үлэ фронугар таас чох хостуурга эдэр дьону хомуйбуттар. Ол саҕана «Баппаҕаайы» сирэ үс колхуостааҕа: Лөкөчөөн, Сортуол, Арыылаах. Колхуос аайыттан уоннуу эдэр дьону хомуйан Бүлүүгэ сатыы хаамтаран, уонча хонук айаннаан, эрэй бөҕөтүн көрөн тиийбиттэр. Тиийбиттэригэр ырыганнаргыт, кыраларгыт бэрт диэннэр, дойдугутугар барыҥ, үлэлээҥ диэбиттэр. Аҕыйах эдэр киһини талан үлэ фронугар ыыппыттар, үксүлэрэ төннөн кэлбиттэрэ. Ийэбин кытары 2 бииргэ төрөөбүттэрэ - эдьиийдэрэ Сөдүөччүйэ, Биэрэ эмиэ бааллара. Эһиилигэр уоттаах сэрии бүппүт. Сэрии бүтэн, ийэбит дьонун кытта олордоҕуна, аҕабыт Петров Николай Никифорович кэргэн кэпсэтэн ыал буолбуттар. Алта оҕоломмуттарыттан икки оҕолоро кыраларыгар тымныйан ыалдьан төннүбүттэр. Алеша диэн уоллара, улаатан киһи-хара буолан иһэн, Намҥа үөрэнэ сылдьан оһолго түбэһэн суох буолбута.
Ийэбит аҕабытынаан дьоннорун кытары олордохторуна, колхуостааһын тэриллэн, онно чилиэнинэн киллэрэннэр, «Сортуол» учаастагар барыларын көһөрбүттэр. Сүөһүлэрин, сылгыларын колхуоска тутан ылбыттар. «Сортуолга» тиийэннэр «Сталин», «Октябрь» колхуостарга өр кэмҥэ үтүө суобастаахтык, тахсыылаахтык үлэлээбиттэр.
Ийэлээх аҕабытын, «Сортуолга» үлэлии сырыттахтарына, ким да урут олоро сылдьыбатах үрэх баһыгар «Баай Эбэҕэ» көһөрбүттэр. Үлэһиттэрин иһин эрэнэн көһөрдөхтөрө. Уонча киһи буолан көспүттэр: хас да ыал дьон, хас да сулумах киһи. «Баай Эбэҕэ» тиийэн 100-чэ сүөһү турар хотонун, олорор балаҕаннарын туттаннар, кыл мүччү кыстыкка киирбиттэр, олохторун булуммуттар. Ийэбит ыарахан үлэ этэ диэччи, эдэр-сэнэх буолан, үлэһиттэрэ, үлэни кыайаллара бэрт буолан, аҕыйах кэм иһигэр үлэ бөҕөтүн үлэлээбиттэр. Урукку дьон барахсаттар оннук үлэһит, туруу дьон этилэрэ.
«Баай Эбэҕэ» дьонум 10-ча сыл олорбуттара. Төһө да ыарахан сылларын иһин «Баай Эбэҕэ» олорбуттарын истиҥник ахтааччылар. Баай айылҕата, ото-маһа үчүгэйэ, бултаах-алтаах сир диэччилэр.
Онтон «Харбалаах» учаастагар көһөрөллөр. Урукку сүөһү үлэһиттэрин учаастактан учаастакка көһөрөн иһэллэрэ, кинилэртэн ыйыта барбаттара. Ханна «көһүҥ» диэтилэр да көһөллөрө. Онтон эмиэ олохторо хас эмэ төгүл ыараан биэрэрэ.
Урукку олох ирдэбилэ кытаанаҕа бэрт буоллаҕа... Сүөһү үлэһиттэрин оҕолорун дьааһыла-саадка көрөллөрө-истэллэрэ. Онтон оскуолаҕа интэринээккэ олордон үөрэтэллэрэ. Ол көспүт сирдэригэр туох бэлэмэ кэлиэй: тымныы дьиэ, хотон ыарахан үлэтэ буолара. Олорбуттарын тухары элбэх сиргэ көһөн кэллэхтэрэ. Үлэни өрө туппуттара. Урукку ыарахан сылларга эбиитин ыарахан ыарыылар тураннар, киһи бөҕөтө суорума суолланаахтаабыта.
Корь, уоспа ыарыылара турбуттар. Ийэбит корь ыарыыга ыалдьан өлө сыспытым, күөмэйбин салаппытым диирэ. Сааһыран истэҕинэ, сорох сайын ийэбит, күөмэйэ ыалдьан, саҥатын истибэккэ сайылааччыбыт. Ол ыарахан ыарыы содула буоллаҕа.
Ийэбит «Сортуолга» олорон сүөһү үлэтигэр уһуннук үлэлээбитэ. Кэлин сопхуостар тэриллэннэр, «Орто Бүлүү», «Баппаҕаайы» сопхуостарга үтүө суобастаахтык ыанньыксытынан, ньирэй көрөөччүнэн үлэлээбитэ. Үлэтигэр куруук кыайыылаахтык, хотуулаахтык үлэлээбитэ, кини көрөр сүөһүлэрэ куруук эмис-тот, төрөлкөй буолаллара, сүөһү майгытын табар маастар кини буолара.
Биэнсийэҕэ тахсыбытын да кэннэ үлэһит илии тиийбэккэ ыҥыран дайааркалары солбуйтараллара, хотон харабыллааччы. Сайылыкка көһүүгэ ырыганнаабыт, кыайан хаамар кыахтара суох сүөһүлэри сайыны быһа көрдөрөллөрө. Сүөһүлэрин оҕолуу бүөбэйдээн, күһүн хата кимнээҕэр эмис-тот буолаллара. Сүөһү үлэтигэр 70-тан тахса сыл үлэлээбитэ, кыра сааһыттан хара үлэттэн илиитин араарбатаҕа. 80-нун ааһыар диэри аҕабытынаан кэтэх сүөһү көрөн олорбуттара.
Мария Алексеевна 100 сааһын өрө көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн бэлиэтээбиппит. Улуус баһылыга Винокуров Сергей Николаевич кэлэн «Үйэ» бэлиэни харчынан бириэмийэ туттарбыта. Кырдьаҕастар сүбэлэрин бэрэссэдээтэлэ Солтуев Герасим Алексеевич «Улуус бочуоттаах ветерана» диэн лиэнтэ кэтэрдибитэ. Үгүс үтүө тыллар анаммыттара, Бүлүү улууһун дьокутааттара бэлэх туттарбыттара, эҕэрдэ тылларын тиэрдибиттэрэ. Биир үйэ олорбут ийэбитин өссө уһуннук оҕолорун, сиэннэрин далбардарыгар олороругар баҕарабыт. Ийэбитигэр кыайыы 75 сылыгар Бүлүү куоратыгар толору хааччыллыылаах дьиэ биэрэннэр, улууспут салайааччыларыгар махталбыт муҥура суох! Өр сыллаах үлэтэ, олоҕо сыаналаммыта.
Ийэбит киһи быһыытынан кытаанах, күүстээх санаалаах, куруутун үөрэ-көтө сылдьар, элбэх кэпсээннээх, сэһэннээх киһи. Олоххо көхтөөх сыһыаннаах, билиҥҥэ дылы ким хаһан төрөөбүтүн ааҕа билэр, сүрдээҕин өйүгэр тутар, өйүгэр хатыырынан тэҥнээҕэ суох.
Урут, эдэрчи эрдэҕинэ, дьон кэлэн төрүччү оҥостоорулар сурунан, атах тэпсэн олорон, сэһэргэһэн, үөрэн, астынан барааччылар. Оскуолаҕа үөрэммитэ буоллар, дьэ сүрдээх билиилээх киһи буолуох этэ. Бэйэтэ тэлэбиисэртэн, хаһыаттан көрөн улахан буукубалаах тыллары ааҕааччы, илиитин баттыыра, ол бэйэтэ көрөн үөрэммитэ, уруһуйдьут талааннаах, кумааҕынан сүөһүнү, сылгыны үкчү гына кырыйааччы. Аны куолаһа кылыһахтаах, ырыа тылын билэрэ буоллар, ырыаны хото ыллыа этэ.
Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Прокопьева Мелания Алексеевна Хатаска олорор, эдьиийигэр үстэ-түөртэ баран күүлэйдээн кэлбитэ. Сааһыран баран ийэбит айан бөҕөтүн айаннаабыта. Кулуупка кэнсиэртэргэ, ыһыахтарга 90-нун лаппа ааһыар дылы сылдьыбыта. Ийэбитин, ханна барыан баҕарда да, булгуччу илдьээччибит.
Мария Алексеевна олоххо тардыһыылаах, көхтөөх буолан, уһун үйэлэннэ. Өйө-санаата билиҥҥэ диэри ыраас, сырдык, чэгиэн. Биһиги олохпутун барытын билэн, ыйыталаһан, көрө-истэ, сүбэлии олорор. Баттаҕын 90-ча сааһыгар диэри кырааскалатааччы. Бэйэтин билиҥҥэ диэри ыраастык көрүнэр, таҥаһын-сабын сааһылыыр.
Ийэбит барахсан билиҥҥэ диэри сырдыкка, кэрэҕэ уһуйа олороргор махталбыт муҥура суох. Төһө да олоххор ыарахаттары көрсүбүтүҥ иһин, инниҥ хоту хорутуулаахтык, дьулуурдаахтык айаннаан, олорон быйыл от ыйын 1 күнүгэр 102 сааскын туоллуҥ! Күндү ийэбит, өссө да уһуннук үөрэ-көтө оҕолоруҥ, сиэннэриҥ ортотугар олор диэн алҕыыбыт!
Сэҥээриилэр