Елена Иннокентьевна Бочкарева-Худаева 93 саастаах
-
-
1930 сыл кулун тутар 13 күнүгэр Өлүөхүмэ оройуонун Чаара нэhилиэгин Бэс-Күөл дэриэбинэтигэр күн сирин көрбүтүм.
Ийэм Худаева-Зоркина Акулина Иннокентьевна, аҕам Худаев Иннокентий Иванович «Кыhыл сухаһыт» колхоз тутаах үлэһиттэрэ этилэр. Бииргэ төрөөбүт 14 оҕоттон мин 12-с оҕо этим. Сэрии иннинээҕи муор-туор олохтон 8 оҕо кыраларыгар күн сириттэн күрэммиттэрэ. Онон биһиги 6 буолан хаалбыппыт. Түөрт улахан убайдарым: Дьэрэмэй, Мөрүөн, Миитэрэй, Борокуоппай, мин уонна балтым Сибиэтэ.
Сэрии буолбутугар 1941-1942 сс. убайдарым бастакынан биир-биир сэриигэ ыҥырыллан барбыттара. Убайдарым төрдүөн сэрии толоонугар геройдуу кыргыhыыга охтубуттара:
- Худаев Дьэрэмэй – Новгородскай уобаласка 1942 с., геройдуу өлбүтэ;
- Худаев Мөрүөн – Белоруссияҕа 1944 с. геройдуу өлбүтэ;
- Худаев Миитэрэй – Сталинградка 1943 с. геройдуу өлбүтэ;
- Худаев Борокуоппай- Ржев куоракка 1942 с. геройдуу өлбүтэ.
Улахан убайым Дьэрэмэй сэрии иннинэ заготовительнай хонтуораҕа инспиэктэрдээбитэ, кэргэннээх, 6 оҕолоох этэ. Сэрии кэмигэр бу 6 оҕото бары күн сириттэн күрэммиттэрэ. Мөрүөн убайым тракторист, комбайнер 2 оҕолоох этэ. Бу оҕолоруттан билигин сиэннэр, хос сиэннэр бааллара миигин олус үөрдэр. Миитэрэй убайым колхуоска солбуйааччы бэрэссэдээтэл, биригэдьиирдээбитэ, сэриигэ барарын саҕана кэргэн ылбыта, да оҕоломмотохторо. Борокуоппай убайым колхуоска үлэлээбитэ, кэргэннэммэккэ хаалбыта.
Дэриэбинэбит иһигэр оҕолор, дьахталлар уонна кырдьаҕас оҕонньоттор хаалбыттара. Аҕам Иннокентий Иванович байанайдаах булчут этэ, сайынын балыктаан, кыһынын куобахтаан биригээдэҕэ биэрэн үллэстэллэрэ. Ийэм Акулина Иннокентьевна дьиэҕэ олорон уоттаах фроҥҥа сэриилэhэ сылдьар сэбиэскэй саллааттарга уонна тулаайахтарга түүлээх этэрбэс, кээнчэ, үтүлүк тигэрэ.
Мин Бэс-Күөл оскуолатыгар сэрии иннинэ киирбитим. Төрдүс кылааһы бүтэрэн баран 10 көстөөх сиргэ – Токко диэн оройуон киинигэр, биһиги дэриэбинэ оҕото бука бары күһүн аайы үөрэнэ барарбыт. Дьоммут оҕолору болуокка олордон дохсун сүүрүктээх Чаара өрүс устун ыытан кэбиһэллэрэ, ону улахан уолаттар салайаннар дьэ үөрэнэр сирбитигэр тиийэрбит. Сэрии саҕаланаатын кытта, биһигини үксүбүтүн колхуоска от-мас үлэтигэр таһаарбыттара. Оччолорго биһиги оту да сатаан харбаабат оҕолор этибит, ону дьэ кырдьаҕастар салайаннар, кэлин син барытын сатыыр буолан барбыппыт. Сайыны быһа окко сылдьан бугул оҥорон, оту мунньан кыбыыга кэбиһэн үлэлииргэ үөрэммиппит.
1942 сыллаахха кыһынын оскулабытыгар үөрэнэ барбыппыт, интэринээккэ миэстэ суох буолан, ыалларга олорооччубут. Ол кэннэ 1943 сыллаахха мин 6 кылааска үөрэнэ барбатаҕым, молотилкаҕа үлэлээбитим. Икки атынан кыһыны быһа мас тиэйэн ыалларга, фермаларга таһарым, сороҕор от да тиэйтэрэллэрэ. Сааһын бааһыналарга балбаах таһан тибии типтэрэр этим. Ардыгар былах быстараллара, кырбаан сүөһүгэ сиэтэллэрэ. Биһиги оҕолор, күргүөмүнэн сылдьар буолан, олус ытаабат-соҥообот этибит, үлэбитин барытын ыарырҕаппакка үлэлиирбит. Ол гынан баран, аччык, сорох ардыгар сэниэтэ да суох буолан хаалар этибит. Сайынын этэрбэһэ суох атах сыгынньах сылдьарбыт. Күһүөрү тымныы түстэҕинэ атахпыт тоҥон, олус ыксыырбыт.
Үлэ кытаанаҕа, ыарахана улам биллэн испитэ, фермаҕа да үлэлэтэллэрэ. Үөрэнэ барарбытыгар ол күһүн балаҕан ыйыттан ыыппатылар, алтынньы ыйыгар диэри үөрэхпититтэн көҥүллээн ыыталаатылар, оннук хойутаан үөрэтэр туһунан бирикээс кэлбит быһыылааҕа, онон хойутаан үөрэнэрбит. Ас- таҥас улам мөлтөөн барбыта, туох да аһылык суох этэ. Бултаатахтарына ону буһаран үллэрэн сиэтэллэрэ. Кып-кыра быһыы килиэби күҥҥэ сиэн баран сылдьарбыт.
1945 сыллаахха кэтэһиилээх, үөрүүлээх Кыайыы буолбутун Токкоҕо, оскуолабытыгар көрсүбүппүт. Дьон-сэргэ сирэйдэрэ сырдаан, үөрэнээчилэргэ үөрүүлээх линейка, миитин буолбуттара. Ити саас 7 кылааспын нэһиилэ тыын быhаҕаhынан дьэ бүтэрбитим.
Ол бүтэрэн баран колхуоспар төннөн кэлэн салгыы 1946-1950 сылларга үлэлээбитим. Ол кэмҥэ 1946 сыллаахха миэхэ тыылга үчүгэйдик үлэлээбитим иһин Сталин төбөлөөх мэтээли туттарбыттара.
Онтон 1950 сыллаахха күһүөрү оҕолор Дьокуускайга үөрэнэ кэлбиттэрэ, онон мин эмиэ көҥүллэтэн үөрэх туттарса барбытым. Онтум алтынньы ыйга кэлэн хаалбыппын. Ол кэлбитим, үөрэх барыта бүтэн, миэстэ суох, интэринээккэ хонор да сир суох буолбут этэ. Олорор да сирим, аһыыр аһым да суоҕа. Хата, мин дьолбор Шавкунова уулуссаҕа олорор куорат кыыһын Аргунова Пролетария Петровналыын доҕордоһон, ол кыыс дьонугар Аргунов Петр диэн атах таҥаһын тигэр оҕонньорго уонна кини кэргэнигэр кыстаан олордохпуна, киинэ мэхээньиктэр куурустара арыллыбыта. 9 ый үөрэнэн бүтэрэн, киинэ мэхээньигэ буолбутум. Ол дьүөгэбэр уонна кини дьонугар билиҥҥэ диэри махталым муҥура суох.
Дойдубар саас, ыам ыйын саҕана, барбытым. Тиийэммин Токкоҕо 1 сыл үлэлээбитим. Онтон миигин передвижка диэҥҥэ көhө сылдьан киинэ көрдөрөр мэхээник оҥостоору гыммыттарыгар аҕам сөбүлэспэтэҕэ. Биһиги дойдуга 20-25 көстөөх сиргэ атынан, табанан сылдьаллар, онно кыайан сылдьыаҥ суоҕа диэн ууратан кэбиспитэ. Онтон эмиэ колхуоспар баран үлэлээбитим.
Сайын устата үлэлээн, күһүнүгэр эмиэ алтынньы ыйга көҥүллээннэр, иккиһин Дьокуускайга кэлбитим. Эмиэ ол ыалбар түһэн олордохпуна, аны Дьокуускайдааҕы үп техникумугар статистика салаата аһыллар диэн буолла. Онно туттарсан хата ыллылар, киирбиппэр уопсай биэрдилэр. Күҥҥэ иккитэ итии аhылыгы аһыыр гына дьаhайдылар, онно дьэ харахпын өрө көрдүм. Остолобуой аһылыга үчүгэйэ бөҕө – арааһы барытын сиэтэллэр, күҥҥэ иккитэ аһаталлар. 3 сыл онно үөрэнэн ситиhиилээхтик бүтэрэн Уус-Алдаҥҥа, Бороҕоҥҥо 1954 сыллаахха кэлбитим. Уус-Алдан статистикаҕа салаатыгар үлэҕэ киирбитим.
1955 сыллаахха олоҕум аргыһын – Бочкарев Иван Андреевиһы көрсөммүн, сөбүлэһэммит ыал буолбуппут. Кэргэним Иван Андреевич Иркутскайдааҕы автодорожнай техникуму бүтэрбитэ, идэтинэн суолу оҥорор маастар этэ. Уус-Алдан суолу оҥорор тэрилтэтигэр 40-ча сыл эҥкилэ суох үлэлээбитэ, коммунист партиятын чилиэнэ этэ. Ол олордохпутуна аҕам улаханнык ыалдьан, төттөрү дойдубар ыҥыртаран тута барбытым, ол баран аҕабын ыарыылаан 3 сыл буолан баран, 1961 сыллаахха Бороҕоҥҥо төттөрү кэлбиппит. Бороҕоҥҥо гостиницаҕа сэбиэдиссэйинэн киирбитим. Ол киирэн баран үлэлии сылдьан, райсоветка приемнайга сэкирэтээринэн киирбитим. Ити кэмҥэ номнуо 5 оҕоломмуппут. Кыра буоланнар, Уус-Алданнааҕы сибээс салаатыгар, телеграфка үлэҕэ киирбитим. Ол киирэн үлэлии сылдьан, эмиэ дьиэбэр сатаммаккабын, «Мичил» дьааһылаҕа сиэстэрэ-баспытаатал үлэтигэр киирбитим, арыый бириэмэлээх диэммин. Ол киирэммин 1980 сыллаахха сынньалаҥҥа тахсыахпар диэри үлэлээбитим. Биэс оҕом улаатан ыал буолбуттара, бары бэйэлэрэ идэлээхтэр, үлэ-хамнас дьоно. Биир уолум ыалдьан суох буолбута. Билигин сиэннэрдээхпин, хос сиэннэр кэлэллэр, онон оҕолорум үөрүүлэринэн үөрэн этэҥҥэ Уус-Алдаммын, Бороҕоммун иккис дойду оҥостон олоробун.
Мүрү нэhилиэгин бочуоттаах олохтооҕобун, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэбин, «Ытык кырдьаҕас» бэлиэнэн уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмытым.
Санааҕын суруй